Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 lutego 2004 r., IV CK 12/03
Wierzytelność pieniężna, stanowiąca składnik majątku wspólnego po
rozwiązaniu spółki cywilnej, może być dochodzona przez byłego wspólnika
w części odpowiadającej jego udziałowi w tym majątku, bez względu na
stanowisko pozostałych wspólników.
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Bronisław Czech (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Lecha S. przeciwko Tadeuszowi M.
i Lidii M. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 lutego
2004 r. kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20
grudnia 2001 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu
w Białymstoku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach procesu za
instancję kasacyjną.
Uzasadnienie
Powód Lech S. i pozwany Tadeusz M. byli wspólnikami spółki cywilnej
„Maszyny Krawieckie – Lech S.”. Jednocześnie Tadeusz M. i Lidia M. byli
wspólnikami spółki cywilnej "R.". Wspólnicy pierwszej spółki sprzedali wspólnikom
drugiej spółki maszyny i inne przedmioty. Pierwsza spółka została rozwiązana, ale
nie dokonano podziału majątku wspólnego.
W pozwie powód żądał zasądzenia od pozwanych kwoty 119 158,12 zł
z ustawowymi odsetkami z tytułu należności za wymienione sprzedane przedmioty.
Sąd Rejonowy w Olsztynie nakazem zapłaty z dnia 24 czerwca 1999 r.
uwzględnił powództwo w całości. Na skutek zarzutów pozwanych Sąd Okręgowy
w Olsztynie wyrokiem z dnia 12 lipca 2001 r. uchylił nakaz zapłaty i oddalił
powództwo.
W apelacji powód ograniczył o połowę pierwotnie żądaną kwotę i w tej części
domagał się zmiany wyroku Sądu Rejonowego przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku, wyrokiem zaskarżonym kasacją, oddalił
apelację powoda, przyjmując, że przedmiotowa wierzytelność należy do majątku
wspólnego wspólników byłej spółki „Maszyny Krawieckie – Lech S.”. Świadczenie
wspólników spółki "R." za kupione maszyny jest niepodzielne (art. 379 k.c.),
albowiem pozwani są, jako wspólnicy spółki cywilnej, dłużnikami solidarnym. Poza
tym przedmiotowa wierzytelność stanowi jedynie część całości będącej majątkiem
spółki cywilnej po jej rozwiązaniu i jako taka jest „niesamodzielna”. W tej sytuacji –
zdaniem Sądu Apelacyjnego – uprawnienie wierzyciela (powoda) do dochodzenia
wierzytelności określonej pozwem i ograniczonej w apelacji może być skuteczne
tylko wtedy, gdyby drugi z wierzycieli (pozwany Tadeusz M.) nie zgłosił sprzeciwu,
sprzeciw zaś mógłby być uznany za nieskuteczny tylko wówczas, gdyby powodowi
przysługiwało uprawnienie z art. 209 k.c. W sprawie ma zastosowanie nie ten
przepis, lecz reguła ogólna wynikająca z art. 199 i 201 k.c. Według Sądu
Apelacyjnego, powód nie ma zatem legitymacji czynnej.
Powód w kasacji zarzucił naruszenie art. 209 i 199 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie oraz naruszenie art. 379 k.c. przez błędną wykładnię i wniósł
o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz wyroku Sądu Okręgowego
w części oddalającej powództwo o zapłatę kwoty 60 276,76 zł z odsetkami, a także
orzekającej o kosztach procesu i przekazanie w tym zakresie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jest w sprawie niesporne, że wierzytelność pieniężna, której dotyczy niniejsza
sprawa i której dochodzi powód, należy do majątku wspólnego wspólników spółki
cywilnej „Maszyny Krawieckie – Lech S.”, której wspólnikami byli powód i pozwany
Tadeusz M. Stanowiła ona zatem przedmiot wspólności łącznej do czasu
rozwiązania spółki (art. 863 i 196 k.c.). Spółka uległa rozwiązaniu i od tej chwili
z mocy art. 875 § 1 k.c. do wspólnego majątku wspólników stosuje się odpowiednio
przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, z zachowaniem przepisów art.
875 § 2 i § 3 k.c., które nie odnoszą się do niniejszej sprawy. Podział majątku
wspólnego wspólników rozwiązanej spółki cywilnej dotychczas nie nastąpił; nie jest
zresztą obligatoryjny.
W tej sytuacji wyłaniają się dwie kwestie istotne dla rozstrzygnięcia sprawy:
czy podzielne jest świadczenie należne byłym wspólnikom spółki „Maszyny
Krawieckie – Lech S.”, od wspólników spółki "R.", w której wspólnikami są pozwani
Tadeusz M. i Lidia M., oraz czy powód jest legitymowany czynnie do dochodzenia
połowy wymienionego świadczenia w sytuacji, w której nie wyraża na to zgody drugi
z jego byłych wspólników, tj. pozwany Tadeusz M.
Rozważając wymienione kwestie trzeba mieć na względzie, że stosowanie
przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych ma nastąpić „odpowiednio”,
mamy tu bowiem do czynienia nie z jednym przedmiotem współwłasności (prawem
rzeczowym), lecz z „majątkiem” (zob. np. art. 863 i 875 k.c.), podobnie, jak przy
dziale spadku i podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej
małżeńskiej, w skład którego, jak w sprawie niniejszej, mogą wchodzić
wierzytelności. (...)
