Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 484/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
del. SSA Marta Romańska
w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
przeciwko Regionalnej Telewizji Kablowej "A." Spółce z o.o.
o uznanie postanowień wzorca umownego za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 25 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 czerwca 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na rzecz
powoda 180 (sto osiemdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez pozwanego - Regionalną Telewizję Kablową „A."
Spółkę z o. o. wyrokiem z dnia 22 czerwca 2006 r. Sąd Apelacyjny zmienił w pkt I
zaskarżony przez pozwanego wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 22 czerwca
2005 r., oddalił apelację w pozostałej części, ponadto oddalił powództwo w
pozostałej części. W sprawie tej poczyniono następujące ustalenia.
W pozwie skierowanym przeciwko Regionalnej Telewizji Kablowej „A."
powód - Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów domagał się uznania
za niedozwolone i zakazania stosowania w umowach z konsumentami postanowień
wzorców umownych nazwanych przez powoda : „Regulamin świadczenia usług
przez RTK A." „Umowa o abonament HBO regulamin" oraz „Umowa abonencka o
świadczenie usług dostępu do Internetu za pomocą sieci".
Wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2003 r. Sąd Okręgowy w W. - Sąd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów w pkt I uznał za niedozwolone i zakazał pozwanemu
stosowania w umowach z konsumentami: 1) Postanowień wzorca umowy pod
nazwą „Regulamin świadczenia usług przez RTK A." o treści: a) „W przypadku
nieterminowych lub niezgodnych z obowiązującą stawką opłat Operator za każdy
dzień zwłoki ma prawo naliczyć ustawowe odsetki oraz opłatę manipulacyjną w
wysokości 20% kwoty zaległości w opłatach";
2) Postanowień wzorca umowy pod nazwą „Umowa o abonament HBO regulamin"
o treści: a) „Abonent zobowiązany jest do zwrotu operatorowi dekodera w terminie
7 dni od daty rozwiązania umowy. Uchybienie temu terminowi skutkuje
obowiązkiem zapłaty kary umownej w wysokości 1.000,00 PLN. W przypadku
zwrotu dekodera uszkodzonego Abonent zobowiązany jest do pokrycia kosztów
naprawy, a gdy okaże się niemożliwa - zapłaty kwoty 1 000,00 PLN";
b) „W przypadku wystąpienia zaległości w uiszczeniu opłaty abonamentowej,
operator ma prawo rozwiązać umowę w trybie określonym w par. 4 ust. 2. Jeżeli
abonent ureguluje wszystkie należności wraz z odsetkami wówczas będzie mógł
zawrzeć z Operatorem nową umowę, ponownie uiszczając opłatę aktywacyjną
wg aktualnego cennika Operatora", c) „W przypadku nieterminowych opłat lub ich
3
części, Operator za każdy dzień zwłoki ma prawo naliczyć ustawowe odsetki oraz
opłatę manipulacyjną w wysokości 20% kwoty zaległości w opłatach",
d) „W każdym przypadku rozwiązania umowy, Abonent zobowiązany jest do
natychmiastowego zwrotu Operatorowi dekodera. Jeżeli abonent nie zwróci
dekodera, wówczas Operator, poza uprawnieniami określonymi w par. 2 ust. 4
może żądać od Abonenta uiszczenia opłaty abonenckiej w 10-krotnej wysokości za
bezumowne korzystanie z programu HBO w okresie od rozwiązania umowy do
zwrotu dekodera"; 3. Postanowień wzorca umowy pod nazwą : Umowa abonencka
Nr... o świadczenie usług dostępu do internetu za pomocą sieci" o treści:
a) „Wszelkie spory mogące wyniknąć na tle wykonywania postanowień Umowy
Strony poddają pod rozstrzygnięcie właściwemu dla siedziby Operatora Sądowi.”
Wyrok Sądu Okręgowego w całości zaskarżył apelacją pozwany, domagając
się jego zmiany i oddalenia powództwa w całości. Rozpoznający apelację Sąd II
instancji uznał, że jest ona w części zasadna i zmienił zaskarżony wyrok w pkt I
w następujący sposób. We wzorcu umownym pod nazwą „Regulamin świadczenia
usług przez RTK A." zakazał stosowania pkt 1a o treści „W przypadku
nieterminowych lub niezgodnych z obowiązującą stawką opłat operator ma prawo
nałożyć opłatę manipulacyjną w wysokości 20% kwoty zaległości w opłatach".
