Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 68/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 września 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa Eugeniusza C.
przeciwko Eugeniuszowi T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 września 2005 r.,
kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 sierpnia 2004 r., sygn. akt (...)
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31 grudnia 2002 r. Sąd Okręgowy w P. uchylił wobec
pozwanego Eugeniusza T. nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym
przez Sąd Rejonowy w P., oddalił powództwo wniesione przez Eugeniusza C. o
zapłatę 50 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 13 sierpnia 1992 r. i
rozstrzygnął o kosztach procesu.
Z dokonanych ustaleń wynika, że w dniu 12 czerwca 1992 r. powód zawarł
z pozwanym umowę pożyczki kwoty 25 000 zł, na okres jednego roku. Pożyczka
była oprocentowana w wysokości odsetek ustawowych. Pozwany spłacił pożyczkę
poprzez dokonanie wpłat gotówkowych na rzecz powoda oraz wykonanie usług
stolarskich na łączną kwotę 48 910 zł, co skutkowało wygaśnięciem roszczeń
powoda z umowy pożyczki.
Na skutek apelacji powoda powyższy wyrok został uchylony i sprawę
przekazano Sądowi Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia
11 grudnia 2003 r. uchylił nakaz zapłaty z dnia 11 czerwca 1997 r. wydany przez
Sąd Rejonowy w P. i zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 23 223 zł
wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 12 grudnia 2003 r. oraz kwotę 31 344,47 zł z
tytułu skapitalizowanych odsetek. W pozostałym zakresie powództwo zostało
oddalone.
Sąd Okręgowy ponownie ustalił, że strony łączyła umowa oprocentowanej
pożyczki z rocznym terminem spłaty. Pozwany nie spłacił pożyczki w wyznaczonym
terminie, miał więc wobec powoda dług, na który składała się należność główna
i przysługujące od niej odsetki. Powód zaproponował pozwanemu spłatę części
długu poprzez wykonanie prac stolarskich, na co pozwany zgodził się i wykonał
prace stolarskie o wartości: w październiku 1993 r. - 8 116,19 zł, w kwietniu 1994 r.
- 8 085 zł i w październiku 1994 r. - 1 708,83 zł Poza tym pozwany dokonał
następujących wpłat gotówkowych na rzecz powoda: 8 kwietnia 1995 r. uiścił kwotę
2000 zł, 28 kwietnia 1995 r. - kwotę 2000 zł, 24 lipca 1995 r. - kwotę 4000 zł,
31 lipca 1995 r. - kwotę 5000 zł i 27 września 1995 r. - kwotę 2000 zł. Nadto w dniu
3
22 lipca 1997 r. pozwany wpłacił na rzecz powoda kwotę 9000 zł, a w dniu
6 stycznia 1998 r. - kwotę 15 000 zł. Wszystkie wpłaty zostały potwierdzone
pokwitowaniami.
W ocenie Sądu Okręgowego, powód – zgodnie z art. 451 § 1 zd. 2 k.c. -
mógł w pierwszej kolejności zaliczyć na poczet długu należności uboczne, nie ma
natomiast podstaw do zastosowania art. 451 § 3 k.c., bowiem pomiędzy stronami
istniał jeden dług, który wzrastał wraz z doliczeniem należnych odsetek,
a świadczenia na poczet długu zaliczone zostały na zaległe należności uboczne.
W chwili przystąpienia pozwanego do spłaty długu wymagalna już była zarówno
kwota pożyczki oraz odsetki należne w czasie trwania umowy, jak również odsetki
ustawowe naliczane zgodnie z art. 481 k.c. Ponieważ pozwany dokonując
kolejnych wpłat na poczet spłaty pożyczki nie wskazywał, na co powód powinien je
zaliczyć, Sąd Okręgowy uznał, że pozwany spłacał należność główną i odsetki,
a powód uprawniony był do zaliczenia wpłat w pierwszej kolejności na poczet
odsetek.
W wyniku apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
4 stycznia 2004 r. zmienił zaskarżony wyrok i powództwo oddalił.
W ocenie Sądu drugiej instancji, pozwany za zgodą wierzyciela w miejsce
pierwotnego zobowiązania pieniężnego wykonał tzw. świadczenie zastępcze
(datio in solutum) w postaci prac stolarskich w mieszkaniu powoda, co – zgodnie
z art. 453 zd. 1 k.c. – skutkowało wygaśnięciem zobowiązania pieniężnego
wynikającego z umowy pożyczki. Sąd Apelacyjny ustalił, że strony zawarły ustną
umowę o wykonanie na poczet spłaty pożyczki prac stolarskich, a następnie
pozwany za zgodą powoda wykonał te prace na łączną kwotę 17 910 zł. W chwili
rozpoczęcia prac stolarskich przerwany został bieg odsetek ustawowych od kwoty
25 000 zł, bowiem pozwany nie pozostawał już w opóźnieniu w spełnieniu
świadczenia pieniężnego, świadczenie to zostało bowiem przekształcone
w świadczenie niepieniężne i zostało w całości wykonane.
Sąd Apelacyjny uznał, że skoro pozwany nie zakwestionował w apelacji
ustalenia, że strony zawarły umowę pożyczki oprocentowanej w wysokości odsetek
ustawowych, to takie ustalenie należy uznać za prawidłowe. Należne powodowi
4
odsetki ustawowe od kwoty pożyczki 25 000 zł do dnia 12 października 1993 r.,
kiedy pozwany przystąpił do wykonywania świadczenia zastępczego, wyniosły
20 846,57 zł. Zatem całość długu pozwanego z tytułu umowy pożyczki po
odliczeniu wartości świadczenia zastępczego wyniosła 27 936,57 zł. Pozwany
dokonał wpłat gotówkowych na rzecz powoda o łącznej wartości 31 000 zł. Kwota
ta przewyższała kwotę zadłużenia pozwanego względem powoda, co skutkowało
wygaśnięciem zobowiązania pozwanego wobec powoda z tytułu umowy pożyczki.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył powód kasacją, jako podstawę
kasacyjną wskazując naruszenie prawa materialnego poprzez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 453 k.c. oraz art. 6 k.c.