Jest niesporne, że udziały powoda i pozwanego Tadeusza M. we wspólności
powstałej po rozwiązaniu ich spółki wynoszą po połowie. Wierzytelność wchodząca
do ich majątku wspólnego i będąca przedmiotem niniejszej sprawy ma charakter
pieniężny. Świadczenie pieniężne jest zawsze podzielne (art. 379 § 2 k.c.), a zatem
świadczenie pozwanych z tytułu wierzytelności przysługującej powodowi
i pozwanemu Tadeuszowi M. od pozwanych jako wspólników spółki cywilnej "R."
jest podzielne. Okoliczność, że pozwani – jako wspólnicy spółki cywilnej – są
dłużnikami solidarnymi (art. 864 k.c.), nie ma znaczenia dla podzielności ich
świadczenia, wchodzą tu bowiem w grę przepisy o solidarności (art. 366 i nast.
k.c.).
Zagadnienie dotyczące losów prawnych wierzytelności stanowiącej składnik
majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności, majątku spadkowego przed
działem spadku i majątku wspólników po rozwiązaniu spółki cywilnej jest
kontrowersyjne, gdyż trafnie wskazuje się w literaturze, iż wynika ono z odmiennych
konstrukcji leżących u podstaw uregulowań dotyczących współwłasności
w częściach ułamkowych (art. 195 i nast. k.c.) oraz uregulowań dotyczących
wielości wierzycieli (art. 366 i nast. k.c.). W stosunkach prawa rzeczowego istnieje
stosunek współuprawnienia między współwłaścicielami – każdemu z nich
przysługuje udział określony ułamkiem, ale całe prawo własności przysługuje
wszystkim współwłaścicielom razem. W stosunkach obligacyjnych natomiast
elementy współuprawnienia występują jedynie w odniesieniu do świadczenia
niepodzielnego (art. 381 k.c.); jeżeli świadczenie jest podzielne, wierzytelność dzieli
się na tyle niezależnych (samodzielnych) części, ilu jest współwierzycieli (art. 379 §
1 k.c.).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 listopada 1967 r., I CZ 97/67
(OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 145), odwołując się do regulacji dotyczących
zobowiązań podzielnych, wskazał, że ani przepisy dotyczące spadku, ani
stosowane odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, nie
pozbawiają spadkobiercy uprawnienia do dochodzenia od dłużnika udziału
w wierzytelności przysługującej spadkobiercy z tytułu dziedziczenia, jeżeli
przypadające od dłużnika świadczenie jest podzielne. Stanowisko to zachowuje
walor w odniesieniu do majątku wspólnego małżonków ze względu na
podobieństwo sytuacji współspadkobierców oraz małżonków po ustaniu wspólności
majątkowej; w obu przypadkach przed dokonaniem działu występuje wspólność
masy majątkowej, w skład której wchodzą zarówno prawa rzeczowe, jak
i obligacyjne, i do której znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy
o współwłasności w częściach ułamkowych (por. art. 42 k.r.o. i art. 1035 k.c.).
Następnie Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 maja 1975 r., III CZP 27/75
(OSNCP 1976, nr 4, poz. 71) wyraził pogląd, że od chwili ustania wspólności
majątkowej małżeńskiej do chwili dokonania podziału majątku wspólnego każde
z małżonków może dochodzić od dłużnika we własnym imieniu i na swoją rzecz
części wierzytelności stanowiącej składnik tego majątku, odpowiadającej
przysługującemu mu udziałowi w majątku wspólnym, jeżeli należne świadczenie
jest podzielne w rozumieniu art. 379 k.c. Nie jest natomiast możliwe dochodzenie
części wierzytelności, nawet dotyczącej świadczenia podzielnego, jeżeli
wierzytelność ta nie ma charakteru samodzielnego, lecz jest pochodna od rzeczy
będącej przedmiotem wspólności (np. czynsz dzierżawny).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 września 1999 r., II CKN 460/98
(OSNC 2000, nr 3, poz. 55) przyjął, że po ustaniu wspólności majątkowej
małżeńskiej każdy ze współmałżonków może samodzielnie dochodzić
przypadającej mu części wierzytelności, jeżeli świadczenie dłużnika ma charakter
podzielny. Jeżeli świadczenie jest niepodzielne, każdy z małżonków może
dochodzić wierzytelności stanowiącej przedmiot wspólności tylko wtedy, gdy
realizuje czynność zachowawczą w rozumieniu art. 209 k.c.
Stanowisko powyższe, mimo krytycznych głosów części doktryny, należy
podzielić co do zasady i zastosować również do wierzytelności stanowiącej składnik
majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki cywilnej. Prowadzi to do stwierdzenia, że
wierzytelność pieniężna stanowiąca składnik majątku wspólnego po rozwiązaniu
spółki cywilnej może być dochodzona przez byłego wspólnika w części
odpowiadającej jego udziałowi w tym majątku, zarówno przy zgodzie, jak
i sprzeciwie pozostałych byłych wspólników.
Wynika z tego, że powód jest legitymowany czynnie do dochodzenia połowy
wierzytelności przysługujących wspólnikom rozwiązanej spółki cywilnej „Maszyny
Krawieckie – Lech S.”. Skarżący trafnie zauważył, że przyjęcie poglądu
zaaprobowanego przez Sąd Apelacyjny prowadziłoby do sytuacji, w której powód
zostałby pozbawiony, przy sprzeciwie drugiego wspólnika, możliwości dochodzenia
wprost od dłużników zaspokojenia swej wierzytelności. Służyłyby mu wprawdzie
inne środki prawne (np. zniesienie wspólności majątku wspólnego), ale połączone
byłoby to z dodatkowymi kosztami i komplikacjami, nie można natomiast przyjąć, że
zamiarem ustawodawcy było komplikowanie obrotu prawnego, zwłaszcza w sferze
gospodarczej.
Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313
k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39319
i art. 391 § 1 k.p.c.).