Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 181/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Barbara Myszka
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa
przeciwko Funduszowi Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 sierpnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 8 listopada 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w D. nakazem zapłaty z dnia 6.12.1996 r. zasądził od
Zakładów W. w likwidacji na rzecz Funduszu Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych kwotę 173.062,97 zł. Następnie postanowieniem z dnia 30.06.1997
r. Sąd Rejonowy nadał temu nakazowi zapłaty klauzulę wykonalności przeciwko
Skarbowi Państwa – Ministrowi Skarbu Państwa zastrzegając prawo powoływania
się Skarbu Państwa w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie
odpowiedzialności do wysokości wartości mienia pozostałego po likwidacji
Zakładów W. według stanu z chwili przejęcia mienia i cen z chwili zapłaty. W dniu
27.06.2000 r. Skarb Państwa – Minister Skarbu Państwa wniósł do Sądu
Rejonowego w W. powództwo przeciw egzekucyjne, domagając się pozbawienia
wykonalności tytułu wykonawczego w postaci w/w nakazu zapłaty. Wyrokiem z dnia
10.02.2004 r. Sąd Rejonowy w W., w uwzględnieniu tego powództwa, pozbawił
wykonalności nakaz zapłaty Sądu Rejonowego w D. z dnia 6.12.1996 r. Podstawą
uwzględnienia powództwa był art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Wskazano, że Zakłady W.
zostały zlikwidowane, a pozostałe aktywa przejął Skarb Państwa – starosta
powiatu. Zgodnie z art. 40 § 2 k.c. przesłanką powstania odpowiedzialności Skarbu
Państwa za długi innej państwowej osoby prawnej jest dalsze istnienie tego
podmiotu w obrocie prawnym; tymczasem Zakłady W. zostały zlikwidowane, a
zatem ustał ich byt prawny.
W dniu 29.11.2004 r. Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
wniósł skargę o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem
Sądu Rejonowego w W. z dnia 10.02.2004 r. powołując się na pozbawienie
możności działania w sprawie. Wyrokiem z dnia 3.11.2005 r. Sąd Rejonowy w W.
wznowił postępowanie w sprawie, zakończonej prawomocnym wyrokiem z dnia
10.02.2004 r. wydanego w tej sprawie i powództwo oddalił. Ustalono, że w sprawie
[...] Funduszowi Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych nie doręczono odpisu
pozwu, nie doręczono także wezwania na rozprawę.
Sąd Rejonowy, rozpoznając skargę o wznowienie postępowania uznał, że
skargę złożono w ustawowym terminie i zachodzą przesłanki do wznowienia
postępowania, skoro pozwany Fundusz nie otrzymał odpisu pozwu, ani innego
3
pisma procesowego powodowego Skarbu Państwa, ani wezwania na rozprawę. Nie
pouczono go też o obowiązku powiadomienia o zmianie adresu i konsekwencjach
zaniechania tego obowiązku. W tych okolicznościach wadliwym było pozostawienie
w aktach ze skutkiem doręczenia wezwania Funduszu na rozprawę. Rozpoznając
merytorycznie żądanie Skarbu Państwa odnośnie pozbawienia tytułu
wykonawczego wykonalności Sąd Rejonowy uznał, że w świetle art. 40 § 2 k.c.
i art. 49 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych żądanie to nie znajduje
uzasadnienia.
Wyrokiem z dnia 8.11.2006 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
powodowego Skarbu Państwa. Sąd ten uznał za prawidłowe stanowisko zajęte
przez Sąd Rejonowy, że w sprawie zachodzą przesłanki do wznowienia
postępowania określone w art. 401 ust. 1 pkt 2 k.p.c. Również za uzasadnione
uznano merytoryczne rozstrzygnięcie jakie wydano w sprawie. Jest ono zgodne
z utrwaloną linią orzecznictwa Sądu Najwyższego w którym przyjęto, że w razie
zaniechania przez likwidatora wszczęcia postępowania upadłościowego pomimo
stanu niewypłacalności przedsiębiorstwa państwowego, Skarb Państwa odpowiada
po nieodpłatnym przejęciu określonego składnika mienia za zobowiązania powstałe
w okresie, gdy składnik ten stanowił własność przedsiębiorstwa.
