Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 11 października 2001 r., III CZP 45/01
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Powszechnego Banku Kredytowego S.A.
w W. Północno-Zachodniego Oddziału Regionalnego w S. przeciwko Tadeuszowi
U. o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 11 października
2001 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Katowicach
postanowieniem z dnia 29 maja 2001 r.
"1. Czy administracyjnemu tytułowi wykonawczemu wydanemu przez bank na
podstawie art. 53 ust. 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r.– Prawo bankowe (jedn.
tekst: Dz.U. z 1992 r., Nr 72, poz. 359 ze zm.) przed wejściem w życie ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r.– Prawo bankowe (Dz.U. z 1997 r., Nr 140, poz., 939 ze
zm.), na podstawie którego wszczęta została egzekucja administracyjna następnie
umorzona z powodu jej bezskuteczności, można obecnie nadać klauzulę
wykonalności w trybie art. 96-98 prawa bankowego z 1997 r., traktując go jako
bankowy tytuł egzekucyjny, o ile spełnia on wymogi z art. 96 ust. 2 tego prawa?,
2. Czy w wymienionej wyżej sytuacji przy pozytywnej odpowiedzi na
zagadnienie wskazane w punkcie 1, możliwe jest nadanie klauzuli wykonalności na
zasadzie art. 788 § 1 k.p.c. i art. 789 k.p.c. na rzecz banku będącego następcą
prawnym banku, który wystawił wspomniany administracyjny tytuł wykonawczy?,
3. Czy w przypadku negatywnej odpowiedzi na zagadnienia prawne
wymienione w punkcie 1 i 2 możliwe jest obecnie ponowne wszczęcie i
prowadzenie egzekucji administracyjnej uregulowanej ustawą z dnia 2 czerwca
1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r.,
Nr 36, poz. 161 ze zm.) przez bank, który wystawił administracyjny tytuł
wykonawczy, a wszczęta przez niego egzekucja administracyjna została umorzona
przed wejściem w życie prawa bankowego z 1997 r.?,
4. Czy w przypadku pozytywnej odpowiedzi na zagadnienie prawne
wymienione w punkcie 3 dopuszczalne jest nadanie administracyjnemu tytułowi
wykonawczemu wydanemu przez bank pod rządem prawa bankowego z 1989 r.,
klauzuli wykonalności na zasadzie art. 788 § 1 i art. 789 k.p.c. na rzecz innego
banku jako następcy prawnego banku, który wystawił wspomniany administracyjny
tytuł wykonawczy?"
podjął uchwałę:
Tytułowi wykonawczemu wystawionemu w trybie art. 53 ust. 2 ustawy z
dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 72,
poz. 359 ze zm.), który był podstawą egzekucji administracyjnej, umorzonej
przed dniem 1 stycznia 1998 r. z powodu jej bezskuteczności, sąd może nadać
po tej dacie klauzulę wykonalności, jeżeli tytuł ten spełnia wymagania
przewidziane w art. 96 ust 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo
bankowe ( Dz.U. Nr 140, poz. 939 ze zm.). W takim wypadku dopuszczalne jest
także nadanie klauzuli wykonalności na rzecz banku, który przed dniem 1
stycznia 1998 r. stał się następcą ogólnym wystawcy tytułu.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu
faktycznego.
Bank Morski S.A. wystawił w dniu 16 maja 1997 r. dwa tytuły wykonawcze i na
podstawie tych tytułów toczyła się egzekucja administracyjna przeciwko dłużnikowi
Banku (kredytobiorcy, który zawarł z Bankiem dwie umowy kredytowe). W dniu 30
września 1997 r. doszło do nabycia przedsiębiorstwa bankowego Banku Morskiego
S.A. przez Powszechny Bank Kredytowy S.A. w W. W listopadzie 1997 r. na mocy
postanowienia Urzędu Skarbowego umorzono egzekucję administracyjną z powodu
jej bezskuteczności. Wierzyciel – następca prawny Banku Morskiego – złożył w
październiku 2000 r. wniosek o nadanie klauzuli wykonalności tytułom wystawionym
w maju 1997 r. przez poprzednika prawnego. Sąd Rejonowy nadał obu tytułom
klauzulę wykonalności zgodnie z wnioskiem i stwierdził jednocześnie przejście praw
na nowego wierzyciela (następcę prawnego). Zażalenie na postanowienie Sądu w
przedmiocie nadania klauzuli wykonalności złożył dłużnik (kredytobiorca),
podnosząc m.in. brak odpowiedniego oświadczenia o poddaniu się egzekucji na
rzecz banku. Rozpatrując to zażalenie, Sąd Okręgowy w Katowicach przedstawił
Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne przytoczone na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Począwszy od dnia 1 stycznia 1998 r. banki nie mogą wystawiać tytułów
wykonawczych (tzw. bankowych tytułów wykonawczych), a jedynie bankowe tytuły
egzekucyjne (art. 96-98 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, Dz.U.
