Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 14 lutego 2002 r., III CZP 81/01
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa P.I., spółki z o.o. w C. przeciwko
Robertowi K. i Ryszardowi K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 24 stycznia 2002 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Gliwicach postanowieniem z dnia 10 października 2001 r.
„Czy przelew wierzytelności (art. 509 k.c.) i będący jego konsekwencją fakt
zmiany osoby wierzyciela skutkuje również zmianą miejsca spełnienia świadczenia,
w szczególności czy nowy wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia na swój
rachunek bankowy i następnie wytoczyć powództwo przed sądem właściwości
przemiennej (art. 34 k.c.) lub właściwości ustalonej w trybie art. 488 § 1 k.p.c.
według miejsca położenia tego rachunku bankowego;
czy zasada, że przy rozliczeniach bezgotówkowych miejscem świadczenia jest
rachunek bankowy wierzyciela dotyczy również sytuacji gdy wierzyciel posiada
wiele rachunków bankowych prowadzonych w różnych miejscowościach, czy w
takiej sytuacji wierzyciel może swobodnie wskazać na który rachunek dłużnik winien
spełnić świadczenie; ewentualnie, jakie warunki musi spełniać konkretny rachunek
bankowy wierzyciela aby mógł być uznany za miejsce spełnienia świadczenia
stosownie do treści art. 454 § 1 i 2 k.c.?”.
podjął uchwałę:
W razie przelewu wierzytelności pieniężnej, dłużnik powinien dokonać
zapłaty, jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone, w miejscu
zamieszkania lub w siedzibie (siedzibie przedsiębiorstwa) nabywcy
wierzytelności w chwili spełnienia świadczenia. Samo wskazanie dłużnikowi
przez wierzyciela rachunku bankowego, na który ma zapłacić, nie rozstrzyga o
miejscu spełnienia świadczenia.
Gdy dłużnik nie zastosował się do żądania zapłaty na wskazany przez
nabywcę wierzytelności rachunek, sądem miejsca wykonania zobowiązania
(art. 34 i 488 § 1 k.p.c.) jest sąd miejsca zamieszkania lub siedziby (siedziby
przedsiębiorstwa) nabywcy wierzytelności w chwili wytoczenia powództwa.
Uzasadnienie
„P.I.”, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w C. wystąpiła w pozwie
wniesionym do Sądu Rejonowego w Gliwicach o zasądzenie od pozwanych kwoty
421,06 zł, wyjaśniając, że nabyła wierzytelność w stosunku do pozwanych w wyniku
przelewu w dniu 3 stycznia 2001 r. Wierzytelność ta, płatna w dniu 24 września
1999 r., powstała na rzecz zbywców wierzytelności, wspólników spółki cywilnej „F.”,
w związku z prowadzonym przez nich przedsiębiorstwem w W. Pozwani również są
wspólnikami spółki cywilnej, prowadzącymi przedsiębiorstwo w W. Zbywcy
wierzytelności zawiadomili pozwanych o przelewie, a powodowa spółka wezwała
ich do zapłaty należności na swój rachunek bankowy prowadzony przez wskazany
oddział banku z siedzibą w G.
Sąd Rejonowy w Gliwicach postanowieniem z dnia 7 maja 2001 r. stwierdził
swą niewłaściwość miejscową i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu, Sądowi
Gospodarczemu w Warszawie. Zdaniem Sądu Rejonowego, przelew wierzytelności
na powodową spółkę pozostał bez wpływu na miejsce spełnienia świadczenia przez
dłużników, właściwość przemienną sądu (art. 34 k.p.c.) wyznacza zatem nadal to
miejsce, w którym dłużnicy powinni spełnić świadczenie na rzecz zbywców
wierzytelności.