Powodowy Skarb Państwa wniósł od tego wyroku skargę kasacyjną. Jako
podstawę skargi kasacyjnej wskazał naruszenie prawa materialnego przez:
 błędną wykładnię art. 49 ust. 1 w związku z art. 18a ust. 1
ustawy o przedsiębiorstwach państwowych;
 błędną wykładnię i zastosowanie art. 40 § 2 k.c. w związku
z art. 49 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych;
 błędną wykładnię i zastosowanie art. 551
pkt 5 k.c. w brzmieniu
sprzed 25.02.2003 r.;
 niezastosowanie w sprawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Nadto zarzucono naruszenie przepisów postępowania tj. art. 401 pkt 2 w związku
z art. 380 k.p.c., co miało istotny wpływ na wynik sprawy.
Wskazując na powyższe powodowy Skarb Państwa wnosił o uchylenie
zaskarżonego wyroku i oddalenie skargi o wznowienie postępowania względnie
o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu Rejonowego w W. z dnia
4
3.11.2005 r. i przekazanie sprawy temu Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W pierwszej kolejności należy odnieść się do zarzutu naruszenia
przepisów postępowania tj.: art. 401 pkt 2 k.p.c. przez to, że błędnie uznano jakoby
pozwany Fundusz był pozbawiony możności działania wskutek naruszenia
przepisów prawa. Zarzuca się w szczególności, że sądy orzekające w sprawie
niezasadnie przyjęły, że pozwany Fundusz nie miał obowiązku informowania sądu
o zmianie adresu, skoro pozwany wiedział o toczącym się postępowaniu gdyż
dwukrotnie odbierał korespondencję dotyczącą tej sprawy. Odnosząc się do tego
zarzutu stwierdzić należy, że u podstaw zastosowania w niniejszej sprawie art. 401
pkt 2 k.p.c. legło ustalenie, iż pozwanemu Funduszowi nie doręczono odpisu pozwu
w sprawie Sądu Rejonowego w W., nie miał więc pozwany wiedzy o przedmiocie
sporu, jak też nie został pouczony o obowiązku zawiadomienia sądu o każdej
zmianie siedziby (art. 136 § 2 k.p.c.). Analiza akt, w której powodowy Skarb
Państwa wystąpił z żądaniem pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego w
postaci nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Rejonowy w D. z dnia 6.12.1996 r.
daję podstawę do stwierdzenia, że pozwanemu doręczono w dniu 13.09.2000 r.
odpis postanowienia Sądu Rejonowego w W. z dnia 4.09.2000 r. o stwierdzeniu
niewłaściwości rzeczowej i przekazaniu sprawy Sądowi Okręgowemu w W. (k. 23
akt). Brak jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, że równocześnie z doręczeniem
odpisu tego postanowienia nastąpiło doręczenie pozwanemu odpisu pozwu oraz
pouczono o treści art. 136 § 1 k.p.c. Bezsporne jest też, że w dniu 16.10.2000 r.
pozwany Fundusz otrzymał wezwanie z Sądu Rejonowego w W. o podanie miejsca
prowadzenia egzekucji (k. 28 akt). Kolejna korespondencja sądowa skierowana do
Funduszu, dotycząca wezwania na rozprawę wyznaczoną na dzień 29.01.2004 r.,
nie została mu doręczona z uwagi na to, że pod wskazanym w piśmie adresem
Fundusz nie miał już swojej siedziby i w tej sytuacji sąd przyjął skuteczność
zastępczą doręczenia. Powstaje pytanie, czy w tych okolicznościach istotnie można
przyjąć, że pozwany Fundusz miał wiedzę o toczącej się sprawie o pozbawienie
tytułu wykonawczego wykonalności i tym samym miał obowiązek informowania
sądu o każdej zmianie swojej siedziby. Taki wniosek w okolicznościach sprawy nie
5
znajduje uzasadnienia. Przepisy o doręczeniach mają charakter obligatoryjny i
pierwsze doręczenie musi być dokonane do rąk adresata. Pomijając wezwania
sądu skierowane do pozwanego Funduszu o wskazanie miejsca egzekucji, nie
sposób przyjąć, aby doręczenie pozwanemu Funduszowi odpisu postanowienia o
uznaniu niewłaściwości rzeczowej Sądu Rejonowego i przekazaniu sprawy Sądowi
Okręgowemu do rozpoznania spełniało wymaganie doręczenia odpisu pozwu oraz
pouczeniu o obowiązku wynikającym z art. 136 § 1 k.p.c. i skutkach jego
niedopełnienia. Z chwilą doręczenia pozwu ustawa wiąże wiele skutków zarówno
procesowych jak i materialnoprawnych. Jednym z tych skutków procesowych jest
nałożenie na stronę obowiązku zawiadomienia sądu o każdej zmianie swego
zamieszkania (zmianie siedziby), przy czym pozostawienie wezwania w aktach
sprawy ze skutkiem doręczenia może nastąpić dopiero po pouczeniu strony o tym
skutku przy pierwszym doręczeniu. Te wymagania nie zostały spełnione w
niniejszej sprawie, a tym samym zasadnie przyjęto, że w sprawie zachodzą
przesłanki do wznowienia postępowania.