Nr 140, poz. 939 ze zm. – dalej "Pr.bank. z 1997 r."). Tytuły te muszą spełniać
odpowiednie wymagania formalne i merytoryczne określone w art. 96-97 Pr.bank. z
1997 r. W ukształtowanym już orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono
niektóre konsekwencje prawne zmiany stanu prawnego w zakresie uproszczonego
sposobu dochodzenia należności przez instytucje bankowe wobec ich dłużników.
Tytuły wykonawcze, wystawione na podstawie art. 53 ust. 2 ustawy z dnia 31
stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1992, Nr 72, poz. 359 ze
zm. – dalej " Pr.bank. z 1989 r."), zachowały moc po wejściu w życie Prawa
bankowego z 1997 r. jako podstawa egzekucji wszczętej przed dniem 1 stycznia
1998 r. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1999 r., III CKN 155/98, OSNC
1999, nr 10, poz. 170). Chodzi tu zarówno o egzekucję sądową, jak i
administracyjną (uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca
1999 r., I CKN 269/99, OSNC 2000, nr 2, poz. 29).
Stanowisko takie wynika z trafnego założenia, że przepis art. 51 ustawy z dnia
6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz.
703) powinien być brany pod uwagę przy określaniu zasad uproszczonego
dochodzenia należności banku po dniu 1 stycznia 1998 r. (np. uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 16 grudnia 1998 r., III CZP 46/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 125
oraz z dnia 20 lipca 1999 r., III CZP 15/99, OSNC 2000, nr 2, poz. 22). W rezultacie
możliwe byłoby kontynuowanie egzekucji – sądowej lub administracyjnej – na rzecz
banku de lege lata także, gdy jej wszczęcie nastąpiło przed dniem 1 stycznia
1998 r. na podstawie tytułu wykonawczego (art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia
1996 r.). Należy zaznaczyć, że istotne znaczenie ma w tym wypadku właśnie data
wszczęcia egzekucji na podstawie wspomnianego tytułu jako zdarzenie prawne,
które pozwala na kontynuowanie rozpoczętej już egzekucji przy zachowaniu
właściwego dla niej reżimu prawnego. Nie sam fakt wystawienia bankowego tytułu
wykonawczego na podstawie art. 53 ust. 2 Pr.bank. z 1989 r., ale odpowiedni akt
wszczęcia egzekucji (sądowej lub administracyjnej) pozwala zatem na jej
kontynuowanie po dniu 1 stycznia 1998 r., według reguł obowiązujących przed tą
datą.
Za datę wszczęcia postępowania egzekucyjnego w piśmiennictwie trafnie
przyjmuje się datę złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji do organu
egzekucyjnego. Obojętna jest przy tym data podjęcia przez ten organ odpowiednich
czynności egzekucyjnych.
Należy zwrócić uwagę, że użyty przez Sąd Okręgowy zwrot „administracyjny
tytuł wykonawczy” nie był kategorią prawną przewidzianą w przepisach Prawa
bankowego z 1989 r. Przepis art. 51 ust. 2 tego Prawa posługiwał się jedynie
pojęciem „tytułu wykonawczego”, który mógł stanowić podstawę wszczęcia –
zgodnie z wyborem banku – także egzekucji administracyjnej. W Prawie bankowym
z 1989 r. przedstawiono tylko bardzo ogólne formalnoprawne wymagania
wspomnianego tytułu. Wystawiony na podstawie art. 53 ust. 2 Pr.bank. z 1989 r.
tytuł wykonawczy, będący podstawą wszczęcia egzekucji administracyjnej, nie
stawał się zatem „administracyjnym tytułem wykonawczym” i nie musiał spełniać
szczegółowych wymagań przewidzianych dla takich tytułów (np. być wystawiony na
odpowiednich formularzach stosowanych przez administracyjne organy
egzekucyjne).
Nietrafne jest zatem stwierdzenie, że wystawiony przez bank tytuł
wykonawczy przed dniem 1 stycznia 1998 r. stracił skuteczność tylko dlatego, że
nie wyegzekwowano należności banku-wierzyciela. Przeciwko takiej koncepcji
przemawiają następujące argumenty.