Sąd Okręgowy, rozpoznając zażalenie powodowej spółki kwestionujące
postanowienie Sądu Rejonowego, z powołaniem się na odmienne orzecznictwo
Sądu Apelacyjnego w Katowicach, nabrał poważnych wątpliwości, które znalazły
wyraz w przedstawionym do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym. Z jednej strony,
wzgląd na interesy dłużnika, mogące doznać uszczerbku wskutek uznania wpływu
przelewu na miejsce spełnienia świadczenia, przemawia za stanowiskiem Sądu
Rejonowego, z drugiej natomiast, fakt respektowania przez art. 454 § 1 k.c. zmiany
siedziby lub miejsca zamieszkania przez wierzyciela wierzytelności pieniężnej po
powstaniu zobowiązania przemawia za uznaniem wpływu przelewu wierzytelności
pieniężnej na miejsce spełnienia świadczenia. Sprawa dodatkowo się komplikuje,
jeśli uwzględnić, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, za miejsce
spełnienia świadczenia bezgotówkowego uznaje się siedzibę banku (oddziału
banku) prowadzącego rachunek bankowy wierzyciela. Źródłem komplikacji jest
możliwość posiadania przez wierzyciela kilku rachunków bankowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 34 k.p.c., powództwo o ustalenie istnienia umowy, o jej
wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, jak też o odszkodowanie z powodu
niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, można wytoczyć także przed
sąd miejsca wykonania umowy. Podobnie, w myśl art. 488 § 1 k.p.c., pozew
w postępowaniu nakazowym może być wniesiony również do sądu miejsca
wykonania zobowiązania. Przez miejsce wykonania zobowiązania rozumie się tu
nie miejsce wykonania umowy (zobowiązania) jako całości, lecz miejsce wykonania
poszczególnych obowiązków. Miejsce to, według zgodnego stanowiska
piśmiennictwa i orzecznictwa (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8
listopada 1991 r., II CO 16/91, OSNC 1993, nr 3, poz. 40), podlega określeniu przy
zastosowaniu norm prawa materialnego, tj. z uwzględnieniem przede wszystkim art.
454 k.c., posługującego się terminem "miejsca spełnienia świadczenia". Wykładnia
ta utożsamia zatem miejsce wykonania zobowiązania z miejscem spełnienia
świadczenia.
Przytoczony przepis art. 34 k.p.c. został przejęty z kodeksu postępowania
cywilnego z 1930 r. (zob. art. 35 § 1 w brzmieniu ogłoszonym w Dz.U. z 1932 r. Nr
112, poz. 934 ze zm., i art. 30 § 1 w brzmieniu ogłoszonym w Dz.U. z 1950 r. Nr 43,
poz. 394 ze zm.). W czasie obowiązywania tego kodeksu właściwe dla określenia
miejsca wykonania zobowiązania były zatem przepisy kodeksu zobowiązań (art.
190 i 191), a przed wejściem w życie kodeksu zobowiązań, materialnoprawne
przepisy ustawodawstwa dzielnicowego (§ 269 i § 270 ust. 4 kodeksu cywilnego
niemieckiego, § 905 kodeksu cywilnego austriackiego oraz art. 1247 kodeksu
cywilnego francuskiego). Warto na to zwrócić uwagę ze względu na różnice
zachodzące pomiędzy art. 454 k.c. a wspomnianymi przepisami kodeksu
zobowiązań i ustaw dzielnicowych. Mimo więc obowiązywania przez długi czas bez
zmian normy procesowej o treści wyrażonej w art. 34 k.p.c., konsekwencje jej
zastosowania zmieniały się wraz ze zmianą związanych z nią przepisów prawa
materialnego.
