Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 556/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSA Marta Romańska
w sprawie z powództwa Banku […] -
Spółki Akcyjnej z siedzibą w W.
przeciwko W. Z. i in.,
o uznanie umowy użyczenia za bezskuteczną i nakazanie wymeldowania,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z siedzibą w Skierniewicach
z dnia 28 lutego 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I i w punkcie II w części
obejmującej żądanie nakazania wymeldowania a także uchyla
wyrok Sądu Rejonowego w S. w punkcie 2 (drugim)
obejmującym nakazanie wymeldowania z lokalu i w tym zakresie
odrzuca pozew.
2
Uzasadnienie
Powód Bank […] wniósł o uznanie umowy użyczenia lokalu za bezskuteczną
z powodu przekroczenia zakresu zwykłego zarządu w rozumieniu art. 935 § 3 k.p.c.
i nakazanie pozwanym W. i S. małżonkom Z. wymeldowanie pozwanych E. W. i
małoletniego M. W. ze spornego lokalu do ich poprzedniego miejsca zamieszkania
oraz o zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych.
W uzasadnieniu powództwa powód wskazał, że przeciwko pozwanym
małżonkom Z., którzy są wieczystymi użytkownikami nieruchomości położonej przy
ul. M. […] w S. oraz właścicielami pawilonu handlowego położonego na w/w
nieruchomości, została wszczęta egzekucja z nieruchomości. O fakcie wszczęcia
egzekucji pozwani zostali poinformowani przez komornika z jednoczesną
informacją o zajęciu nieruchomości, pozostawieniu jej w ich zarządzie oraz o
przysługujących im prawach i obowiązkach wynikających z art. 931 – 941 k.p.c.
Pozwani W. i S. Z. w celu udaremnienia egzekucji uzyskali decyzję o zmianie
sposobu użytkowania części budynku usługowego na mieszkalny, a następnie
zawarli z E. W. umowę użyczenia spornego lokalu. E.W. wprowadziła się do
spornego lokalu wraz z synem i oboje zostali w nim zameldowani na pobyt stały, co
stanowiło bezpośrednią przyczynę wycofania przez licytantów rękojmi, gdyż nie
chcieli oni kupić nieruchomości, w której jest zameldowany lokator.
Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa i zasądzenie od powoda kosztów
procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu wskazali, że nie można
uznać, aby w jakikolwiek sposób dokonali czynności przekraczającej zakres
zwykłego zarządu nieruchomością oddana im w zarząd. Powodem działania
pozwanych była konieczność sprawowania bezpośredniej opieki nad ich córką –
pozwaną E. W., która na skutek nieszczęśliwego wypadku stała się inwalidką ruchu
oraz małoletnim wnukiem M. W. W ocenie pozwanych, swoim działaniem zapewnili
oni jedynie możliwość rehabilitacji córce i stałą opiekę nad osobami, które takiej
opieki wymagają, zatem zasady współżycia społecznego także uzasadniają
oddalenie powództwa.
3
Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z dnia 28 lipca 2005 r. uznał za bezskuteczną
umowę użyczenia lokalu mieszkalnego w części budynku usługowego położonego
na działce przy ul. M. […] w S. zawartą pomiędzy W. i S. Z. a E. W. działającą w
imieniu swoim i małoletniego M. W., nakazał W. i S. Z. wymeldowanie z opisanego
lokalu E. W. i małoletniego M. W. Sąd Rejonowy oddalił powództwo co do żądania
zameldowania tych osób pod poprzednim adresem oraz orzekł o kosztach.
Pozwani od powyższego wyroku wnieśli apelację. Zarzucili w niej
sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zabranego w sprawie materiału,
naruszenie przepisów prawa materialnego wskutek błędnej wykładni
i niewłaściwego zastosowania przepisów art. 935 § 3 k.p.c. oraz niewyjaśnienie
wszystkich okoliczności sprawy.
Sąd Okręgowy w S. podzielił zarówno ustalenia faktyczne, jak i
argumentację prawną Sądu Rejonowego i wyrokiem z dnia 28 lutego 2006 r. oddalił
apelację pozwanych w całości. Z urzędu sprostował wyrok w pkt 2 w ten sposób, że
zamiast nakazania wymeldowania nakazał tym samym pozwanym podjęcie
czynności zmierzających do wymeldowania E. W. i M. W. oraz nie obciążył
pozwanych kosztami postępowania apelacyjnego.