We wzorcu umownym pod nazwą „Umowa o abonament HBO regulamin" zakazał
stosowania następujących postanowień: 2a „Uchybienie 7 dniowemu terminowi
zwrotu dekodera w razie rozwiązania umowy skutkuje obowiązkiem zapłaty kary
umownej w wysokości 1000 zł. Zwrot uszkodzonego dekodera, którego naprawa
nie jest możliwa skutkuje zobowiązaniem abonenta do zapłaty kwoty 1000 zł."; 2b
„W przypadku wystąpienia zaległości w uiszczeniu opłaty abonamentowej operator
ma prawo rozwiązać umowę w trybie określonym w § 4 ust. 2." oraz 2c
„W przypadku nieterminowych opłat lub ich części operator ma prawo naliczyć
opłatę manipulacyjną w wysokości 20% kwoty zaległości w opłatach." W pozostałej
części apelację oddalił oraz oddalił także w pozostałej części powództwo.
Sąd Apelacyjny uznał, że nie można zaakceptować przyznania sobie
jednostronnie przez pozwanego, w postanowieniach badanych wzorców prawa do
naliczenia opłaty manipulacyjnej w wysokości 20% zaległości w opłatach. Opłata ta
mająca charakter kary umownej za niewłaściwe wykonanie zobowiązania
4
pieniężnego, nie jest dopuszczalna w świetle art. 483 § 1 k.c., który daje możliwość
jej ustalenia w umowie na wypadek powstania szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Z tego względu
postanowienia wzorców umownych, które przewidywały taką opłatę manipulacyjną
muszą być uznane za niedozwolone. Są one niedozwolone, nie z powodu
sprzeczności z dobrymi obyczajami kupieckimi, ale niezgodności z prawem
pozytywnym. Wymuszają przy tym bezprawne świadczenie pieniężne od
konsumenta, rażąco naruszają jego interes ekonomiczny. Ich abuzywność wynika
zatem bezpośrednio z art. 3851
§ 1 k.c.
Według Sądu II instancji abuzywna jest część postanowienia wzorca objętego
pkt I. 2.a zaskarżonego wyroku, według którego uchybienie 7-dniowemu terminowi
(przewidzianemu do dokonania zwrotu dekodera) skutkuje obowiązkiem zapłaty
kary umownej w wysokości 1000 zł. W przypadku zwrotu uszkodzonego dekodera
abonent zobowiązany jest do pokrycia kosztów naprawy, a gdy naprawa okaże się
niemożliwa do zapłaty kwoty 1000 zł.
Niezależnie od tego cała zacytowana klauzula podpada pod hipotezę
postanowienia niedozwolonego z art. 3853
pkt 16 k.c., gdyż nakłada wyłącznie na
konsumenta, który nie wykonał zobowiązania (tj. w rozpoznawanej sprawie zwrócił
dekoder w stanie niezdatnym do naprawy) obowiązek zapłaty kary umownej.
Brak jest natomiast we wzorcu postanowienia, w którym, na wypadek nie
wykonania zobowiązania z umowy, zobowiązany do zapłaty kary umownej byłby
pozwany.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że fragment wzorca umownego w brzmieniu:
„W przypadku wystąpienia zaległości w uiszczeniu opłaty abonamentowej Operator
ma prawo rozwiązać umowę w trybie określonym w § 4 ust. 2" jest całkowicie
niejasny i pozbawiony sensu, jako że cały § 4 regulaminu umowy o abonament
HBO poświecony jest wyłącznie konkursom i promocjom. W związku z tym
postanowienie o trybie rozwiązania umowy nie spełnia wymogu jednoznaczności
i zrozumiałości wymaganej od wzorca umownego zgodnie z art. 385 § 2 k.c. i jako
taki powinien być wyeliminowany z obrotu na podstawie art. 3851
§ 1 k.c.
W tym stanie rzeczy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. należało zmienić
zaskarżony wyrok w jego pkt I. orzec jak w sentencji, a w pozostałej części apelację
5
pozwanego oddalić na podstawie art. 385 k.p.c. Podkreślić należy, że Sąd
Okręgowy w pkt I .2.d swego wyroku zasadnie przyjął abuzywność postanowienia
o treści:
1. „W każdym wypadku rozwiązania umowy abonent zobowiązany jest do
natychmiastowego zwrotu operatorowi dekodera" w sytuacji, gdy w § 2 ust. 4
wzorca - regulaminu umowy o abonament HBO na zwrot dekodera abonent ma
7 dni. Ponieważ art. 385 § 2 k.c. nakazuje tłumaczyć postanowienia
niejednoznaczne na korzyść klienta, postanowienie o natychmiastowym zwrocie
dekodera należało wyeliminować z obrotu na zasadzie art. 3851
§ 1 k.c.