Zgodnie z art. 454 k.c., jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest
oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie pieniężne
powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili
spełnienia świadczenia, a gdy zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem
wierzyciela – w siedzibie przedsiębiorstwa wierzyciela w chwili spełnienia
świadczenia. W razie zmiany przez wierzyciela miejsca zamieszkania lub siedziby
po powstaniu zobowiązania, spowodowana przez to nadwyżka kosztów spełnienia
świadczenia (jego przesłania) obciąża wierzyciela. Należy zaznaczyć, że
rozwiązanie analogiczne do przyjętego w art. 454 k.c. zawiera także art. 57
Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży
towarów (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286). Stanowi on, że jeżeli kupujący nie jest
zobowiązany zapłacić ceny w innym szczególnym miejscu, to powinien ją zapłacić
sprzedawcy w jego siedzibie handlowej lub – gdy zapłata ma być dokonana
w zamian za wydanie towarów lub dokumentów – w miejscu tego wydania;
sprzedawca ponosi nadwyżkę kosztów związanych z zapłatą, wynikającą ze zmiany
przez niego siedziby handlowej po zawarciu umowy.
Niekiedy miejsce spełnienia świadczenia pieniężnego (miejsce płatności) musi
być oznaczone. Na przykład, wymaganie takie wynika z art. 1 pkt 5 i art. 101 pkt 4
ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 – dalej
"Pr.weksl.") w odniesieniu do zapłaty sumy wekslowej, przy czym – według tych
przepisów – miejsce płatności oznacza określoną miejscowość. Dokładniejszego
adresu, pod którym powinna nastąpić zapłata sumy wekslowej, dotyczy art. 87
Pr.weksl. Nie stanowi również oznaczenia miejsca płatności w rozumieniu Prawa
wekslowego wskazanie osoby trzeciej, u której weksel ma być płatny (art. 4
Pr.weksl.); tą osobą trzecią bywa zwykle bank – jego wskazanie umożliwia
wykorzystanie do zapłaty sumy wekslowej rachunków bankowych.
Wymienione także w art. 454 k.c. kryterium właściwości zobowiązania nie
odgrywa w braku oznaczenia miejsca spełnienia świadczenia pieniężnego większej
roli, ale nie jest, jak się czasem twierdzi, całkowicie pozbawione znaczenia. Według
tego kryterium, może być ustalone miejsce spełnienia świadczenia pieniężnego, np.
w wypadkach świadczeń z umów wzajemnych, gdy nie wprowadzono odstępstwa
od reguły przewidzianej w art. 488 § 1 k.c. W razie zatem nieoznaczenia miejsca
spełnienia świadczenia pieniężnego, świadczenie to powinno być spełnione w
zasadzie w miejscu zamieszkania lub siedzibie (siedzibie przedsiębiorstwa)
wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.
Pojęcie spełnienia świadczenia pieniężnego nie jest jednak jednorodne.
Wykonanie zobowiązania, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne,
może nastąpić przede wszystkim za pomocą gotówki, tj. przez przeniesienie na
wierzyciela własności znaków pieniężnych wyrażających określoną sumę jednostek
pieniężnych. Zgodnie z art. 32 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym
Banku Polskim (Dz.U. Nr 140, poz. 938 ze zm.), emitowane przez ten Bank znaki
pieniężne mają moc umarzania zobowiązań pieniężnych na obszarze Polski, czyli –
innymi słowy – istnieje obowiązek przyjmowania wspomnianych znaków jako
prawnego środka płatniczego.
Oprócz tego, zobowiązania, których przedmiotem są świadczenia pieniężne,
mogą być i w praktyce często są wykonywane w drodze rozliczeń bezgotówkowych
za pośrednictwem banków (art. 63 i nast. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo
bankowe, Dz.U. Nr 140, poz. 939 ze zm.; por. też zarządzenie Prezesa
Narodowego Banku Polskiego z dnia 29 maja 1998 r. w sprawie form i trybu
przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków, M.P. Nr 21,
poz. 320). Stąd, że tylko znaki pieniężne emitowane przez Narodowy Bank Polski
są prawnym środkiem płatniczym na obszarze Polski, wynika, iż wierzyciel nie ma
obowiązku przyjmowania zapłaty za pomocą rozliczeń bezgotówkowych bez swej
zgody. Zarazem jednak z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. – Prawo o
działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.) wynika, że w
określonych okolicznościach – obejmujących bardzo szeroki zakres transakcji −
przedsiębiorcy są obowiązani do dokonywania i przyjmowania płatności za
pośrednictwem rachunków bankowych. Poza tym częste stosowanie w praktyce
rozliczeń bezgotówkowych ze względu na wiążące się z tym udogodnienia stało się
podstawą do formułowania poglądu o upowszechnieniu się zwyczaju przyjmowania
zapłaty w postaci rozliczeń bezgotówkowych.
