Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 listopada 2003 r., III CZP 77/03
Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Romany B. przeciwko Miastu
Stołecznemu W. o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20 listopada 2003 r., przy udziale
prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z dnia 17
czerwca 2003 r.:
"Czy sprawa o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego w
miejsce zmarłego najemcy jest sprawą wymienioną w art. 505-1
pkt 1 k.p.c., to jest
sprawą rozpoznawaną w postępowaniu uproszczonym?"
podjął uchwałę:
Sprawa o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego w
miejsce zmarłego najemcy podlega rozpoznaniu w postępowaniu "zwykłym".
Uzasadnienie
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało przy wykładni
art. 505-1
k.p.c. i dotyczy kwestii, czy sprawa o ustalenie wstąpienia w stosunek
najmu po zmarłym najemcy jest sprawą podlegającą rozpoznaniu w postępowaniu
uproszczonym. Sąd Okręgowy powziął tę wątpliwość, rozpoznając apelację
powódki od wydanego w postępowaniu uproszczonym wyroku Sądu pierwszej
instancji, oddalającego powództwo o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu.
Zauważył, że roszczenia objęte hipotezą art. 505-1
pkt 1 k.p.c. nie zostały zwężone
do świadczeń pieniężnych, gdyż dotyczą także wydania przedmiotu umowy,
wymiany wadliwej rzeczy, jak i ustalenia istnienia bądź nieistnienia stosunku
umownego albo jego ukształtowania (np. na podstawie art. 357-1
i 358-1
k.c.).
Argumentował, że skoro w tym przepisie mowa o roszczeniu, a nie o świadczeniu
wynikającym z umowy, to brak jest przesłanek do ograniczenia tego pojęcia do
żądania zasądzenia kwoty pieniężnej lub wydania rzeczy. W jego ocenie, za tą
wykładnią przemawia również fakt, że w punkcie drugim tego przepisu wyraźnie
wyodrębniono sprawy o zapłatę określonych świadczeń. Gdyby więc sprawy objęte
hipotezą art. 505-1
pkt 1 k.p.c. miały dotyczyć także jedynie świadczeń, to zostałoby
to wyrażone przez ustawodawcę w inny sposób niż za pomocą ogólnego pojęcia
roszczenia.
Wątpliwość Sądu Okręgowego dotyczy tego, czy do roszczeń, o jakich mowa
w omawianym przepisie, zaliczyć można powództwo o wstąpienie w stosunek
najmu lokalu mieszkalnego oparte na podstawie art. 691 § 1 i 2 k.c., w brzmieniu
nadanym przez art. 26 pkt 12 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw
lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr
71, poz. 773), ze względu na szczególne następstwo prawne po zmarłym najemcy.
Jego zdaniem, pomimo specyfiki tego rodzaju spraw nie ma przeszkód, aby je
rozpoznawać w postępowaniu uproszczonym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W dotychczasowej judykaturze tylko marginalnie rozważano znaczenie
zawartego w art. 505-1
k.p.c. wyrażenia „sprawy o roszczenia wynikające z umów”.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 26 czerwca 2002 r., III CZP 42/02, (OSP
2003, nr 6, poz. 78) Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że sprawa dotycząca
żądania waloryzacji świadczenia pieniężnego jest sprawą wynikającą z umowy, to
znaczy, iż powód może zgłosić takie żądanie tylko dlatego, że łączy go umowa z
pozwanym i spełnione zostały przesłanki wskazane w art. 358-1
§ 3 k.c.
Takie ujęcie sugeruje szerokie rozumienie znaczenia sformułowania „sprawy o
roszczenia wynikające z umów”. W każdym razie zawarte w nim wyrażenie „z
umów” pozwala przyjąć, że nie należą do postępowania uproszczonego sprawy, w
których podstawą roszczeń są czyny niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie
oraz fakt istnienia własności rzeczy, współwłasności, lub innych praw rzeczowych,
stanowiący przesłankę obowiązku zapłaty.
Z postępowania uproszczonego niewątpliwie zostały również wyłączone
wszystkie roszczenia wynikające z czynności prawnych innych niż umowy, a więc z
czynności jednostronnych, z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, z tytułu
zachowku, a także z zobowiązań, których źródłem jest decyzja administracyjna albo
bezpośrednio przepis ustawy. A contrario można więc przyjąć, że w postępowaniu
uproszczonym powinny być rozpoznawane roszczenia, które wynikają z umów w
tym sensie, że mają „przyczynę” w umowie.
Przystępując do szczegółowej analizy przedstawionego zagadnienia
prawnego należy wyjaśnić, czy sprawa o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu po
zmarłym najemcy jest sprawą o roszczenie w rozumieniu art. 505-1
pkt 1 k.p.c., oraz
rozważyć, czy chodzi tu o roszczenie wynikające z umowy w rozumieniu tego
przepisu.
Co do pierwszej kwestii podnieść należy, że zakres pojęcia roszczenie zależy
od tego, czy przyjmie się, iż przepis art. 505-1
pkt 1 k.p.c. ma na względzie sprawy,
w których dochodzone jest roszczenie w znaczeniu materialnoprawnym, czy też
termin ten został tu użyty w znaczeniu szerszym, obejmującym każde żądanie
zawarte w powództwie.