2. „Jeżeli abonent nie zwróci dekodera wówczas Operator (...) może żądać
od niego uiszczenia opłaty abonenckiej w 10-krotnej wysokości za bezumowne
korzystanie z programu HBO w okresie od rozwiązania umowy do dnia zwrotu
dekodera". Omawiane rozwiązanie daje pozwanemu uprawnienie pobierania od
abonenta rażąco wygórowanej kary umownej. W skrajnym wypadku, który Sąd
musi wziąć pod uwagę, dokonując abstrakcyjnej kontroli wzorca, już jeden dzień
opóźnienia w zwrocie dekodera pociąga za sobą naliczenie równowartości 10 opłat
abonamentowych, a więc równowartości usługi za 10 miesięcy korzystania
z sygnału. Takie rozwiązanie w zasadniczy sposób narusza zasadę
ekwiwalentności świadczeń stron oraz gwarancyjną i kompensacyjną funkcję kary
umownej. Wobec tego analizowane postanowienie wypełnia hipotezę klauzuli
niedozwolonej z art. 3853
§ 17 k.c.
Mimo, że Sąd rozpoznający sprawę przychyla się do stanowiska apelacji,
zgodnie z którym programy dostępne przy użyciu dekoderów podlegają ochronie
prawa europejskiego i krajowego, to należy stwierdzić, iż realizacja tej ochrony we
wzorcu umownym musi być zgodna z bezwzględnie obowiązującymi w obrocie
z konsumentami przepisami.
Pozwany zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części uwzględniającej
powództwo oraz w części zmieniającej wyrok sądu I instancji, nadającej nową treść
podpunktom 1a, 2a, 2b, 2c.
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie prawa materialnego tj.:
1) przepisu art. 3851
§ 1 k.c. przez błędną jego wykładnię, w szczególności
przyjęcie, że postanowienia wzorca umownego kształtują prawa i obowiązki
6
konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, a także przez przyjęcie, że
ukształtowane we wzorcu umownym prawa i obowiązki konsumenta rażąco
naruszają jego interesy; 2) naruszenie przepisu art. 483 § 1 (w skardze nie
wskazano o jaki akt prawny chodzi) przez błędne zastosowanie, w szczególności
przez przyjęcie, że stawka procentowa opłaty manipulacyjnej wyczerpuje desygnat
pojęcia „kara umowna"; 3) naruszenie przepisu art. 3853
pkt 17 k.c. przez
niewłaściwą jego wykładnię, w szczególności przez przyjęcie, że kwestionowane
zapisy wzorca umownego nakładają rażąco wygórowaną karę umowną na
konsumenta za nie wykonanie umowy; 4) naruszenie Dyrektywy 93/13 EWG
o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich (OJ L 95/29
z 21 kwietnia 1993 r., w szczególności przepisu ust. 1 lit. f Załącznika do
Dyrektywy); 5) naruszenie przepisu art. 57 ust. 3 Prawo telekomunikacyjne (Dz. U.
nr 171 poz. 1800 ze zm.) przez nie zastosowanie, w szczególności przez
pominięcie tego przepisu w odniesieniu do możliwości naliczenia ponownej opłaty
aktywacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty nie zasługują na uwzględnienie.
Trafnie Sąd Apelacyjny podkreślił, że zastrzeganie 20 % opłaty manipulacyjnej
w razie zwłoki w wykonaniu zobowiązania pieniężnego jest niedopuszczalne.
Jednorazowy obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej na wypadek zwłoki
w zapłacie opłaty jest zastrzeżeniem kary umownej. Potwierdza to, art. 485 k.c.,
który wskazuje, że zastrzeżenie na wypadek nie wykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania obowiązku zapłaty na rzecz wierzyciela określonej sumy
pieniężnej należy oceniać na podstawie przepisów o karze umownej. Oczywiście
zarówno w powołanym art. 485 k.c., jak i art. 483 k.c. ustawa jednoznacznie
przesądza, że karę umowną można zastrzegać tylko na wypadek nie wykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązań niepieniężnych. Pozwany w skardze
kasacyjnej nie powołał nawet oznaczenia aktu prawnego, z którego pochodzi art.
483 § 1, co w istocie dyskwalifikuje ten zarzut. Nawet jednak przyjmując, ze chodzi
tu o art. 483 § 1 k.c., to nie sposób uznać, iż zaskarżony wyrok narusza ten przepis.
