Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 68/01
Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Roberta F. przeciwko Powszechnemu
Zakładowi Ubezpieczeń S.A. Inspektorat w N.D.M. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 15 listopada 2001 r., zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z
dnia 12 czerwca 2001 r.
„Czy odszkodowanie za szkodę spowodowaną w pojeździe mechanicznym
powinno obejmować podatek VAT, wchodzący w skład ceny części zamiennych
oraz ceny usługi naprawy pojazdu w sytuacji, gdy szkoda ta nie została jeszcze
zlikwidowana a osoba poszkodowana nie jest płatnikiem tego podatku?”.
podjął uchwałę:
Odszkodowanie za szkodę poniesioną w wyniku uszkodzenia pojazdu
mechanicznego, należącego do poszkodowanego nie będącego podatnikiem
podatku VAT, ustalone według cen części zamiennych i usług koniecznych do
wykonania naprawy pojazdu, obejmuje mieszczący się w tych cenach podatek
VAT.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego.
W dniu 8 października 1998 r. miał miejsce na terenie Polski wypadek
komunikacyjny, w którym z winy polskiego kierowcy ubezpieczonego od
odpowiedzialności cywilnej w Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń S.A.
uszkodzony został samochód bmw należący do powoda będącego obywatelem
Republiki Federalnej Niemiec i mieszkającego na jej terytorium. Przed
naprawieniem pojazdu powód zgłosił szkodę w odpowiednim Inspektoracie PZU,
przedstawiając między innymi kalkulację przewidywanych kosztów naprawy
sporządzoną przez niemieckiego rzeczoznawcę, w której wyliczono te koszty na
kwotę 6263,39 marek niemieckich, obejmującą kwotę 519,49 marek niemieckich
podatku VAT (MWS). Zakład Ubezpieczeń uznał i wypłacił odszkodowanie w
kwocie odpowiadającej 5399,47 marek, odmówił natomiast wypłaty równowartości
kwoty obejmującej kwotę podatku VAT i o tę należność wystąpił powód w
przedmiotowym procesie, żądając ponadto zasądzenia od pozwanego
Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. skapitalizowanych odsetek za
opóźnienie w wypłacie niespornej części odszkodowania.
Sąd Rejonowy w Nowym Dworze Mazowieckim, przyjmując za bezsporne
między innymi to, że powód nie dokonał jeszcze naprawy uszkodzonego w
wypadku samochodu oraz że nie jest podatnikiem podatku VAT, wyrokiem z dnia 9
grudnia 1999 r. oddalił powództwo w zakresie roszczenia o zapłatę równowartości
podatku VAT z odsetkami.
Sąd ten uznał, że wprawdzie nie ma przeszkód, by wypłacić
poszkodowanemu rekompensatę pieniężną za stwierdzone uszkodzenia
samochodu jedynie na podstawie kalkulacji rzeczoznawcy, nie żądając rachunków
za naprawę pojazdu oraz że podatek VAT ma cenotwórczy charakter, stwierdził
jednak, iż nie uzasadnia to zasądzenia odszkodowania w cenach obejmujących
podatek VAT, jeśli nie nastąpiła jeszcze zapłata ceny za naprawę. W takiej sytuacji
bowiem nie wystąpił jeszcze „obrót”, który w ocenie Sądu jest warunkiem
cenotwórczego charakteru podatku VAT. Dopiero wówczas gdy powód faktycznie
poniesie koszty naprawy pojazdu i uiści w ich cenie podatek VAT, będzie miał do
pozwanego roszczenie o dopłatę kwoty uiszczonego podatku. Zanim to jednak
nastąpi, roszczenie takie jest niezasadne, jako prowadzące do uzyskania
odszkodowania przekraczającego uszczerbek istniejący w majątku
poszkodowanego.
Rozpoznając apelację powoda od powyższego wyroku, opartą na podstawie
naruszenia prawa materialnego – art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o
cenach (jedn. tekst: Dz.U. 1988 r. Nr 27 poz. 195 ze zm.) oraz art. 5 w związku z
art. 19 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług i podatku
akcyzowym (Dz.U. Nr 11 poz. 50 ze zm.), a także art. 415 k.c., Sąd Okręgowy w
Warszawie powziął poważną wątpliwość prawną wyrażoną w zagadnieniu
przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1
k.p.c.
