Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 26 LISTOPADA 2003 R.
I KZP 30/03
Oskarżonemu przysługuje zażalenie na postanowienie wydane w
przedmiocie jego wniosku o uchylenie lub zmianę nieizolacyjnego środka
zapobiegawczego (art. 252 § 1 k.p.k.).
Przewodniczący: sędzia SN P. Hofmański (sprawozdawca).
Sędziowie SN: A. Deptuła, M. Sokołowski.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. A. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Istvana K., po rozpoznaniu przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w Z., postanowieniem
z dnia 23 lipca 2003 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej
wykładni ustawy:
„Czy przez zawarte w art. 254 § 2 k.p.k. sformułowanie - w przedmiocie
wniosku - należy rozumieć, iż zażalenie przysługuje również oskarżonemu
na postanowienie w przedmiocie wniosku o uchylenie lub zmianę nieizola-
cyjnego środka zapobiegawczego?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak w y ż e j .
U Z A S A D N I E N I E
Postanowieniem z dnia 9 lipca 2003 r. Sąd Okręgowy w Z. nie
uwzględnił wniosku obrońcy Istvana K. o uchylenie w stosunku do niego
2
środka zapobiegawczego w postaci poręczenia majątkowego. Rozpozna-
jąc zażalenie obrońcy na to postanowienie Sąd Okręgowy powziął wątpli-
wość co do jego dopuszczalności i w związku z tym, odraczając posiedze-
nie w dniu 23 lipca 2003 r., przekazał Sądowi Najwyższemu do rozstrzy-
gnięcia zagadnienie prawne przytoczone we wstępnej części uchwały.
Rozpoznając to zagadnienie Sąd Najwyższy podzielił zapatrywanie
Sądu Okręgowego w Z., gdy chodzi o potrzebę rozstrzygnięcia nasuwają-
cego się na tle realiów przedmiotowej sprawy zagadnienia prawnego jako
wymagającego zasadniczej wykładni ustawy, w rozumieniu art. 441 § 1
k.p.k.
Sąd Okręgowy w Z., uzasadniając postanowienie z dnia 23 lipca
2003 r., dopatruje się braku jednoznaczności w redakcji art. 254 § 2 k.p.k. i
wskazuje na dwa możliwe kierunki jego wykładni. Wywodzi, że możliwe jest
przyjęcie, iż „art. 254 § 2 k.p.k. zawęża pole zaskarżania przez oskarżone-
go tylko do tymczasowego aresztowania”. Można jednak także, zdaniem
Sądu Okręgowego, przyjąć, „iż przepis ten umożliwia oskarżonemu za-
skarżanie wszystkich postanowień w przedmiocie środków zapobiegaw-
czych ze szczególnymi obwarowaniami dotyczącymi tymczasowego aresz-
towania”. Wątpliwości Sądu Okręgowego pogłębia aspekt historycznopo-
równawczy, w szczególności w kontekście zmian wprowadzonych nowelą
do Kodeksu postępowania karnego z dnia 20 lipca 2000 r. (Dz. U. Nr 62,
poz. 717), a także implikacje wynikające z art. 252 k.p.k., rodzące wątpli-
wość co do właściwości sądu powołanego do rozpoznania zażalenia, jeśli
jest ono w ogóle dopuszczalne. Uzasadniając swoje postanowienie Sąd
Okręgowy wskazał ponadto na zgłoszone w piśmiennictwie prawniczym
wątpliwości co do interpretacji art. 254 k.p.k.
