Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 379/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa C.(...) Sp. z o.o. z siedzibą w W.
przeciwko Gminie Ś.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 kwietnia
2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 13 kwietnia 2007 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w W. z dnia 1 grudnia 2006 r., uchylił nakaz zapłaty z dnia 29 czerwca
2006 r. i oddalił powództwo. Wymienionym nakazem Sąd Okręgowy uwzględnił
2
powództwo i nakazał pozwanej - Gminie Ś. aby zapłaciła powódce – C.(...), Spółce z
o.o. w W. kwotę 250.603,49 zł z odsetkami ustawowymi oraz kosztami procesu.
Jak ustalono w sprawie, dochodzona przez powódkę kwota stanowi część
dotychczas niezapłaconego wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez
Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych (...) w W. na rzecz pozwanej na podstawie
umowy zawartej w dniu 30 października 2000 r. W umowie tej przewidziano częściowe
dokonywanie odbioru robót i odbiory robót zanikających oraz rozliczenia po odbiorze
poszczególnych elementów robót, przy czym rozliczenie ostateczne miało nastąpić na
podstawie faktury końcowej wystawionej na podstawie protokołu końcowego odbioru
robót. Strony umowy zamieściły w niej postanowienie przyznające zamawiającemu
prawo odstąpienia od umowy, m.in. w razie upadłości wykonawcy. Ponieważ upadłość
taka została ogłoszona, w dniu 30 listopada 2001 r. pozwana złożyła oświadczenie o
odstąpieniu od umowy a syndyk masy upadłości uznał skuteczność tego oświadczenia.
Przy udziale obu stron doszło do określenia zakresu prac niewykonanych i strony
dokonały ostatecznego protokolarnego odbioru robót według stanu na dzień
30 listopada 2001 r. Syndyk masy upadłości, uwzględniając należność powódki z tytułu
nieterminowego wykonania robót, wystawił faktury obejmujące dotychczas niezapłacone
wynagrodzenie za wykonane roboty i odsetki za opóźnienie w zapłacie należności
objętej wcześniej wystawionymi fakturami. Wierzytelność z tego tytułu została umową
przelewu z dnia 16 listopada 2004 r. zawartą z syndykiem nabyta przez powódkę.
Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że odstąpienie od umowy odnosiło się
jedynie do tej jej części, która nie została wykonana, a zatem powódce przysługuje
roszczenie o zapłatę wynagrodzenia należnego wykonawcy za roboty wykonane (po
potrąceniu należności z tytułu kar umownych).
Rozpoznając apelację pozwanej Sąd Apelacyjny uznał, że dla rozstrzygnięcia
sprawy decydujące znaczenie ma określenie zakresu skutków prawnych odstąpienia od
umowy. Stojąc na stanowisku braku potrzeby wdawania się w kontrowersyjną kwestię,
czy świadczenie wykonawcy robót budowlanych jest podzielne, przyjął, że w
okolicznościach rozpoznawanej sprawy brak jest podstaw do uznania, iż świadczenie
wykonawcy zostało do chwili odstąpienia od umowy częściowo spełnione bez istotnej
zmiany przedmiotu świadczenia. Wobec odstąpienia od umowy przestała ona wiązać
skutkiem ex tunc, wobec czego wykonawca utracił prawo dochodzenia wynagrodzenia
za wykonaną część robót, a także roszczeń akcesoryjnych. Oznacza to, że mógłby on
tylko dochodzić zwrotu wartości wykonanych robót, przy czym w razie sporu powinna
3
ona być oszacowana przez biegłego. Powódka nie mogła więc nabyć wierzytelności
określonej w umowie przelewu z dnia 16 listopada 2004 r., ponieważ z chwilą
odstąpienia przez pozwaną od umowy o roboty budowlane odpadła podstawa prawna
roszczenia wykonawcy o zapłatę wynagrodzenia i wierzytelność nabyta przez powódkę
w chwili zawarcia umowy przelewu nie istniała.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego powódka wniosła skargę kasacyjną. Wyrok ten
zaskarżyła w całości i jako podstawy skargi wskazała: naruszenie prawa materialnego
przez błędna wykładnię art. 379 § 2 k.c. i niezastosowanie art. 65 § 2 k.c. oraz
niewłaściwe zastosowanie art. 395 w związku z art. 491 § 2 k.c., a także naruszenie
przepisów postępowania: art. 316 § 1 oraz art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 395 § 2
k.p.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku
i utrzymanie w mocy wyroku Sądu pierwszej instancji.