Na nasuwające się pytanie, czy obydwa te sposoby zapłaty, a więc nie tylko
zapłata za pomocą pieniądza gotówkowego, ale i zapłata za pomocą pieniądza
bezgotówkowego, są objęte uregulowaniem art. 454 k.c., zarówno przez
przeważającą część piśmiennictwa, jak i orzecznictwo udzielają odpowiedzi
pozytywnej. Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 20 listopada 1992 r., III CZP
138/92 (OSNCP 1993, nr 6, poz. 96) oraz z dnia 4 stycznia 1995 r., III CZP 164/94
(OSNC 1995, nr 4, poz. 62) podtrzymał stanowisko, zgodnie z którym, stosownie do
art. 454 k.c., miejscem spełnienia świadczenia pieniężnego za pomocą rozliczeń
bezgotówkowych jest siedziba banku (oddziału banku) prowadzącego rachunek
wierzyciela. Siedziba banku, według tego stanowiska, jest niejako odpowiednikiem
miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela. Jeżeli więc strony nie postanowiły
co innego, zapłata w drodze rozliczeń bezgotówkowych powinna nastąpić
w miejscu ulokowania przez wierzyciela rachunku bankowego.
O ile za trafne uznać należy samo stanowisko, według którego miejscem
spełnienia świadczenia pieniężnego za pomocą rozliczeń bezgotówkowych jest
siedziba banku prowadzącego rachunek wierzyciela, o tyle przytoczone wyżej
uzasadnienie tego stanowiska, rzutujące na jego zasięg, wymaga korektury
i uzupełnienia. Jest oczywiste, że spełnienie świadczenia pieniężnego
w interesujących nas wypadkach w drodze rozliczeń bezgotówkowych zakłada
uczestniczenie w tych rozliczeniach banków i posiadanie przez rozliczające się
strony rachunków bankowych. Zapłata we wspomniany sposób bez posiadania
przez strony rachunków bankowych jest w równym stopniu niemożliwa, co zapłata
gotówką bez gotówki. W odniesieniu do rozpatrywanych rozliczeń bezgotówkowych
problem zacieśnia się więc w istocie do pytania o to, które ze zdarzeń objętych
procesem rozliczenia rozstrzyga o umorzeniu zobowiązania, w szczególności, czy
skutek ten wiąże się już z obciążeniem rachunku dłużnika, czy też dopiero
z uznaniem rachunku wierzyciela. Rozstrzygnięcie tego pytania na rzecz drugiej
ewentualności (zob. w szczególności uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia
1995 r., III CZP 164/94) łączy się ściśle z uznaniem za miejsce spełnienia
świadczenia pieniężnego siedziby banku prowadzącego rachunek wierzyciela.
Jednakże nie jest tak, jak mogłoby sugerować uzasadnienie omawianego
stanowiska, że siedzibę banku prowadzącego rachunek wierzyciela należy uważać
za miejsce spełnienia świadczenia w każdym wypadku, w którym istnieją
techniczno-organizacyjne warunki do dokonania zapłaty w drodze rozliczenia
bezgotówkowego, a strony nie postanowiły nic innego.
Uznanie siedziby banku prowadzącego rachunek wierzyciela za miejsce
spełnienia świadczenia pieniężnego jest dopuszczalne tylko w tych wypadkach, w
których obie strony wyraziły zgodę na zapłatę na określony rachunek wierzyciela.