Sąd ten wskazał, że nie są pozbawione racji argumenty powoda, iż nie można
uzależniać wypłaty odszkodowania od uprzedniego dokonania naprawy pojazdu
przez poszkodowanego oraz że podatek VAT stanowi integralną część ceny
towarów i usług, a powód, który nie jest podatnikiem tego podatku, nie mógłby
odliczyć zapłaconego w cenie naprawy podatku od podatku od niego należnego.
Mogłoby to uzasadniać przyznanie mu odszkodowania według cen obejmujących
podatek VAT. W ocenie Sądu Okręgowego, orzeczenie Sądu Najwyższego, z
którego powód a contrario wyprowadza taki wniosek (uchwała z dnia 22 kwietnia
1997 r., III CZP 14/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 103), wydane zostało jednak w
odmiennym stanie faktycznym, gdy poniesione były już koszty odpowiadające
wysokości doznanej szkody, co nie nastąpiło jeszcze w rozpoznawanej sprawie.
Sąd Okręgowy stwierdził, że skoro nawet w razie ewentualnej naprawy pojazdu,
zapłata w cenie naprawy podatku VAT nie jest zjawiskiem nieuchronnym (powód
bowiem może dokonać naprawy w warsztacie, którego właściciel nie jest
podatnikiem tego podatku), to przytoczone argumenty powoda przemawiające za
uwzględnieniem powództwa nie wydają się przekonywające.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie rozważań przedstawionego zagadnienia prawnego należy
skorygować błąd, jaki wystąpił w sformułowaniu przez Sąd Okręgowy pytania w
odniesieniu do zastrzeżenia, iż osoba poszkodowana „nie jest płatnikiem” podatku
VAT. Zgodnie z art. 7 § 1 oraz art. 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.– Ordynacja
podatkowa (Dz.U. Nr 137 poz. 926 ze zm.), które mają na podstawie art. 2 § 1 pkt.
1 tejże ustawy zastosowanie także do obowiązków podatkowych wynikających z
ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku
akcyzowym (Dz.U. Nr 11 poz. 50 ze zm.), „płatnikiem” jest osoba fizyczna, osoba
prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, obowiązana
na podstawie przepisów prawa podatkowego do obliczania i pobrania od podatnika
podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu.
„Podatnikiem” natomiast jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka
organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustaw
podatkowych obowiązkowi podatkowemu.
Nie ulega wątpliwości, że w przedstawionym pytaniu chodzi o podatnika, a nie
o płatnika podatku VAT w rozumieniu powyższych przepisów, wskazany problem
prawny odnosi się bowiem do osoby, która, jak powód w sprawie, nie jest obciążona
obowiązkiem płacenia podatku VAT (nie jest podatnikiem tego podatku), wobec
czego nie mogłaby, na podstawie art. 19 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i
usług, odliczyć podatku VAT uiszczonego w cenie usługi naprawy samochodu, od
podatku VAT należnego od niej. (...)
Odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne zależy przede wszystkim
od określenia pojęcia „szkody” i „odszkodowania” w sytuacji odpowiedzialności
zakładu ubezpieczeń za szkody wyrządzone ruchem pojazdów mechanicznych, a to
z kolei wymaga rozważenia tych pojęć na gruncie kodeksu cywilnego. Zgodnie z
obowiązującym w dacie powstania szkody powoda przepisem § 10 ust. 4
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych
warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów
(Dz.U. Nr 96 poz. 475 ze zm.), zakład ubezpieczeń z tytułu ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu ponosi co do zasady
odpowiedzialność w granicach odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody i w
takich też granicach ustalane jest i wypłacane odszkodowanie.