Zajmując stanowisko w sprawie Zastępca Prokuratora Generalnego
opowiedział się za przyjęciem, że oskarżonemu nie przysługuje zażalenie
na postanowienie w przedmiocie jego wniosku o uchylenie lub zmianę
3
środka zapobiegawczego innego niż tymczasowe aresztowanie. Uzasad-
niając zajęte stanowisko, Zastępca Prokuratora Generalnego, przyznając
że możliwe jest także przyjęcie odmiennej interpretacji, odwołał się do ratio
legis unormowania zawartego w art. 254 § 2 k.p.k., jak też do argumentów
natury historycznej wynikających z tego, iż przepis art. 254 k.p.k. zawsze
autonomicznie regulował kwestię zakresu dopuszczalności zaskarżania
postanowień wydanych po rozpoznaniu wniosków o uchylenie lub zmianę
środków zapobiegawczych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uwagę Sądu Okręgowego w Z. koncentruje na sobie wyłącznie prze-
pis art. 254 § 2 k.p.k., w którym Sąd ten poszukuje odpowiedzi na pytanie
o dopuszczalność zażalenia na postanowienie wydane po rozpoznaniu
wniosku oskarżonego o uchylenie lub zmianę innego środka zapobiegaw-
czego, niż tymczasowe aresztowanie. Także Zastępca Prokuratora Gene-
ralnego dostrzega w swoim piśmie procesowym, że o ile początkową część
tego przepisu ustawodawca odnosi do wszelkich środków zapobiegaw-
czych, to już jego dalszą część wiąże jedynie z tymczasowym aresztowa-
niem. Skoro bowiem mowa o postanowieniu w przedmiocie wniosku, to do-
tyczyć to może każdego ze środków zapobiegawczych, albowiem zgodnie
z art. 254 § 1 k.p.k. każdego z nich dotyczyć może wniosek oskarżonego.
Miałoby to przemawiać za przyjęciem, że to art. 254 § 1 k.p.k. determinuje
zakres dopuszczalności zażalenia na postanowienie, wydane po rozpo-
znaniu wniosku oskarżonego złożonego w trybie § 1 tego przepisu, do-
puszczając je jedynie wówczas, gdy wniosek dotyczy tymczasowego
aresztowania, a ponadto spełniony jest dodatkowy warunek wskazany w
art. 254 § 2 k.p.k. (wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesię-
cy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego areszto-
wania dotyczącego tego samego oskarżonego). Na takim stanowisku sta-
4
nął także T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Kra-
ków 2003, s. 663.
Zdaniem Sądu Najwyższego rozumowania powyższego nie sposób
zaakceptować. Przepis art. 254 § 2 k.p.k. nie jest bowiem, w żadnym razie,
przepisem konstytuującym uprawnienie do żalenia się na jakiekolwiek po-
stanowienie, i z tego powodu za wadliwy należy uznać sposób sformuło-
wania zagadnienia prawnego w postanowieniu Sądu Okręgowego w Z. W
rzeczywistości bowiem, podstawą zażalenia na postanowienie wydane po
rozpoznaniu wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego nie
jest art. 254 § 2 k.p.k., lecz art. 252 § 1 k.p.k. Nie ma bowiem, zdaniem
Sądu Najwyższego, powodu, by twierdzić, że postanowienie w przedmiocie
wniosku (oskarżonego złożonego na podstawie art. 254 § 1 k.p.k.) nie jest
postanowieniem w przedmiocie środka zapobiegawczego. Jest nim bo-
wiem z uwagi na przedmiot wniosku oskarżonego. Każde zatem postano-
wienie rozstrzygające o zasadności (lub niezasadności) wniosku złożonego
na podstawie art. 254 § 1 k.p.k. jest postanowieniem w przedmiocie środka
zapobiegawczego, choć oczywiście nie zachodzi relacja odwrotna (posta-
nowienia w przedmiocie środków zapobiegawczych zapadają bowiem tak-
że na wniosek organów postępowania – art. 250 § 2 zd. 1 k.p.k., lub z
urzędu – art. 250 § 2 zd. 2 i § 4, art. 253 § 1 i 2 k.p.k.).
Wobec powyższej konstatacji należy uznać, że funkcja art. 254 § 2
k.p.k. sprowadza się do ograniczenia zakresu dopuszczalności zażalenia
na postanowienie wydane w przedmiocie wniosku oskarżonego o uchyle-
nie, lub zmianę tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegaw-
czy. Przepis ten zaś w żadnym zakresie nie dotyczy innych, niż tymczaso-
we aresztowanie środków zapobiegawczych. Nie można negować prawi-
dłowości tych twierdzeń poprzez odwołanie się do wykładni historycznej.