Jak już wspomniano, rozliczenia bezgotówkowe opierają się na założeniu,
stosownie do którego wierzyciel nie ma obowiązku przyjęcia zapłaty za pomocą
rozliczenia bez swej zgody. Założenia tego nie uchyla art. 13 Prawa o działalności
gospodarczej. Niezastosowanie się do tego przepisu, o zdecydowanie
publicznoprawnej funkcji, łączy się przede wszystkim z sankcją karną (art. 66 ust. 1
Prawa o działalności gospodarczej). Zawarty w tym przepisie nakaz, jak również
ewentualny zwyczaj dokonywania w danych stosunkach rozliczeń bezgotówkowych,
może też być brany pod uwagę przy ocenie odmowy przyjęcia zapłaty przez
wierzyciela na określony rachunek z punktu widzenia art. 486 k.c. Z samego art. 13
Prawa o działalności gospodarczej nie sposób natomiast wywieść, że w
przypadkach nim objętych miejscem spełnienia świadczenia pieniężnego jest
siedziba banku prowadzącego rachunek wierzyciela. Sprzeciwia się temu przede
wszystkim możliwość posiadania przez wierzyciela kilku rachunków. W razie
posiadania przez wierzyciela kilku rachunków bankowych nie wiadomo byłoby, który
z nich należałoby mieć na względzie przy ustalaniu miejsca spełnienia świadczenia.
Poza tym wierzyciel ma doniosłe interesy w tym, aby móc sprzeciwić się przyjęciu
zapłaty na określony rachunek, także w wypadkach objętych wspomnianym
przepisem. Przykładem może być sytuacja, gdy określony rachunek wierzyciela
został zajęty lub gdy bank prowadzący rachunek wierzyciela znalazł się w sytuacji
grożącej upadłością (por. art. 159 Prawa bankowego).
Należy podzielić pogląd, zgodnie z którym wierzyciel może odwołać swoją
zgodę na dokonanie zapłaty na określony rachunek bankowy, dopóki dłużnik nie
podejmie działań związanych z zapłatą na ten rachunek. Również dłużnik ma
doniosłe interesy w tym, aby móc odmówić dokonania zapłaty na określony
rachunek wierzyciela, np. gdy bank prowadzący rachunek wierzyciela znajduje się
w sytuacji grożącej upadłością. Jakkolwiek wprowadzane ostatnio regulacje
zmniejszają ryzyko uczestników rozliczeń bankowych, to jednak nie wykluczają go
całkowicie (por. w szczególności art. 9 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o
ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku
papierów wartościowych oraz zasad nadzoru nad tymi systemami, Dz.U. Nr 123,
poz. 1351).
Rekapitulując, rozliczenie bezgotówkowe wymaga zgody obu stron na zapłatę
na określony rachunek wierzyciela, i tylko wtedy, gdy taka zgoda istnieje, miejscem
spełnienia świadczenia pieniężnego jest siedziba banku prowadzącego rachunek
wierzyciela; miejsce to wynika zatem z oznaczenia przez strony (art. 454 § 1
in principio k.c.). Zgody stron dowodzi np. wskazanie rachunku wierzyciela
w umowie, z której wynika zobowiązanie pieniężne, w praktyce sytuacja taka zdarza
się jednak rzadko. Uzgodnienia stron umowy, z której wynika zobowiązanie
pieniężne, ograniczają się zwykle jedynie do określenia samego sposobu (formy)
rozliczenia bezgotówkowego, a rachunek bankowy wierzyciela jest podawany
dłużnikowi dopiero później, w fakturze wystawionej przez wierzyciela. W takim
razie, o uzgodnieniu przez strony zapłaty na wskazany przez wierzyciela rachunek
może być mowa dopiero z chwilą podjęcia przez dłużnika działań świadczących
o zastosowaniu się do tego wskazania.