Po pierwsze, umorzenie postępowania egzekucyjnego nie powinno w
zasadzie pozbawiać wierzyciela możliwości wszczęcia egzekucji na nowo dopóty,
dopóki dłużnik nie zapłacił dochodzonej należności uwidocznionej w tytule
(bankowym tytule wykonawczym). Złożony przez wierzyciela nowy wniosek
egzekucyjny spowoduje taki stan rzeczy, że egzekucja należności będzie
prowadzona od początku, a więc tak, jak gdyby żadne czynności egzekucyjne
wcześniej nie były podejmowane.
Po drugie, nieusprawiedliwiona byłaby opinia, że już sama utrata przez banki
możliwości wszczynania egzekucji po dniu 1 stycznia 1998 r. na podstawie
wystawionych przed tą datą tytułów wykonawczych, powoduje jednocześnie „skutek
prawny w postaci pozbawienia skuteczności” tytułu bankowego po wspomnianej
dacie. W piśmiennictwie pojawiły się wypowiedzi, że niemożność domagania się
przez banki wszczęcia postępowania egzekucyjnego na podstawie wystawionych
wcześniej bankowych tytułów wykonawczych dotyczy również i takiej sytuacji, w
której prowadzone wcześniej postępowanie zostało umorzone (z powodu całkowitej
lub częściowej bezskuteczności), lecz bank zamierza ponownie wszcząć egzekucję
przeciwko dłużnikowi w czasie obowiązywania Prawa bankowego z 1997 r.
Tymczasem taki wniosek nie wynika ani z przepisów nowego Prawa bankowego,
ani z treści art. 51 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. Przepisy art. 51 ust. 1 i 2 tej
ustawy regulują jedynie to, kiedy i w jakim zakresie banki mogą korzystać w nowym
stanie prawnym z uproszczonego sposobu dochodzenia własnych należności
powstałych jeszcze przed dniem 1 stycznia 1998 r. Nie przesądzają natomiast
wprost ani pośrednio losu prawnego wcześniej wystawionych już bankowych
tytułów wykonawczych.
Po trzecie, należy pamiętać o tym, że wystawiony przez bank tytuł
wykonawczy, będący podstawą egzekucji, następnie umorzonej, mógłby tworzyć
dla banku-wierzyciela istotne konsekwencje natury materialnoprawnej w ramach
istniejącego między stronami stosunku zobowiązaniowego (np. w zakresie
przedawnienia roszczeń stwierdzonych omawianym tytułem).
Dla zachowania dotychczasowego, ukształtowanego przez przepisy Prawa
bankowego z 1989 r., reżimu uproszczonego dochodzenia należności przez banki,
niezbędne byłoby wszczęcie egzekucji (na podstawie wystawionego przez bank
tytułu wykonawczego) jeszcze przed dniem 1 stycznia 1998 r. (art. 51 ust. 1 art. 52
ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r.). Egzekucja taka (sądowa lub administracyjna)
musiałaby toczyć się nieprzerwanie także po tej dacie. Gdyby doszło do jej
umorzenia (np. z powodu bezskuteczności), bank traciłby już uprawnienie do
posługiwania się wystawionym tytułem wykonawczym dla wywołania skutków
prawnych, jakie były przewidziane wcześniej przez „przepisy dotychczasowe” w
rozumieniu art. 51 art. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. Nie mógłby zatem po dniu
1 stycznia 1998 r. wystąpić o wszczęcie egzekucji jedynie na podstawie
wystawionego wcześniej tytułu wykonawczego, mógłby natomiast podjąć starania o
uczynienie wcześniej wystawionego tytułu wykonawczego podstawą egzekucji
zgodnie z postanowieniami art. 51 ust. 2 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. Przepis
ten odsyła obecnie m.in. do przepisu art. 96 ust. 2 Pr.bank. z 1997 r. (uzasadnienie
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1999 r., I CKN 269/99, OSNC
2000, nr 2, poz. 29). Oznacza to, że bank mógłby wystąpić z wnioskiem o nadanie
klauzuli wykonalności tytułowi wystawionemu na podstawie art. 53 ust. 2 Pr.bank. z
1989 r., jeżeli tytuł taki odpowiadałby wymaganiom formalnym przewidzianym w art.
96 ust. 2 Pr.bank. z 1997 r. Wystawiony przed dniem 1 stycznia 1998 r. tytuł
wykonawczy mógłby zatem pełnić funkcję bankowego tytułu egzekucyjnego, gdyby
spełniał formalnoprawne cechy tego ostatniego dokumentu bankowego. Gdyby
zatem obejmował wierzytelności banku wynikające z czynności bankowej
dokonanej przed dniem 1 stycznia 1998 r., dla nadania mu klauzuli wykonalności
przez sąd nie byłoby wymagane oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji,
przewidziane w art. 97 ust. 2 Pr.bank. z 1997 r. Nie miałoby znaczenia to, czy
wcześniej wystawiony tytuł wykonawczy był podstawą wszczęcia egzekucji sądowej
lub administracyjnej („administracyjnym tytułem wykonawczym” – według określenia
użytego przez Sąd Okręgowy).