Identyczną bowiem funkcję pełnił art. 254 § 2 k.p.k. w brzmieniu nadanym
temu przepisowi nowelą z dnia 20 lipca 2000 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 717),
5
tyle tylko, że wprowadzał ograniczenie dopuszczalności zażalenia nie tylko
w odniesieniu do postanowień w przedmiocie wniosków dotyczących tym-
czasowego aresztowania, ale w odniesieniu do postanowień w przedmiocie
wszelkich wniosków składanych na podstawie art. 254 § 1 k.p.k.
Może pojawić się pytanie o ratio legis rozwiązania przyjętego przez
ustawodawcę w noweli z dnia 10 stycznia 2003 r. (Dz. U. Nr 17, poz. 155).
Okazuje się bowiem, że postanowienie w przedmiocie wniosku dotyczące-
go najsurowszego spośród środków zapobiegawczych zaskarżalne jest z
ograniczeniem temporalnym wynikającym z art. 254 § 2 k.p.k., zaś posta-
nowienia wydane w przedmiocie wniosków dotyczących innych środków
zapobiegawczych dopuszczalne są w pełnym zakresie. Nie sposób polemi-
zować z twierdzeniem, że czym dalej idąca jest ingerencja w sferę gwaran-
cji procesowych oskarżonego, tym skuteczniejsza powinna być ochrona
prawna przeciwko nadużyciom ze strony organów procesowych. Nie moż-
na jednak przejść do porządku dziennego nad tym, że właśnie potrzeba
ograniczenia dopuszczalności zażalenia na postanowienia wydawane w
przedmiocie wniosków dotyczących tymczasowego aresztowania była po-
wodem wprowadzenia ograniczenia temporalnego w art. 254 § 2 k.p.k., ja-
ko że te właśnie wnioski w praktyce zdarzają się najczęściej a konieczność
dwuinstancyjnego nad nimi procedowania przyczyniała się do wydłużania
toczących się postępowań ponad miarę.
Przyjęcie odmiennej interpretacji, zasadzającej się na założeniu, że
art. 254 § 2 k.k. jedynie w ograniczonym zakresie otwiera dopuszczalność
zażalenia, podczas gdy w pozostałym zakresie zażalenie nie przysługuje,
wiązałoby się nie tylko z ignorowaniem treści art. 252 § 1 k.p.k., ale także
prowadziłoby do konsekwencji niemożliwych do przyjęcia. Okazałoby się
bowiem, że uprawnienie do zaskarżania postanowień wydanych w przed-
miocie wniosku złożonego w trybie art. 254 § 1 k.p.k. ma tylko oskarżony
(choć w zakresie ograniczonym przedmiotowo i temporalnie), zaś upraw-
6
nienia takiego nie mają inne strony postępowania, w szczególności zaś
prokurator. Niczym bowiem nie dałoby się uzasadnić twierdzenia, że nie
narusza równości broni unormowanie, w świetle którego prokurator może
skarżyć postanowienia wydane w przedmiocie wniosków oskarżonego do-
tyczących wszelkich środków zapobiegawczych na podstawie art. 252 § 1
k.p.k., zaś oskarżony ma takie uprawnienie jedynie w bardzo ograniczonym
zakresie „wyznaczonym przez art. 254 § 2 k.p.k.”.
Wytyczając zakres dopuszczalności zażalenia na postanowienie wy-
dane w przedmiocie wniosku złożonego przez oskarżonego, należy pamię-
tać, że wniosek taki może być składany na każdym etapie postępowania i
to bez ograniczeń przedmiotowych i temporalnych. W związku z tym nie
można pominąć treści art. 426 § 2 i 3 k.p.k. Jeśli bowiem postanowienie w
przedmiocie wniosku wydał sąd odwoławczy, zażalenie na to postanowie-
nie nie przysługuje (nikomu i bez względu na jakiekolwiek uwarunkowania
temporalne), chyba że jest to postanowienie „o zastosowaniu środka zapo-
biegawczego” w rozumieniu art. 426 § 3 k.p.k. Ta ostatnia sytuacja może
się zdarzyć wówczas, gdy sąd odwoławczy, uwzględniając wniosek oskar-
żonego zmieni stosowany środek zapobiegawczy na inny (nieizolacyjny).