W konkluzji powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez
zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 23 223 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 12 grudnia 2003 r. oraz kwoty 31 344,47 zł tytułem
skapitalizowanych odsetek.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Instytucja datio in solutum, uregulowana w art. 453 k.c., polega na tym, że
w celu zwolnienia się z zobowiązania dłużnik za zgodą wierzyciela spełnia
świadczenie inne niż wynikające z pierwotnie zawartej umowy. Zwolnienie się
z zobowiązania wymaga dwóch elementów, to jest umowy o świadczenie w miejsce
wykonania (pactum de in solutum dando) oraz spełnienia na rzecz wierzyciela
nowego świadczenia, tzw. świadczenia substytucyjnego. Nie ma przeszkód, aby
spełnienie świadczenia zastępczego prowadziło do częściowego wykonania
zobowiązania, o ile strony w umowie o świadczenie w miejsce wykonania tak
postanowiły. Takiego ułożenia wzajemnych stosunków przepis art. 453 k.c. nie
wyklucza, a umowa w tym przedmiocie mieści się w ramach swobody, o jakiej
mowa w art. 3531
k.c. O tym zaś, że takie właśnie było porozumienie stron w tym
przedmiocie, świadczy dokonane przez Sąd ustalenie, że po wykonaniu prac
stolarskich pozwany dokonywał na poczet długu dalszych wpłat gotówkowych,
a zatem wykonanie prac stolarskich nie spowodowało wygaśnięcia zobowiązania
w całości. W każdym jednak wypadku, dopiero spełnienie świadczenia
substytucyjnego, będące następstwem umowy o świadczenie w miejsce
5
wykonania, prowadzi do wygaśnięcia pierwotnego zobowiązania w całości lub
w części. Tymczasem, jak trafnie zarzucał skarżący, Sąd drugiej instancji uznał, że
już przystąpienie przez pozwanego do wykonania prac stolarskich w domu powoda
spowodowało skutek w postaci przerwania biegu odsetek ustawowych należnych
od kwoty stanowiącej przedmiot umowy pożyczki. Ocena ta jest błędna z dwóch
przyczyn. Jak wyżej wskazano, samo przystąpienie do wykonania świadczenia
zastępczego nie wywołuje skutku w postaci wygaśnięcia zobowiązania, bowiem
skutek taki powstaje dopiero w chwili spełnienia świadczenia zastępczego.
Ponadto, przystąpienie do wykonania tych prac nie mogło mieć żadnego wpływu na
bieg odsetek ustawowych. Jak bowiem wynika z dokonanych w sprawie ustaleń,
strony zawarły odpłatną umowę pożyczki, zatem pierwotne zobowiązanie
obejmowało zarówno kapitał w kwocie 25 000 zł, jak i uboczne świadczenie
w postaci odsetek od tego kapitału w umówionej wysokości (art. 359 i 360 k.c.).
Odsetki te odróżnić należy od odsetek za opóźnienie (art. 481 k.c.), stanowią
bowiem rodzaj wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy należących do innej
osoby i należne są niezależnie od opóźnienia. W sytuacji zatem, w której wartość
spełnionego świadczenia zastępczego nie odpowiadała wartości pierwotnego
zobowiązania, a w okolicznościach rozpoznawanej sprawy taka sytuacja miała
miejsce, wartość tych prac mogła być zaliczona na poczet zobowiązania stosownie
do reguł określonych w art. 451 k.c.
Jak z powyższego wynika, wadliwie Sąd drugiej instancji uznał, że pierwotne
świadczenie obejmowało spłatę długu w kwocie 25 000 zł i odsetek w kwocie
20 846,57 zł liczonych do dnia przystąpienia do wykonania prac stolarskich w dniu
12 października 1992 r., nie wyjaśnione pozostało także, na jaki dług zaliczono
wartość wykonanych prac stolarskich i dokonanych następnie wpłat gotówkowych.
Uniemożliwia to kontrolę trafności dokonanej przez ten Sąd oceny, że pierwotne
zobowiązanie wygasło w całości.
Trafnie zarzucał także skarżący, że zgodnie z regułą rozkładu ciężaru
dowodu, określoną w art. 6 k.c., obowiązek udowodnienia okoliczności faktycznej
spoczywa na tej stronie, która z przedstawionego faktu wywodzi skutki prawne.
Jeżeli zatem pozwany podnosił, ze wykonanie prac stolarskich spowodowało
wygaśnięcie zobowiązania z tytułu pożyczki, to jego właśnie obciążał dowód
6
zawarcia pactum de in solutum dando takiej właśnie treści. Podnoszenie w kasacji
tego zarzutu jest jednak o tyle chybione, że okoliczności tej za wykazaną przez
niego Sąd Apelacyjny nie przyjął, ustalił bowiem, że pozwany dokonywał także
dalszych wpłat gotówkowych. Oczywiste zaś jest, że nie czyniłby tego, gdyby
zgodnie z umową stron samo wykonanie prac stolarskich spowodowało
wygaśnięcie całego zobowiązania z tytułu pożyczki. W świetle powyższego nie
budzi wątpliwości, że wykonanie prac stolarskich prowadziło jedynie do
częściowego wygaśnięcia zobowiązania.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39313
k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przez zmianą wprowadzoną ustawą z dnia
22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy
– prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r., nr 13, poz. 98), a to
z uwagi na przepis art. 3 tejże ustawy.
jz