Pozwani wnieśli skargę kasacyjną od wyroku sądu drugiej instancji w części
oddalającej apelację od wyroku nakazującego im wymeldowanie, a po
sprostowaniu nakazującego podjęcie czynności zmierzających do wymeldowania
ze spornego lokalu E. W. i małoletniego M. W. Pozwani zarzucili naruszenie
przepisu art. 1 k.p.c. przez rozpoznanie i rozstrzygnięcie, w części dotyczącej
zameldowania powodów, sprawy, która nie jest sprawa cywilną w rozumieniu
powyżej cyt. przepisu, lecz sprawą należącą do zakresu administracji publicznej. W
ocenie pozwanych zarówno rozstrzygnięcie Sądu I, jak i Sądu II instancji stanowiło
ingerencję w zakres spraw, które nie podlegają kognicji sądów powszechnych.
Zdaniem skarżących, Sąd drugiej instancji, prostując orzeczenie Sądu
Rejonowego, doprowadził do sprzecznej z art. 350 § 1 i 3 k.p.c. zmiany
rozstrzygnięcia. Ponadto orzeczenie, sprostowane na niekorzyść strony wnoszącej
apelację, odnosi się do przedmiotu nie objętego żądaniem. W ten sposób opisuje
4
się w skardze kasacyjnej naruszenie art. 321 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 i art.
350 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 384 w związku z art. 350 § 1 i 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając w pierwszej kolejności zarzuty odnoszące się do wadliwego
sprostowania wyroku, należy wskazać, że zgodnie z art. 350 § 1 i 3 sąd drugiej
instancji może z urzędu sprostować wyrok sądu pierwszej instancji, jeżeli wyrok ten
zawiera niedokładności, błędy pisarskie albo rachunkowe lub inne oczywiste
pomyłki. Sprostowanie nie może być środkiem służącym korygowaniu wadliwych
rozstrzygnięć. Sąd drugiej instancji dokonał sprostowania rozstrzygnięcia zgodnego
z żądaniem pozwu tylko dlatego, że dotychczasowe sformułowanie wskazywałoby,
że pozwani mieliby dokonać czynności administracyjnej. Ponieważ w ten sposób
doszło do rażącego naruszenia art. 350 § 1 i 3 k.p.c., trafnie wytkniętego
w skardze kasacyjnej, Sąd Najwyższy uchylił zawarte w zaskarżonym wyroku
sprostowanie orzeczenia sądu pierwszej instancji.
Podniesiony przez pozwanych w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 1
k.p.c. przez uznanie rozpoznawanej sprawy - w zakresie roszczenia powoda
o wymeldowanie E. W. i M. W. z zajmowanego przez nich lokalu – za sprawę
cywilną w rozumieniu cyt. przepisu, zasługuje na uwzględnienie.
Zgodnie z art. 1 k.p.c., kodeks postępowania cywilnego normuje
postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego,
rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego
kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Powyżej przytoczona normatywna
definicja sprawy cywilnej jako przedmiotu sądowego postępowania cywilnego
nie ma jednolitej struktury. Swoim zakresem obejmuje zarówno sprawy cywilne
oparte na stosunkach cywilnoprawnych, tj. stosunkach społecznych regulowanych
przez normy prawa cywilnego w szerokim tego słowa znaczeniu, w których jako
podmioty występują równoprawni partnerzy, jak i sprawy, które nie są sprawami
cywilnymi ze swej natury, a o ich „cywilnym charakterze” decyduje przepis
szczególny przyznający sądom powszechnym kompetencje do rozpoznania danej
sprawy w sądowym postępowaniu cywilnym.
5
Uwzględniając niejednorodny charakter spraw cywilnych należy stwierdzić,
że obraza przepisu art. 1 k.p.c. najczęściej polega bądź na błędnym przekonaniu,
że dana sprawa jest ze swej natury sprawą cywilną, bądź na mylnym
przeświadczeniu o istnieniu przepisu, który wbrew jej naturze nadaje takiej sprawie
charakter sprawy cywilnej.
Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę na to, jakimi kryteriami winien
kierować się sąd powszechny dokonujący oceny w świetle art. 1 k.p.c. poddanej
mu pod osąd sprawy. Należy przyjąć, że sprawami cywilnymi ze swej natury są
sprawy, w których ochrona prawna jest udzielona ze względu na prawa lub
obowiązki podmiotów stosunków prawnych (cywilnych) o charakterze
równorzędnym i najczęściej ekwiwalentnym. Jeżeli natomiast u podstaw sprawy
leży określony stosunek administracyjnoprawny, to sprawa nie ma charakteru
sprawy cywilnej (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12.06.1991 r., III CZP
46/91, OSNC 1992, nr 3, poz. 38.). Sąd powszechny powinien zwrócić uwagę,
czy konkretna sprawa, a więc zgłoszone w pozwie żądanie, oparte na
okolicznościach faktycznych je uzasadniających, jest „ze stosunków z zakresu”
wymienionych w art. 1 k.p.c. dziedzin prawa, czy też nie (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 22.04.1998 r., I CKN 1000/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 6).
O tym, czy dana sprawa ma charakter cywilny, decydują dwa przedstawione przez
powoda elementy: roszczenie procesowe (twierdzenie powoda o istnieniu prawa
podmiotowego podlegającego ochronie) i uzasadniające je okoliczności faktyczne
(podstawa faktyczna powództwa). Te dwa elementy konkretyzują stosunek prawny
zachodzący miedzy stronami, kształtują charakter sprawy i tym samym nadają jej -
lub odejmują – przymiot sprawy cywilnej (zob. uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 14.09.2004 r., III CK 566/03, nie publ.; postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 10.03.1999 r., II CKN 340/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161;
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1991 r., III CZP 138/91, OSNCP
1992, nr. 7-8, poz. 128.; uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 września 1993 r.,
III CZP 108/93, OSNC 1994, nr 5, poz. 96; postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 3 czerwca 1998 r., I CKN 1078/97, OSNC 1999, nr 2, poz. 28). Daną sprawę
należy uznać za cywilną przede wszystkim wtedy, gdy treść żądania pozwu
i przytoczone na jego poparcie twierdzenia wskazują na to, że powód poszukuje
6
ochrony prawnej w związku z szeroko rozumianym stosunkiem cywilnoprawnym,
przy czym dla samej kwalifikacji sprawy jako cywilnej nie jest istotne faktyczne
istnienie zgłoszonego roszczenia, czy też faktyczne istnienie stosunku prawnego
między stronami, z którego wywodzi się roszczenie (zob. uzasadnienie
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11.01.2001 r., IV CKN 1630/00, nie publ.;
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 08.08.2000 r., III CKN 927/00, nie publ.).
W sytuacji gdy poddana pod osąd sprawa nie spełnia kryteriów sprawy
cywilnej w rozumieniu art. 1 k.p.c., sąd odrzuci pozew na podstawie art. 199 § 1
pkt 1 k.p.c., w przeciwnym razie (na skutek rozpoznania sprawy) postępowanie
dotknięte jest nieważnością art. 379 pkt 1 k.p.c. – co odnosi się zarówno do
postępowania przed sądem I, jak i II instancji.
Przechodząc do oceny przedmiotowej sprawy w świetle art. 1 k.p.c., należy
rozpocząć od analizy zarówno treści żądania pozwu jak i jego uzasadnieniu.
Z okoliczności faktycznych przytoczonych przez powoda, a stanowiących podstawę
faktyczną powództwa wynika jednoznacznie, że pomiędzy powodem a pozwanymi
istnieją powiązania materialnoprawne wskazujące na istnienie stosunku
(stosunków) cywilnoprawnego. Zarówno powód jak i pozwani występują
w podwójnej roli: powód w roli wierzyciela oraz wierzyciela egzekwującego –
na wniosek którego prowadzona jest egzekucja z nieruchomości pozwani zaś w roli
dłużników oraz zarządców ustanowionych w toku egzekucji z nieruchomości.
Na dłużnikach jako zarządcach zajętej nieruchomości ciążą określone obowiązki.