Pozwana wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Sąd Apelacyjny trafnie rozróżnił wynagrodzenie z tytułu wykonania robót
budowlanych i wierzytelność obejmującą to wynagrodzenie od wartości wykonanych
robót i wierzytelności z tytułu zwrotu tej wartości. Zasadnie też przyjął, że przedmiotem
umowy przelewu z dnia 16 listopada 2004 r. była wierzytelność wykonawcy robót
budowlanych z tytułu wynagrodzenia za wykonanie tych robót. Skoro Sąd Apelacyjny
uznał – a czy uczynił to trafnie, jest to kwestia ustaleń faktycznych i zastosowania oraz
wykładni prawa materialnego – że z chwilą odstąpienia przez pozwaną od umowy o
roboty budowlane odpadła podstawa prawna roszczenia wykonawcy o zapłatę
wynagrodzenia, to wierzytelność obejmująca to wynagrodzenie w chwili zawierania
umowy przelewu nie istniała i nie mogła być przedmiotem przelewu, a w konsekwencji
przedmiotem żądania dochodzonego przez powódkę od pozwanej w rozpoznawanej
sprawie. W świetle dokonanych ustaleń i ich oceny prawnej Sąd Apelacyjny nie naruszył
zatem przepisów postępowania, których naruszenie zarzuciła skarżąca w skardze
kasacyjnej i zarzut ich naruszenia nie uzasadnia uwzględnienia skargi.
II. Zagadnienie, czy świadczenie wykonawcy umowy o roboty budowlane (art. 647
k.c.) jest świadczeniem podzielnym (art. 379 k.c.), jest – do czego nawiązała skarżąca –
sporne w doktrynie i niejednolicie rozstrzygane przez sądy. Należy zgodzić się z Sądem
Apelacyjnym, że w rozpoznawanej sprawie rozstrzygnięcie tego zagadnienia nie jest
potrzebne. Ze względu na przepis art. 491 § 2 k.c., który zakres skutków odstąpienia od
4
umowy uzależnia od tego, czy świadczenia obu stron są podzielne, zagadnienie to ma
znaczenie dla oceny zakresu odstąpienia od umowy przewidzianego w art. 491 k.c., tj. w
wypadku prawa odstąpienia od umowy przyznanego przez ustawę (ustawowego prawa
odstąpienia od umowy) w razie zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej.
W rozpoznawanej sprawie mamy zaś do czynienia z odstąpieniem od umowy
zastrzeżonym w umowie z dnia 30 października 2000 r., co wskazuje na to, że jest to
umowne odstąpienie od umowy, przewidziane w art. 395 k.c. Wprawdzie można by mieć
wątpliwości co do tego, czy prawo odstąpienia od umowy zastrzeżone w § 17 ust. 1 lit b)
umowy z dnia 30 października 2000 r. odpowiada przewidzianemu w art. 395 § 1 k.c.
warunkowi umownego prawa odstąpienia od umowy – oznaczenia terminu do
odstąpienia od umowy, ale w dotychczasowym postępowaniu kwestia ta nie została
podniesiona. Skarżąca, aczkolwiek uczyniła podstawą skargi kasacyjnej naruszenie art.
395 k.c., nie zarzuciła jego naruszenia przez jego zastosowanie wobec ustalenia, że
pozwana odstąpiła od umowy z dnia 30 października 2000 r. w wykonaniu
zastrzeżonego w tej umowie prawa.