Jeżeli dłużnik nie zastosuje się do żądania zapłaty na wskazany przez
wierzyciela rachunek, nie ma podstaw do uznania, że miejscem spełnienia
świadczenia jest siedziba banku prowadzącego ten rachunek. Za miejsce
spełnienia świadczenia należy w takim wypadku uważać – z wszystkimi tego
konsekwencjami procesowymi łączącymi się z powiązaniem art. 34 i 488 k.p.c.
z regulacją art. 454 k.c. – miejsce zamieszkania lub siedzibę (siedzibę
przedsiębiorstwa) wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.
W tym miejscu wypada jeszcze odnotować głosy krytyki kierowanej pod
adresem regulacji wiążących właściwość sądu z miejscem spełnienia świadczenia.
Podnosi się, że przepisy prawa materialnego o miejscu spełnienia świadczenia nie
mają na celu określenia właściwości sądu, lecz rozstrzygają przede wszystkim o
tym, na czyj koszt i niebezpieczeństwo następuje spełnienie czynności związanych
z wykonaniem zobowiązania. Dotyczy to oczywiście także przepisów określających,
gdzie ma być dokonana zapłata sumy pieniężnej, na którą opiewa dług. We
współczesnych prawodawstwach szeroko przyjęte jest rozwiązanie, zgodnie z
którym, jeżeli co innego nie wynika z umowy stron, dłużnik ma przekazać sumę
pieniężną na swój koszt i niebezpieczeństwo wierzycielowi w miejscu jego
zamieszkania lub siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) w chwili spełnienia
świadczenia. Logiczną konsekwencją tego rozwiązania powinno być uznanie za
miejsce spełnienia świadczenia pieniężnego miejsca zamieszkania lub siedziby
(siedziby przedsiębiorstwa) wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.
Odwołanie się do tak oznaczonego miejsca spełnienia świadczenia przy
określaniu właściwości sądu może jednak prowadzić do niepożądanego rezultatu:
wpływania przez wierzyciela na właściwość sądu przez zmianę swojego miejsca
zamieszkania lub siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) po powstaniu zobowiązania.
Dlatego – tj. po to, aby przeciwdziałać temu niepożądanemu rezultatowi – w § 270
kodeksu cywilnego niemieckiego zastrzeżono (ust. 4), że jego postanowienia, iż
pieniądze ma dłużnik przesłać na swoje ryzyko i koszt wierzycielowi do miejsca jego
zamieszkania lub siedziby przedsiębiorstwa (ust. 1 i 2), nie naruszają przepisów
o miejscu świadczenia, tj. przepisów § 269. Co więcej, część polskiego
piśmiennictwa analogicznie interpretowała art. 191 k.z., jakkolwiek interpretacja ta
miała silniejsze oparcie w projekcie tego przepisu niż w samym przepisie. Obecnie
jednak nie ma podstaw do twierdzenia, że przepis art. 454 § 1 zdanie drugie k.c.
„oznacza jedynie miejsce przeznaczenia, do którego dłużnik obowiązany jest
wysłać pieniądze, natomiast nie ma (...) nic wspólnego z miejscem spełnienia
świadczenia”; w przepisie tym chodzi niewątpliwie, jak już o tym była mowa, o
oznaczenie miejsca spełnienia świadczenia pieniężnego. W tej sytuacji wykładnia
przyjmująca, że siedziba banku prowadzącego określony rachunek wierzyciela jest
tylko wtedy miejscem spełnienia świadczenia pieniężnego, gdy obie strony wyraziły
zgodę na dokonanie zapłaty na ten rachunek, ma za sobą dodatkowy argument.
W braku takiej zgody – gdy dłużnik nie zastosował się do żądania zapłaty na
wskazany przez wierzyciela rachunek – za miejsce spełnienia świadczenia, z
wszystkimi konsekwencjami procesowymi łączącymi się z powiązaniem art. 34 i 488
k.p.c. z regulacją art. 454 k.c., należy uważać miejsce zamieszkania lub siedzibę
(siedzibę przedsiębiorstwa) wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.