Tytułem przykładu można podać, że na podstawie art. 935 k.p.c. obowiązani
są wykonywać czynności potrzebne do prowadzenia prawidłowej gospodarki. Mają
prawo pobierać wszelkie pożytki z nieruchomości, spieniężać je w granicach
zwykłego zarządu oraz prowadzić sprawy, które przy wykonywaniu takiego zarządu
okażą się potrzebne. Wolno im zaciągać tylko takie zobowiązania, które mogą być
zaspokojone z dochodów z nieruchomości i są gospodarczo uzasadnione.
Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu mogą wykonywać tylko za
zgodą wierzyciela, a w jej braku za zezwoleniem sądu. W szczególności zgoda
wierzyciela potrzebna jest do wydzierżawienia nieruchomości. Dłużnicy jako
zarządcy nieruchomości ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą, z tytułu
7
szkody wyrządzonej wierzycielowi wskutek nienależytego wykonania czynności
zarządu (art. 938 § 1 k.p.c.).
Odnosząc się do samego żądania pozwu, tj. żądania nakazania pozwanym
W. i S. małżonkom Z. wymeldowanie pozwanych E. W. i małoletniego M. W. ze
spornego lokalu, należy stwierdzić, że nie jest ono oparte na stosunku z zakresu
prawa cywilnego, natomiast ściśle wiąże się z publicznoprawnym obowiązkiem
meldunkowym.
Obowiązek meldunkowy związany jest ściśle z prowadzoną przez organy
administracji na podstawie ustawy z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności
i dowodach osobistych (tekst jednolity Dz.U. z 2006 r., Nr 139, poz. 993 ze zm.)
ewidencją ludności polegającą na rejestracji danych, w szczególności dotyczących
miejsca pobytu osób. Obowiązek ten wynika z samego faktu przebywania na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 2 cyt. ustawy), a na jego treść składa się:
1) obowiązek zameldowania się w miejscu pobytu stałego lub czasowego; 2)
obowiązek wymeldowania się z miejsca pobytu stałego lub czasowego; 3)
obowiązek zameldowania o urodzeniu dziecka; 4) obowiązek zameldowania
o zmianie stanu cywilnego; 5) obowiązek zameldowania o zgonie osoby (art. 4 pkt
1- 4).
Na podstawie art. 5 ust. 1 cyt. ustawy osoba posiadająca obywatelstwo
polskie i przebywająca stale na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest
obowiązana zameldować się w miejscu pobytu stałego, przy czym w myśl art. 6 ust.
1 cyt. ustawy pobytem stałym jest zamieszkanie w określonej miejscowości pod
oznaczonym adresem z zamiarem stałego przebywania.
Istotę obowiązku meldunkowego, podkreślając jego publicznoprawny
charakter trafnie ujął Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 27 maja 2002 r.,
K 20/01 (OTK-A 2002, nr 3, poz. 34): „Obowiązek meldunkowy służy prawidłowemu
wykonywaniu przez organy władzy publicznej ich funkcji. Posiadanie informacji
o miejscu zamieszkania i pobytu umożliwia racjonalizację szeregu działań
należących do zadań państwa i samorządu terytorialnego. Celem obowiązku
meldunkowego jest bowiem zapewnienie prawidłowego funkcjonowania ewidencji
ludności (...) obowiązek meldunkowy uznać należy w świetle Konstytucji
8
za instytucję wynikającą z klauzuli ochrony porządku publicznego, mająca także
związek z ochroną praw i interesów jednostki”.
Zarówno „zameldowanie się”, jak i „wymeldowanie się” jest formą realizacji
obowiązku meldunkowego przez zgłoszenie przez osobę obowiązaną w myśl
ustawy wymaganych danych właściwemu organowi. Konsekwencją realizacji
powyższego obowiązku jest „zameldowanie” bądź „wymeldowanie” stanowiące
wyłącznie akty rejestracji danych dotyczących pobytu określonej osoby, bądź
o ustaniu jej pobytu w dotychczasowym miejscu. W przypadku zameldowania,
czy też wymeldowania źródłem powinności organu administracji dokonania tych
czynności jest sam fakt pobytu w określonym miejscu bądź też fakt opuszczenia
dotychczasowego miejsca pobytu przez określoną osobę. Powyższe fakty rodzą
skutki w sferze prawa publicznego. Bez znaczenia są natomiast – z punktu
widzenia realizacji obowiązku meldunkowego – okoliczności prawne i faktyczne
związane z nabyciem bądź utratą uprawnienia do przebywania w danym miejscu
(zob. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 lutego 2003 r., V SA
1398/02, (nie publ.).