2. Zarzuty dotyczące naruszenia prawa materialnego w istocie rzeczy
sprowadzą się do tego, czy Skarb Państwa przejmuje zobowiązania po
zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym, a jeśli tak, to na jakiej podstawie
prawnej. Problem ten wiąże się z prawidłową wykładnią przede wszystkim art. 40
§ 2 k.c. i art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25.09.1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych. Należy przy tym zwrócić uwagę na to, że ten ostatni przepis uległ
nowelizacji z dniem 15.01.2003 r. Do tej bowiem daty art. 49 ust. 1 cyt. ustawy
stanowił, że z dniem likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa mienie tego
przedsiębiorstwa pozostałe po likwidacji lub upadłości, w tym środki finansowe,
przejmuje Minister Skarbu Państwa lub Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa
(obecnie Agencja Nieruchomości Rolnych), od 15.01.2003 r. art. 49 ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych stanowi, że z dniem wykreślenia
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru sądowego, mienie pozostałe po tym
przedsiębiorstwie, w tym środki finansowe, przejmuje (z zastrzeżeniem ust. 5)
minister właściwy d/s Skarbu Państwa. Ta zmiana ma swoje znaczenie dla
odpowiedzi na pytanie czy Skarb Państwa przejmuje zobowiązania po
zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym. Na tle art. 49 ust. 1 ustawy
6
o przedsiębiorstwach państwowych w brzmieniu sprzed 15.01.2003 r. orzecznictwo
Sądu Najwyższego ukształtowane przede wszystkim uchwałą składu 7 sędziów
z dnia 15.12.1992 r. l PZP 56/92 (OSNCP 1993, nr 4, poz. 50) udzieliło w tym
względzie odpowiedzi pozytywnej. Wskazywano, iż zgodnie z art 49 ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych, z dniem likwidacji lub upadłości
przedsiębiorstwa mienie tego przedsiębiorstwa pozostałe po likwidacji lub
upadłości, w tym środki finansowe przejmuje, z zastrzeżeniem ust. 5, Minister
Skarbu Państwa albo Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (obecnie Agencja
Nieruchomości Rolnych). Odnosząc to do treści art. 40 § 2 k.c. podniesiono, że
zgodnie z tym przepisem w razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie
obowiązujących ustaw, określonego składnika mienia od państwowej osoby
prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada solidarnie z osobą
prawną za zobowiązania powstałe w okresie gdy składnik stanowił własność danej
osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika, ustalonej wg stanu z chwili
przejęcia, a według cen w chwili wypłaty. Przepis ten odnosił się do przejęcia
mienia, czyli własności i innych praw majątkowych (art. 44 k.c.). Jeśli z tego
przepisu wyprowadzono także przejęcie zobowiązań to dlatego, że - jak to
podkreślano w uzasadnieniu powołanej uchwały - przejęcie mienia
przedsiębiorstwa poprzedza wykreślenie go z rejestru. Jest więc okres, w którym
istnieją dwa podmioty, a więc możliwa jest, określona w art. 40 § 2 k.c. solidarna
odpowiedzialność, która po utracie bytu prawnego przez jeden z tych podmiotów,
przekształca się w wyłączną odpowiedzialność drugiego z nich. Taka konstrukcja
prawna była więc uzasadnieniem do tezy o przejęciu zobowiązań zlikwidowanego
przedsiębiorstwa państwowego przez Skarb Państwa. Od 15.01.2003 r. w wyniku
nowelizacji art. 49 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych przepis ten stanowi,
że z dniem wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru sądowego,
mienie pozostałe po tym przedsiębiorstwie, w tym środki finansowe, przejmuje
(z zastrzeżeniem ust. 5) minister właściwy ds. Skarbu Państwa. Jest to istotna
zmiana, która wywołuje określone następstwa prawne. Skoro bowiem przejęcie
mienia w rozumieniu art. 44 k.c. (a więc aktywów) następuje z dniem wykreślenia
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru sądowego, to nie ma okresu, w którym
istniałaby solidarna odpowiedzialność dwóch podmiotów tj. - przedsiębiorstwa
7
państwowego w likwidacji i Skarbu Państwa. Upada więc koncepcja, że jeśli
w ramach tej solidarnej odpowiedzialności kończy byt prawny jeden z podmiotów,
to drugi odpowiada wyłącznie. Takie zaś założenie leży u podstaw konstrukcji art.