Rozwiązanie to eliminuje sytuacje, w których szczególnie łatwo byłoby – łatwiej niż
w przypadkach, kiedy miejscem spełnienia świadczenia jest miejsce zamieszkania
lub siedziba (siedzibą z przedsiębiorstwa) wierzyciela w chwili spełnienia
świadczenia – o niepożądane wpływanie przez jedną ze stron na właściwość sądu.
Również na tle art. 57 ust. 1 lit. a Konwencji Narodów Zjednoczonych o
umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, normującego stosunki, w
dziedzinie których szeroko praktykowane są rozliczenia bezgotówkowe,
prezentowany jest pogląd, że jeżeli system prawny obowiązujący w państwie
siedziby handlowej sprzedawcy, określający właściwość sądu przez odwołanie się
do miejsca spełnienia świadczenia, nakazuje uwzględnić przy ustalaniu właściwości
sądu w danej sprawie wymieniony przepis Konwencji, to sprzedawca może pozwać
kupującego o zapłatę ceny przed sąd miejsca swojej siedziby handlowej.
Wskutek przelewu następuje zmiana osoby wierzyciela; wierzytelność, która
przysługiwała cedentowi, staje się wierzytelnością cesjonariusza, który nabywa ją w
takim stanie, w jakim przysługiwała cedentowi (art. 509 k.c.). Z założeniem
identyczności wierzytelności cesjonariusza z wierzytelnością, która przysługiwała
cedentowi, łączy się ściśle dopuszczenie podnoszenia przez dłużnika wobec
cesjonariusza wszelkich zarzutów, które dłużnik miał przeciwko cedentowi w chwili
powzięcia wiadomości o przelewie (art. 513 § 1 k.c.). Przelew wierzytelności
następujący bez zgody dłużnika nie może prowadzić do pogorszenia jego
dotychczasowej pozycji prawnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 września
1998 r., I CKN 822/97, OSNC 1999, nr 2, poz. 39).
Z regulacji tej wynika, że przelew pozostaje bez wpływu na treść objętej nim
wierzytelności. Odnosi się to, między innymi, do miejsca spełnienia świadczenia. Po
przelewie dłużnik wierzytelności pieniężnej powinien więc dokonać zapłaty już
cesjonariuszowi, ale z uwzględnieniem obowiązujących dłużnika i cedenta zasad
dotyczących miejsca spełnienia świadczenia. Jeżeli zatem strony stosunku, z
którego wynika przelana wierzytelność pieniężna, oznaczyły miejsce spełnienia
świadczenia, dłużnik powinien dokonać zapłaty na rzecz cesjonariusza w
oznaczonym miejscu. Na przykład, wystawca weksla własnego „nie na zlecenie” dla
zabezpieczenia kredytu konsumenckiego (zob. art. 9 jeszcze nie obowiązującej1
ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. Nr 100, poz. 1081)
ma, w razie przeniesienia tego weksla w drodze przelewu, zapłacić sumę wekslową
cesjonariuszowi w miejscu płatności oznaczonym w wekslu. Przelew wierzytelności
pozostaje tu więc bez jakiegokolwiek wpływu na miejsce spełnienia świadczenia, a
co za tym idzie – na właściwość przemienną sądu.
Kwestia jest bardziej złożona, gdy – jak w niniejszej sprawie − do stosunku,
z którego wynika przelana wierzytelność pieniężna, ma zastosowanie norma
uznająca za miejsce spełnienia świadczenia pieniężnego miejsce zamieszkania lub
siedzibę (siedzibę przedsiębiorstwa) wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.
Może się tu prima facie nasuwać pogląd nakazujący dokonać zapłaty
cesjonariuszowi w miejscu zamieszkania lub siedzibie (siedzibie przedsiębiorstwa)
cedenta, jeżeli bowiem przelew pozostaje bez wpływu na treść objętej nim
wierzytelności, a miejscem spełnienia świadczenia przed przelewem było miejsce
zamieszkania lub siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) cedenta, to i po przelewie
nadal to samo miejsce powinno stanowić miejsce spełnienia świadczenia.