W rozpoznawanej sprawie z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności
bankowemu tytułowi wykonawczemu wystąpił ogólny następca prawny banku –
wystawcy tytułu, przy czym następstwo prawne nastąpiło przed dniem 1 stycznia
1998 r. Obecnie nie istnieją przeszkody prawne w zakresie nadania klauzuli
wykonalności wspomnianemu tytułowi.
Za trafny należy uznać dominujący w piśmiennictwie pogląd, zgodnie z którym
do bankowych tytułów egzekucyjnych mogą mieć zastosowanie ogólne przepisy
dotyczące tytułów egzekucyjnych, w tym – postanowienia art. 788-789 k.p.c., nawet
jeżeli w Prawie bankowym z 1997 r. brak wyraźnego odesłania do tych przepisów.
Nieusprawiedliwione byłoby z pewnością twierdzenie, że przepis art. 98 ust. 2
Pr.bank. z 1997 r. stanowi lex specialis w stosunku do przepisów art. 788-789 k.p.c.
i tym samym wyłącza ich zastosowanie w pełnym zakresie w odniesieniu do
bankowych tytułów egzekucyjnych. O ile istotnie mogą pojawić się pewne
wątpliwości interpretacyjne w zakresie relacji prawnej przepisu art. 98 ust. 2
Pr.bank. z 1997 r. i art. 788-789 k.p.c., o tyle dotyczyć mogą przede wszystkim
konsekwencji zmian po stronie zobowiązanej po wystawieniu bankowego tytułu
egzekucyjnego (art. 788 § 1 k.p.c.) lub dokonaniu czynności bankowej (art. 98 ust. 2
Pr.bank. z 1997 r.). W przypadku sukcesji po stronie uprawnionej (banku) nie ma
przeszkód w zakresie zastosowania reguł przewidzianych w art. 788-789 k.p.c.
Przepis art. 97 ust. 1 Pr.bank. z 1997 r. umożliwia nadanie klauzuli
wykonalności wyłącznie przeciwko osobie, która bezpośrednio dokonała z bankiem
czynności bankowej. Źródłem wierzytelności (objętej bankowym tytułem
egzekucyjnym) mogłaby być zatem taka czynność prawna (umowa bankowa), w
której jako strona występowałby dłużnik instytucji bankowej. Sens prawny
ograniczenia przewidzianego w art. 97 ust. 1 Pr.bank. z 1997 r. polega na tym, aby
uproszczony sposób egzekucji umożliwić jedynie bankom będącym
„bezpośrednimi” wierzycielami osób objętych bankowymi tytułami egzekucyjnymi.
Przy interpretowaniu omawianej formuły „bezpośredniości” z art. 97 ust. 1 Pr.bank.
z 1997 r. nie można jednak abstrahować od istoty i zasad sukcesji generalnej.
Następca prawny wstępuje w sytuację prawną banku poprzednika ze wszystkimi
wynikającymi z tego następstwa konsekwencjami prawnymi. Staje się też
wierzycielem w zakresie uprawnień, które wynikały z czynności bankowej,
dokonanej przez poprzednika prawnego z dłużnikiem. Powinien być zatem
traktowany jako „bezpośredni” wierzyciel takiego dłużnika w rozumieniu przepisów
art. 97 ust. 1 Pr.bank. z 1997 r.
Jeżeli zatem wierzytelność przeszła na bank – następcę ogólnego po
wystawieniu przez bank – poprzednika prawnego bankowego tytułu egzekucyjnego,
następca prawny mógłby żądać nadania takiemu tytułowi klauzuli wykonalności na
swoją rzecz (art. 788 k.p.c.). Uprawnienie takie służyłoby bankowi, który przed
dniem 1 stycznia 1998 r., po wystawieniu przez ten bank tytułu wykonawczego, stał
się następcą prawnym banku poprzednika i wystąpił z wnioskiem o nadanie takiemu
tytułowi klauzuli wykonalności w obowiązującym stanie prawnym. Jak już wcześniej
wyjaśniono, tytuł wykonawczy banku wystawcy musiałby spełniać wymagania
przewidziane w art. 96 art. 2 Pr.bank. 1997 r.
Mając na względzie przedstawione argumenty, Sąd Najwyższy – na podstawie
art. 390 k.p.c. – rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak w uchwale.