40 § 2 k.c. Skoro więc treść art. 49 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych w obecnym brzmieniu nie daje podstaw do zastosowania art. 40 § 2
k.c. w zakresie zobowiązań zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego przez
Skarb Państwa, a brak jest przepisu szczególnego, na podstawie którego można
byłoby uzasadnić takie przyjęcie, to obowiązuje reguła wyrażona w art. 40 § 1 k.c.
Uzasadniony jest więc wniosek, że przepis art. 49 ust. 1 ustawy z dnia
25.09.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych w brzmieniu obowiązującym od
dnia 15.01.2003 r. nie stanowi podstawy prawnej do przejęcia przez Skarb Państwa
zobowiązań po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym.
Tak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22.02.2006 r. III CSK 4/06
i pogląd ten skład orzekający w niniejszej sprawie podziela. Rzecz jednak w tym,
że w okolicznościach sprawy znajduje zastosowanie art. 49 ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych w brzmieniu sprzed nowelizacji,
co w konsekwencji doprowadziło sądy orzekające - z powołaniem się na uchwałę
składu 7 sędziów SN z dnia 15.12.1992 r. I PZP 56/92 - do przyjęcia poglądu,
że w sprawie znajduje zastosowanie art. 40 § 2 k.c. a tym samym żądanie przez
Skarb Państwa pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności nie może być
uwzględnione. Poglądu tego nie można jednak podzielić z następujących
względów:
Po pierwsze, treść art. 49 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych także
w brzmieniu sprzed nowelizacji (15.01.2003 r.) wyraźnie wskazuje, że znajduje on
zastosowanie w sytuacji, gdy po likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa
państwowego pozostało mienie (czyli aktywa). Przejęcie tego mienia w rozumieniu
art. 44 k.c. (własność i inne prawa majątkowe) następuje po likwidacji lub upadłości
państwowej osoby prawnej tj. przedsiębiorstwa państwowego, a nie od państwowej
osoby prawnej - jak to wymaga art. 40 § 2 k.c. Przejęcie mienia na podstawie art.
49 ust. 1 ustawy następuje więc po likwidacji czyli po wykreśleniu z rejestru
sądowego przedsiębiorstwa państwowego. Nie chodzi tu więc o przejęcie mienia
od przedsiębiorstwa państwowego postawionego w stan likwidacji, czyli w toku
8
likwidacji, a więc w sytuacji istnienia dwóch podmiotów prawa tj. przedsiębiorstwa
państwowego i Skarbu Państwa. Takiej zaś sytuacji dotyczy art. 40 § 1 k.c.
przejmując solidarną odpowiedzialność obu tych podmiotów.
Po drugie, sformułowanie użyte w art. 49 ust. 1 ustawy w brzmieniu
obowiązującym do 15.11.2003 r. „z dniem likwidacji (...)” musi być rozumiane tak,
jak zdefiniowano to ustawowo w art. 18 a ust. 1 ustawy. Z tej zaś definicji
jednoznacznie wynika, że elementem pojęcia likwidacji przedsiębiorstwa jest
„wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru”.
Po trzecie, art. 40 § 2 k.c. będący wyjątkiem od przedstawionej w art. 40 § 1 k.c.
zasady wzajemnej nieodpowiedzialności Skarbu Państwa i państwowych osób
prawnych dotyczy tylko i wyłącznie sytuacji nieodpłatnego przejęcia przez Skarb
Państwa od państwowej osoby określonego składnika mienia na podstawie
odrębnego przepisu, a nie przejęcia mienia pozostałego po likwidacji państwowej
osoby prawnej. Oznacza to, że art. 40 § 2 k.c. nie ma zastosowania w zakresie
odpowiedzialności za zobowiązania zlikwidowanych państwowych osób prawnych.
Po czwarte, nowelizacja art. 49 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych,
a w szczególności zastąpienie sformułowania „z dniem likwidacji przedsiębiorstwa”
określeniem „z dniem wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru” (...)
uzasadnia wniosek, że ratio legis przepisu od początku było takie samo. Chodziło
o stosowanie szczególnej podstawy prawnej do przejęcia przez Skarb Państwa -
Ministra Skarbu Państwa mienia pozostałego po likwidacji przedsiębiorstwa
państwowego, przy czym przez likwidację należy rozumieć ustanie bytu prawnego
przedsiębiorstwa państwowego.
Z tych względów zaskarżony wyrok należało uchylić i sprawę przekazać
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).