Z obowiązkiem meldunkowym ściśle wiążą się obowiązki właścicieli domów
i lokali oraz innych podmiotów dysponujących tytułem prawnym do lokalu, a także
dozorców i administratorów domów, sołtysów oraz zakładów pracy. Do obowiązków
tych ustawa zalicza w szczególności obowiązek potwierdzenia faktu pobytu osoby
zgłaszającej pobyt stały lub czasowy oraz obowiązek zawiadomienia właściwego
organu gminy o stałym lub czasowym pobycie innej osoby w lokalu (art. 29 ust. 1 i 2
ustawy). Powyższe obowiązki mają również publicznoprawny charakter i aktualizują
się w momencie zaistnienia i dojścia do świadomości w/w podmiotów faktu pobytu
określonej osoby w określonym miejscu.
Żądanie pozwu głęboko zakotwiczone jest w prawie publicznym, które
reguluje wzajemne relacje pomiędzy podmiotami prywatnymi a organami władzy
publicznej (Skarbem Państwa działającym w sferze imperium). Powód domagał się
nakazania pozwanym W. i S. małżonkom Z. wymeldowania pozwanych E. W. i
małoletniego M. W. ze spornego lokalu. Żądanie pozwu dotyczyło więc realizacji
obowiązku meldunkowego. Pomijając kwestie, że powód domagał się od osób
9
fizycznych rejestracji danych dotyczących ustania pobytu (co należy do kompetencji
odpowiednich organów), wbrew istniejącemu stanowi faktycznemu (fakt pobytu),
należy jednoznacznie stwierdzić, że realizacja obowiązku meldunkowego następuje
w postępowaniu administracyjnym, natomiast droga postępowania przed sądem
cywilnym jest w takich sprawach w sposób bezwzględny wyłączona. Wyraźnie
podkreślił ten fakt Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 września 2001
r., I CKN 416/00 (OSNC 2002 nr 5, poz. 66 por. też uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1993 r. OSNC 1993, nr 7-8, poz. 117).
Sąd Najwyższy wskazał, że jedynym żądaniem, którego można dochodzić na
drodze sądowej w związku z administracyjnym postępowaniem o zameldowanie,
jest żądanie ustalenia istnienia cywilnoprawnego uprawnienia do zamieszkania
w lokalu. Wszystkie inne związane z tym kwestie są rozstrzygane wyłącznie przez
organ meldunkowy, co oznacza niedopuszczalność drogi sądowej do ich
rozpoznawania.
Wprawdzie podstawa faktyczna powództwa jednoznacznie wskazywała na
istnienie stosunków cywilnoprawnych, w których jako podmioty występują powód
i pozwani, to jednak samo żądanie pozwu przesądza o tym, że nie ma ono oparcia
w sferze stosunków cywilnoprawnych, a mówiąc konkretnie dotyczy realizacji
publicznoprawnego obowiązku meldunkowego. Należy więc jednoznacznie
stwierdzić, że poddana pod osąd sprawa nie jest sprawą cywilną ze swej natury,
nie jest też sprawą cywilną w ujęciu formalnym, gdyż przepisy cyt. ustawy z dnia
10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych nie przewidują
w jakimkolwiek zakresie kompetencji sądów powszechnych do rozpoznawania tego
typu spraw, a co więcej w sposób wyraźny przekazują je do kompetencji
odpowiednich organów administracji.
Zarzut postawiony Sądowi Okręgowemu w S. obrazy przepisu art. 1 k.p.c.
przez uznanie przedmiotowej sprawy za cywilną i jej rozpoznanie okazał się
zasadny. Zarówno sąd, I jak i sąd II instancji rozpoznały sprawę pomimo istnienia
bezwzględnej przesłanki procesowej w postaci niedopuszczalności drogi sądowej.
Oba postępowania dotknięte były nieważnością (art. 379 pkt 1 k.p.c.).
10
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39819
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
jz