Stosownie do art. 395 § 1 k.c. od woli stron umowy zależy, czy zastrzegą,
że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie prawo odstąpienia od umowy. Przepis
ten, wyrażający swobodę kształtowania stosunków umownych (art. 3531
k.c.), wymaga
jedynie oznaczenia terminu, w ciągu którego przysługiwać będzie prawo odstąpienia od
umowy. W tym zakresie ma on więc charakter bezwzględnie obowiązujący; zastrzeżenie
prawa odstąpienia od umowy bez oznaczenia wymienionego terminu powoduje więc
nieważność zastrzeżenia, bądź nawet nieważność umowy (art. 58 § 1 i 3 k.c.). Przepis
art. 395 § 2 k.c., który określa skutek wykonania prawa odstąpienia od umowy i
obowiązki stron w razie odstąpienia, nie może być rozumiany jako ius cogens. Skoro
strony, w zależności od ich woli, mogą zastrzec prawo odstąpienia od umowy, mogą też
określić skutki odstąpienia (w szczególności, że ma ono skutek ex nunc) i wzajemne
obowiązki w razie odstąpienia, inaczej niż przewiduje to art. 395 § 2 k.c., i to niezależnie
od charakteru umowy i świadczeń, do których strony umowy były zobowiązane. Przepis
art. 395 § 2 k.p.c. jest przepisem bezwzględnie obowiązującym tylko w tym znaczeniu,
że jego zastosowanie wchodzi w grę wówczas, gdy strony nie postanowiły inaczej. W
razie umownego zastrzeżenia odstąpienia od umowy regulacja zawarta w art. 491 § 2
k.p.c., jako dotycząca zakresu ustawowego prawa odstąpienia od umowy, także nie
znajduje bezpośredniego zastosowania. Do regulacji tej art. 395 k.c. zresztą nie odsyła.
Może ona być jedynie pomocna dla ustalenia zakresu umownego odstąpienia od umowy
5
ze względu na charakter świadczenia obu stron wówczas, gdy zakresu tego strony nie
określiły.
Ze względu na przedstawione rozumienie przepisu art. 395 k.c. nie można
odmówić racji skarżącej o ile zarzuca zaskarżonemu wyrokowi naruszenie art. 65 § 2
k.c.
Sąd Apelacyjny nie dokonał wystarczającej analizy postanowień umowy z dnia 30
października 2000 r., określających obowiązki stron w razie odstąpienia od umowy i nie
dokonał ich wykładni uwzględniającej zgodny zamiar stron i cel zastrzeżenia odstąpienia
od umowy. Dla wykładni tej nie jest też bez znaczenia zachowanie się stron po
odstąpieniu od umowy. Wynik tej wykładni może wskazywać na zamierzone przez
strony, wiążące je skutki odstąpienia od umowy w razie upadłości wykonawcy, a w tym
na przyznanie zamawiającemu wierzytelności od wykonawcy, która stała się później
przedmiotem umowy przelewu na rzecz powódki.
W szczególności wykładni wymagał § 17 pkt 5 lit a) umowy. Postanowienie to
przewiduje, że w razie odstąpienia od umowy z przyczyn, za które wykonawca nie
odpowiada, obowiązany jest on do zapłaty wynagrodzenia za roboty, które zostały
wykonane do dnia odstąpienia. Wyjaśnienia wymagało zatem – przy uwzględnieniu
podstaw ogłoszenia upadłości przewidzianych w przepisach prawa upadłościowego,
obowiązujących w chwili zawierania umowy – czy postanowieniem tym objęte zostało
odstąpienie od umowy w razie upadłości wykonawcy. Wyjaśnienie to dawałoby
podstawę do ustalenia, czy odstąpienie od umowy przez pozwaną uzasadniało
zastosowanie wprost wymienionego postanowienia umowy.
Z wymienionych przyczyn Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną
i na podstawie art. 39813
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w
sentencji.