Podobną regulację zawiera także przepis § 10 ust. 4 obecnie obowiązującego
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 24 marca 2000 r. w sprawie ogólnych
warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów
(Dz.U. Nr 26 poz. 310 ze zm.). Oznacza to konieczność stosowania odpowiednich
przepisów kodeksu cywilnego przy ustalaniu pojęcia „szkody” i „odszkodowania” w
razie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za szkody spowodowane ruchem
pojazdów mechanicznych, z tym zastrzeżeniem, że zakład ubezpieczeń, stosownie
do § 31 i 32 wskazanego rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 9 grudnia
1992 r., obowiązany jest do naprawienia szkody tylko w formie wypłaty
odpowiedniej sumy pieniężnej, nie zaś wedle wyboru poszkodowanego także przez
przywrócenie stanu poprzedniego, co wyłącza stosowanie w tych okolicznościach
art. 363 § 1 k.c. i ogranicza rozważania dotyczące pojęcia „naprawienia szkody” do
wykładni art. 363 § 2 k.c.
Rozważania rozpocząć jednak należy od zdefiniowania pojęcia „szkody” w
rozumieniu art. 361 § 2 k.c. Zagadnienie to budzi spory, jednak zarówno w
doktrynie, jak i w orzecznictwie przeważa pogląd, zgodnie z którym szkodą w
rozumieniu powyższego przepisu jest różnica między stanem majątku
poszkodowanego, jaki zaistniał po zdarzeniu wywołującym szkodę, a stanem tego
majątku, jaki istniałby, gdyby nie wystąpiło to zdarzenie. W odniesieniu do szkody
komunikacyjnej jest to w praktyce różnica pomiędzy wartością, jaką pojazd
przedstawiał w chwili wypadku, a jego wartością po wypadku.
Jest niewątpliwe, że szkoda powstaje w chwili wypadku komunikacyjnego i
podlega naprawieniu na podstawie art. 436 k.c. oraz według zasad określonych w
art. 363 k.c., a w wypadku odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń – według zasad
określonych w § 2 tego przepisu. Obowiązek naprawienia szkody przez wypłatę
odpowiedniej sumy pieniężnej powstaje z chwilą wyrządzenia szkody i nie jest
uzależniony od tego, czy poszkodowany dokonał naprawy rzeczy i czy w ogóle
zamierza ją naprawić, odszkodowanie bowiem ma wyrównać uszczerbek
majątkowy powstały w wyniku zdarzenia wyrządzającego szkodę, istniejący od
chwili wyrządzenia szkody do czasu, gdy zobowiązany wypłaci poszkodowanemu
sumę pieniężną odpowiadającą szkodzie ustalonej w sposób przewidziany prawem.
Przy takim rozumieniu szkody i obowiązku odszkodowawczego nie ma znaczenia,
jakim kosztem poszkodowany faktycznie dokonał naprawy rzeczy i czy w ogóle to
uczynił albo zamierza uczynić. Dlatego dla określenia wysokości należnego
poszkodowanemu od zakładu ubezpieczeń odszkodowania za szkodę wynikającą z
uszkodzenia pojazdu w wypadku komunikacyjnym nie ma znaczenia fakt, że
poszkodowany nie wykonał jeszcze naprawy pojazdu, na co zwrócił już uwagę Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 27 czerwca 1988 r., I CR 151/88 ("Przegląd
Ustawodawstwa Gospodarczego" 1989, nr 10-12, s.310-311).
W tym stanie rzeczy także w rozpoznawanej sprawie dla rozstrzygnięcia
przedstawionego zagadnienia prawnego nie ma znaczenia fakt nienaprawienia
pojazdu przez powoda, co Sądy obu instancji, bez dostatecznych podstaw, uznały
za decydujące. Niezależnie zatem od tego, czy poszkodowany naprawił,
uszkodzony w wypadku pojazd, należy mu się od zakładu ubezpieczeń
odszkodowanie ustalone według zasad art. 363 § 2 k.c., w związku z art. 361 § 2
k.c., co oznacza, że jego wysokość ma odpowiadać kosztom usunięcia opisanej
wyżej różnicy w wartości majątku poszkodowanego, a ściślej – kosztom
przywrócenia pojazdowi jego wartości sprzed wypadku. Gdy zatem naprawa
pojazdu przywróci mu jego wartość sprzed wypadku, odszkodowanie winno
odpowiadać kosztom takiej właśnie naprawy ustalonym przez rzeczoznawcę.