W konsekwencji, w sporze między cesjonariuszem a dłużnikiem o zapłatę przelanej
wierzytelności sądem właściwości przemiennej powinien być sąd miejsca
zamieszkania lub siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) cedenta. Bliższa analiza art.
454 § 1 zdanie drugie k.c. oraz wymienionych wyżej przepisów o przelewie
sprzeciwia się jednak akceptacji tego poglądu i przemawia na rzecz uznania za
miejsce spełnienia objętego przelewem świadczenia pieniężnego miejsca
zamieszkania lub siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) cesjonariusza w chwili
spełnienia świadczenia. Analiza ta prowadzi do wniosku, że uznanie za miejsce
spełnienia świadczenia pieniężnego miejsca zamieszkania lub siedziby (siedziby
przedsiębiorstwa) cesjonariusza pozostaje w istocie w zgodzie z treścią przelanej
wierzytelności i – tym samym – nie prowadzi do pogorszenia dotychczasowej
pozycji prawnej dłużnika. Wniosek taki wynika przede wszystkim z zawartego w art.
454 § 1 zdanie drugie k.c. nakazu uwzględnienia zmiany miejsca zamieszkania lub
siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) wierzyciela po powstaniu zobowiązania.
Zmiana miejsca zamieszkania lub siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) wierzyciela
po powstaniu zobowiązania wpływa więc na miejsce spełnienia świadczenia
pieniężnego, ale nie pociąga za sobą jego zmiany, ponieważ miejsce spełnienia
świadczenia wyznacza dopiero miejsce zamieszkania lub siedziba (siedziba
przedsiębiorstwa) wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia. Wobec tego, że
przelew jako nabycie pochodne prowadzi do uzyskania przymiotu wierzyciela przez
cesjonariusza w miejsce cedenta, zakresem hipotezy normy wyrażonej w art. 454 §
1 zdanie drugie k.c. objęte są także przypadki zmiany miejsca zamieszkania lub
siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) wierzyciela, będące następstwem przelewu
wierzytelności. Innymi słowy, w świetle wymienionego przepisu, miejscem
spełnienia świadczenia pieniężnego jest miejsce zamieszkania lub siedziby
(siedziby przedsiębiorstwa) wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia bez
względu na to, czy chodzi tu o pierwotnego wierzyciela, czy też o jego sukcesora w
wyniku przelewu.
Warto zaznaczyć, że również na tle art. 57 ust. 1 lit. a Konwencji Narodów
Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów prezentowane
jest – jakkolwiek nie jako jedyne – stanowisko przyjmujące, że w razie przelewu
wierzytelności o zapłatę ceny, kupujący ma ją zapłacić w siedzibie cesjonariusza.
Stanowisko to wychodzi z założenia, że przelew wierzytelności o zapłatę ceny
1
Ustawa weszła w życie z dniem 19 września 2002 r.
powinien być traktowany jak przypadek zmiany siedziby wierzyciela, o którym mowa
w art. 57 ust. 2 Konwencji.
Podsumowując dotychczasowe wywody, należy stwierdzić, że w razie
przelewu wierzytelności pieniężnej, dłużnik powinien dokonać zapłaty, jeżeli miejsce
spełnienia świadczenia nie jest oznaczone, w miejscu zamieszkania lub w siedzibie
(siedzibie przedsiębiorstwa) nabywcy wierzytelności w chwili spełnienia
świadczenia. Samo wskazanie dłużnikowi przez wierzyciela rachunku bankowego,
na który ma zapłacić, nie rozstrzyga o miejscu spełnienia świadczenia. Gdy dłużnik
nie zastosował się do żądania zapłaty na wskazany przez nabywcę wierzytelności
rachunek, sądem miejsca wykonania zobowiązania (art. 34 i 488 § 1 k.p.c.) jest sąd
miejsca zamieszkania lub siedziby (siedziby przedsiębiorstwa) nabywcy
wierzytelności w chwili wytoczenia powództwa.
Z przytoczonych powodów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto,
jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).