Nie można sformułowania, które niezależnie od użytej dla niego nazwy, sprowadza
się do obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej na wypadek nienależytego
7
wykonania zobowiązania, traktować inaczej niż kary umownej. Bez znaczenia jest
przy tym, że owa suma pieniężna jest wyznaczana przez odwołanie się do
zaległości jakie powstają z tytułu obowiązku zapłaty odsetek. Tak ustalona „opłata
manipulacyjna” nie jest jak to sugeruje pozwany skumulowaną kwotą odsetek
umownych, gdyż czym innym jest ustalenie obowiązku zapłaty wyższych niż
ustawowe odsetek, czym innym zaś obowiązek zapłaty jednorazowo sumy
pieniężnej, której wysokość ustalono w ten sposób, że jest to ułamek kwoty odsetek
ustawowych jakie konsument ma zapłacić na dany dzień zwłoki. W konsekwencji
stwierdzić należy, że postanowienia, zawarte we wzorcach umownych ustalonych
przez pozwanego, polegające na obowiązku zapłaty opłaty manipulacyjnej, która
była karą umowną zastrzeżoną na wypadek nienależytego wykonania
zobowiązania pieniężnego, jest w oczywisty sposób niedozwolone, gdyż jest ono
sprzeczne z bezwzględnie wiążącym przepisem prawa (art. 483 § 1 k.c.),
a w związku z tym z mocy art. 58 § 1 k.c., nieważne. Takie nieważne z mocy
prawa postanowienie narusza w oczywisty sposób interes konsumenta, o którym
mowa w art. 3851
k.c., gdyż zobowiązuje go do zapłaty kwoty, która z mocy prawa
nie należy się jego kontrahentowi.
Zastrzeżenie kary umownej w wysokości 1000 zł na wypadek nie zwrócenia
pozwanemu dekodera lub zwróceniu tego urządzenia uszkodzonego narusza,
wbrew odmiennej opinii wyrażonej w skardze kasacyjnej zarówno art. 3851
k.c., jak
i art. 3853
pkt 17 k.c., a także art. 3853
pkt. 16 k.c. Biorąc pod uwagę cenę
wspomnianego urządzenia oraz przewidziany w tych postanowieniach sposób
naliczania tej kary, konsument bez względu na to co było przyczyną nie zwrócenia
dekodera w terminie lub jego uszkodzenia, będzie zobowiązany do zapłaty kary
przewyższającej wyraźnie wartość tego urządzenia. W skrajnych przypadkach
odbiorca, który opóźnił się o jeden dzień ze zwrotem dekodera, też byłby
zobowiązany do zapłaty 1000 zł. Jest to więc rażąco wygórowana kara umowna,
której zastrzeżenie narusza interes konsumenta. Wspomniane postanowienia
wzorca umownego są wobec tego niedozwolone w świetle art. 3851
k.c., jak i art.
3853
pkt 17 k.c.
Uzasadnieniem dla zastrzegania tak wysokiej kary umownej nie mogą być
regulacje zawarte w prawie polskim i unijnym, na które powołuje się w skardze
8
kasacyjnej pozwany. Nie ulega wątpliwości, że pozwany ma prawo żądać zwrotu
nieuszkodzonego dekodera w umówionym terminie. Jest też poza sporem, że jeżeli
zachowanie odbiorcy, który nie zwraca dekodera wyczerpuje znamiona
przestępstwa, odbiorca ponieść może odpowiedzialność karną. Tego rodzaju
regulacje nie uzasadnią jednak możliwość traktowania każdego odbiorcy, jako
potencjalnego przestępcy i zastrzegania w związku z tym wysokich kar umownych,
które mają wyrównywać ewentualne szkody, jakie może ponieść pozwany
w związku z bezprawnym korzystaniem przez odbiorcę z udostępnionego mu
urządzenia. Jeżeli rzeczywiście w konkretnej sytuacji pozwany poniesie takie
szkody, to ma on środki prawne, aby uzyskać ich wyrównanie. Zastrzeżenie zaś tak
wysokiej kary za każdy przypadek opóźnienia w zwrocie nieuszkodzonego
dekodera powodować może, kosztem konsumenta, uzyskiwanie przez pozwanego
nieuzasadnionych korzyści. Charakterystyczne jest też, że we wzorcach umownych
stosowanych przez pozwanego zastrzegł on sobie odsetki z tytułu nieterminowej
zapłaty opłat za abonament dopiero w razie zwłoki, czyli gdy spowodowane to jest
okolicznościami za które odbiorca odpowiada. W przypadku zwrotu dekodera,
każde przekroczenie terminu uruchamia zaś konieczność zapłaty kwoty
przewyższającej wartość urządzenia. Jak słusznie zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny,
zastrzeżenie kary umownej tylko na wypadek nienależytego wykonania umowy
przez konsumenta, brak zaś podobnego zastrzeżenia na wypadek nienależytego
wykonania umowy w zakresie dostarczenia dekodera w terminie przez pozwanego
przedsiębiorcę może być uznane za niedozwolone w świetle art. 3853
pkt. 16 k.c.
Nie budzi wątpliwości uznanie za niedozwolone pozostałych postanowień
wzorców stosowanych przez pozwanego, których treść, po skorygowaniu przez
Sąd Apelacyjny, wyraźnie jest niedozwolona w świetle art. 385 § 2 k.c., art. 3851
k.c., jak i art. 3853
pkt 17 k.c. lub 3853
pkt 17 k.c.
Biorąc pod uwagę powyższe względy Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.c., orzekł jak w sentencji.