Zgodnie z art. 363 § 2 k.c., wysokość tak określonego odszkodowania
powinna być ustalona według cen części zamiennych i usług koniecznych do
wykonania naprawy (co do zasady mają być to ceny z daty ustalania
odszkodowania). Skoro zaś, stosownie do postanowień art. 1 ust. 2 ustawy z dnia
26 lutego 1982 r. o cenach, cena towaru lub usługi opodatkowanej podatkiem VAT
obejmuje wielkość wyrażoną w jednostkach pieniężnych, którą nabywca
obowiązany jest zapłacić sprzedawcy za towar lub usługę wraz z kwotą należnego
podatku od towarów i usług, to miernikiem wysokości szkody ustalanej według cen
kosztów naprawy jest tak właśnie określona cena naprawy pojazdu, a zatem cena
części zamiennych i usług obejmująca podatek VAT.
Takie określenie wysokości szkody przyjął Sąd Najwyższy także w
uzasadnieniu uchwały z dnia 22 kwietnia 1997 r., III CZP 14/97 (OSNC 1997, nr 8,
poz. 103), która dotyczyła ustalenia odszkodowania za szkodę poniesioną przez
podatnika podatku VAT na skutek zniszczenia rzeczy. Sąd Najwyższy, stwierdzając
w uzasadnieniu uchwały, że miernikiem wysokości szkody polegającej na
zniszczeniu rzeczy jest jej cena określona według zasad zawartych w art. 1 ust. 2
ustawy o cenach, a więc obejmująca podatek VAT, uznał jednocześnie, że jeśli
poszkodowany jest podatnikiem podatku VAT i na podstawie art. 19 ust. 1 ustawy o
podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym może obniżyć należny od
niego podatek o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu rzeczy mającej zastąpić
rzecz zniszczoną, to należne mu odszkodowanie nie obejmuje podatku VAT
mieszczącego się w cenie nabytej rzeczy w takim zakresie, w jakim poszkodowany
może obniżyć należny od niego podatek
Także z tego orzeczenia można wyprowadzić wniosek, że jeśli poszkodowany
nie jest podatnikiem podatku VAT i nie może należnego od niego podatku obniżyć o
podatek zapłacony w cenie rzeczy nabytej w zamian za rzecz zniszczoną, to
należne mu odszkodowanie za zniszczenie rzeczy winno obejmować cenę nowej
rzeczy wraz z podatkiem VAT. Jak wywiedziono wyżej, te same zasady trzeba
odnieść także do odszkodowania należnego za uszkodzenie rzeczy, ustalanego
według cen części zamiennych i usług koniecznych do jej naprawy.
Jeśli zatem poszkodowany – także ten, który mieszka za granicą i ma prawo
do dokonania tam naprawy samochodu w profesjonalnym warsztacie – musiałby za
taką naprawę przywracającą stan i wartość samochodu sprzed wypadku zapłacić
koszty naprawy obejmujące podatek VAT, to należne mu od zakładu ubezpieczeń
odszkodowanie powinno być ustalone według cen części zamiennych i usług
obejmujących mieszczący się w tych cenach podatek VAT.
Na marginesie jedynie trzeba stwierdzić, że podnoszone przez Sądy obu
instancji okoliczności odnoszące się do chwili i podstaw powstania obowiązku
podatkowego w zakresie podatku VAT nie mają znaczenia dla ustalenia
odszkodowania należnego według zasad prawa cywilnego. Przepisy art. 6 ust. 1 i
art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o
podatku akcyzowym stanowiące, że obowiązek podatkowy powstaje z chwilą
sprzedaży rzeczy lub wykonania usługi oraz że podstawą opodatkowania jest obrót,
ustanawiają zasady, zakres i moment powstania obowiązku podatkowego
podatnika podatku VAT, pozostają natomiast bez wpływu na określony w art. 1 ust.
2 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o cenach cenotwórczy charakter tego podatku
oraz na zasady określania odszkodowania wynikające z postanowień art. 363 § 2
k.c.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.