Postanowienie takie jest oczywiście zaskarżalne, ale tylko w takim zakre-
sie, w jakim przesądza o zastosowaniu nieizolacyjnego środka zapobie-
gawczego. Jeżeli więc, na przykład, sąd w toku postępowania apelacyjne-
go, uwzględniając wniosek złożony na podstawie art. 254 § 1 k.p.k., zmieni
tymczasowe aresztowanie na poręczenie majątkowe, nie można w drodze
zażalenia kwestionować zasadności uchylenia tymczasowego aresztowa-
nia. Można natomiast zaskarżyć postanowienie sądu odwoławczego w
części dotyczącej zastosowania poręczenia (np. wywodząc, iż w sytuacji
gdy odpadły przesłanki tymczasowego aresztowania, nie jest zasadne sto-
sowanie także poręczenia majątkowego, albo też domagając się określenia
7
wyższej lub niższej kwoty jako przedmiotu poręczenia, por. T. Grzegorczyk,
Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, s. 664.
Na koniec wypada odnieść się do wątpliwości wyakcentowanych w
uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego w Z., a dotyczących wła-
ściwości sądu do rozpoznania zażalenia na postanowienie wydane po roz-
poznaniu wniosku. Może się bowiem wydawać, że skoro podstawą zażale-
nia jest art. 252 § 1 k.p.k., to także ten przepis, odsyłając do „zasad ogól-
nych”, powinien przesądzać o właściwości sądu do rozpoznania zażalenia.
Za przyjęciem takiego rozwiązania może przemawiać to, że jedynym wyjąt-
kiem od owych „zasad ogólnych” wskazanych w art. 252 § 1 k.p.k., jest
wymieniony w tym przepisie wyjątek, „o którym mowa w § 2”, a więc doty-
czący zaskarżania postanowienia prokuratora na postanowienie w przed-
miocie nieizolacyjnego środka zapobiegawczego. Uznanie za trafnej takiej
interpretacji musiałoby prowadzić do wniosku, że funkcja art. 254 § 3 k.p.k.
sprowadza się do wskazania szczególnego trybu rozpoznawania zażaleń w
odniesieniu do postanowień dotyczących wniosku oskarżonego o uchylenie
lub zmianę tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy
(tak nietrafnie T. Grzegorczyk, Komentarz, op. cit., s. 669). Rozważając tę
kwestię Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że właśnie z uwagi na ten
ostatni rezultat zreferowanej powyżej wykładni, nie może być ona zaakcep-
towana. Brak jest bowiem jakichkolwiek podstaw do wiązania treści art. 254
§ 3 k.p.k. z przedmiotowym i temporalnym ograniczeniem dopuszczalności
zażalenia oskarżonego, o których mowa w art. 254 § 2 k.p.k. Gdyby usta-
wodawca tego rodzaju powiązanie zamierzał ukonstytuować, zapisałby
treść art. 254 § 3 k.p.k. jako zdanie drugie w § 2 tego przepisu. Skoro zaś
tego nie uczynił, należy przyjąć, że szczególny tryb rozpoznawania zażaleń
ukonstytuowany w art. 254 § 3 k.p.k. dotyczy wszelkich postanowień sądu,
wydanych po rozpoznaniu wniosku oskarżonego złożonego na podstawie
art. 254 § 1 k.p.k. Okazuje się zatem, że poza wyjątkiem od „zasad ogól-
8
nych” wskazanym w art. 252 § 1 in fine k.p.k. (odnoszącym się lege non
distinquente także do postanowień prokuratora wydanych po rozpoznaniu
wniosku złożonego w trybie art. 254 § 1 k.p.k.) jest także inny wyjątek od
tych zasad, zapisany w art. 254 § 3. Tak więc „ten sam sąd w składzie
trzech sędziów” rozpozna każde dopuszczalne zażalenie na postanowienie
sądu, wydane po rozpoznaniu wniosku oskarżonego, złożonego na pod-
stawie art. 254 § 1 k.p.k., nawet gdy sądem, który wydał postanowienie w
przedmiocie wniosku jest sąd w składzie dwóch sędziów i trzech ławników
(art. 28 § 3 k.p.k.).