W judykaturze zwrócono już uwagą, że żądanie ustalenia wstąpienia w
stosunek najmu nie jest roszczeniem w znaczeniu materialnoprawnym lecz
roszczeniem procesowym o ustalenie istnienia stosunku prawnego (por.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 527/00,
OSNC 2002, nr 12, poz. 159). Także w powołanym postanowieniu z dnia 26
czerwca 2002 r., III CZP 42/02 Sąd Najwyższy podkreślił, że w określonych
wypadkach termin „roszczenie” jest użyty w przepisach kodeksu postępowania
cywilnego w znaczeniu najobszerniejszym tj. jako uprawnienie doznające ochrony
prawnej. W ślad za tym stanowiskiem i zapatrywaniem większości doktryny należy
przyjąć, że powództwo o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu po zmarłym
najemcy może być uznane za roszczenie w rozumieniu art. 505-1
k.p.c., co pozwala
przejść do rozważenia drugiej kwestii.
Konstrukcja prawna wstąpienia z mocy prawa w stosunek najmu po śmierci
najemcy lokalu mieszkalnego przez osoby mu bliskie, zwłaszcza spokrewnione z
nim, znana jest prawu polskiemu od okresu międzywojennego (por. art. 13 ust. 1
ustawy z dnia 11 kwietnia 1924 r. o ochronie lokatorów, jedn. tekst: Dz.U. z 1936 r.
Nr 39, poz. 297). Pomimo licznych jej zmian ustawodawczych, które dotyczyły
przede wszystkim zakresu podmiotowego, tj. kręgu osób uprawnionych do
wstąpienia w stosunek najmu, istota omawianej instytucji pozostaje taka sama i
wyraża się w tym, że z chwilą śmierci najemcy lokalu mieszkalnego osoby
spełniające określone kryteria wstępują z mocy prawa w dotychczasowy stosunek
najmu, łączący zmarłego z wynajmującym. Istnienie najmu w chwili otwarcia spadku
pomiędzy zmarłym najemcą a wynajmującym stanowi zatem jedną z podstawowych
przesłanek skuteczności żądania ustalenia wstąpienia w ten stosunek.
W obecnym stanie prawnym źródłem najmu jest zasadniczo umowa stron, tak
więc przy przyjęciu umownego charakteru stosunku najmu i uwzględnieniu, że jego
istnienie jest przesłanką roszczenia – w znaczeniu przyjętym w art. 505-1
pkt 1
k.p.c. – o wstąpienie w ten stosunek przez osobę trzecią po śmierci
dotychczasowego najemcy, można by założyć, iż takie żądanie ma przyczynę w
umowie.
Od razu podnieść jednak należy, że słabością tego rozumowania jest fakt, że
jakkolwiek źródłem najmu jest obecnie umowa, to jednak nadal istnieją stosunki
najmu powstałe wcześniej na innej podstawie, w szczególności w wyniku wydania
decyzji administracyjnej. Trudno zatem przyjąć, aby sprawy o ustalenie wstąpienia
w te stosunki były sprawami o roszczenia wynikające z umów w rozumieniu art.
505-1
pkt 1 k.p.c.
Trzeba także podkreślić, że uprawnienie do wstąpienia w stosunek najmu
wynika wyłącznie z przepisu ustawy i zostało przyznane podmiotowi nie będącemu
dotychczas stroną stosunku najmu, ale pozostającemu w określonym stosunku
prawnym (ściślej – prawnorodzinnym) lub faktycznym ze zmarłym najemcą. Jest to
zatem autonomiczne i szczególne uprawnienie osób wskazanych w ustawie,
którego realizacja następuje z mocy prawa, co oznacza, że celem wstąpienia w
stosunek najmu osoba uprawniona nie musi podejmować żadnych czynności.
Wprawdzie przesłanką tego roszczenia jest istnienie najmu pomiędzy zmarłym
najemcą a wynajmującym, niemniej to nie stosunek najmu, lecz ustawa kreuje to
uprawnienie.
Poza tym niewątpliwie warunkiem kwalifikacji danego roszczenia jako
wynikającego z umowy jest istnienie normatywnego stosunku wynikania pomiędzy
roszczeniem a umową. Przez sformułowanie „roszczenie wynikające z umowy”
należy więc rozumieć sytuację, w której umowa jest normatywnym podłożem
uprawnienia. Nie chodzi przy tym wyłącznie o roszczenia wynikające tylko z samej
treści określonej umowy, lecz także o roszczenia wynikające z reżimu kreowanego
przez ustawę (por. np. art. 56 k.c.). Innymi słowy roszczenia wynikające z umowy,
to zatem uprawnienia wynikające z ogółu praw i obowiązków stron umowy,
regulowanych nie tylko jej treścią ale także przez przepisy ustawowe dotyczące tej
czynności prawnej.
Przy analizie omawianej kwestii należy także zwrócić uwagę na różnicę
pomiędzy sformułowaniem „sprawy o roszczenia wynikające z umów”, użytym w art.
505-1
pkt 1 k.p.c. a wyrażeniem „sprawy o roszczenia ze stosunku pracy lub z nim
związane”, zawartym w art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c. To kodeksowe rozróżnienie
pomiędzy określeniem „roszczenia ... z umów” a wyrażeniem „roszczenia ze
stosunków” prowadzi do wniosku, że to pierwsze wyrażenie powinno być rozumiane
w sposób węższy. Innymi słowy, dla zastosowania art. 505-1
pkt 1 k.p.c. musi istnieć
stosunek wynikania pomiędzy roszczeniem a umownym stosunkiem
zobowiązaniowym, podczas gdy według art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c., obok stosunku
wynikania roszczenia ze stosunku pracy wystarczające jest istnienie jedynie
związku danego roszczenia z tym stosunkiem.
Mając na względzie powyższe rozważania należy uznać, że sprawa o
ustalenie wstąpienia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego w miejsce zmarłego
najemcy na podstawie art. 691 § 1 k.c. nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu
uproszczonym.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c. rozstrzygnął
przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.