Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 424/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
SSA Michał Kłos
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości "A."
Spółki Akcyjnej w Ł.
przeciwko "K. - SERVICE" Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł.
o zapłatę kwoty 99.622,31 zł,
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2008 r.,
na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 16 marca 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania i orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 16.03.2007 r. oddalił apelację pozwanej
Spółki z o.o. K. – Service od wyroku Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 18.09.2006 r., w
którym zasądzono od pozwanej na rzecz syndyka masy upadłości „A.” S.A. kwotę
99.622,31 zł. W sprawie tej ustalono, że w dniach 10.08.2005 r., i 22.08.2005 r. A.
S.A. – jako wydzierżawiający i K. – Service – jako dzierżawca zawarły 3 umowy
dzierżawy samochodów za stosowną opłatą (czynszem). Z tytułu tych należności
„A.” wystawiła faktury opiewające na kwoty: 46.360 zł; 3.776,27 zł oraz 46.360 zł,
które nie zostały zrealizowane przez pozwaną Spółkę. Nadto spółka „A.” wystawiła
fakturę na kwotę 3.416 zł, która nie została zrealizowana w części dotyczącej kwoty
2.903,60 zł oraz fakturę za wykonaną usługę transportową na kwotę 1.037 zł, którą
także nie zrealizowano w całości, nie uiszczając kwoty 222,44 zł.
W dniu 3.10.2005 r. pozwana Spółka K. Service na podstawie umów
przelewu nabyła wierzytelności przysługujące wobec spółki A. na łączną kwotę
111.732,98 zł. Przed zawarciem tych umów pozwana spółka KM Service wiedziała
o trudnej sytuacji finansowej „A”. W tej sytuacji pozwana zażądała od A.
zabezpieczenia w postaci pierwokupu w nabyciu jej nieruchomości i ruchomości.
A. zaproponował nabycie przez pozwaną całego mienia i stosowne umowy
sprzedaży nieruchomości i ruchomości zostały zawarte w dniu 1.08.2005 r. i
12.08.2005 r. Środki pieniężne z tytułu sprzedaży nieruchomości nie zostały jednak
przekazane spółce „A.”, gdyż pozwana K.Service skierowała do A. w dniu
21.10.2005 r. pismo informujące o dokonaniu potrącenia.
W dniu 16.11.2005 r. ogłoszono upadłość spółki A. S.A. Sąd Rejonowy
uwzględniając powództwo syndyka masy upadłości spółki A. S.A. uznał,
że dokonane przez pozwaną potrącenia było niedopuszczalne w świetle art. 94 ust.
1 ustawy z dnia 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze. Zgodnie z tym
przepisem potrącenie jest niedopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył
wierzytelność w drodze przelewu w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia
upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości. W sprawie jest
bezsporne, że pozwana Spółka jako dłużnik upadłego A. S.A. nabyła wierzytelności
3
półtora miesiąca przed ogłoszeniem upadłości w/w Spółki, a nadto nie budzi
wątpliwości, iż pozwana wiedziała o istnieniu podstaw do ogłoszenia tej upadłości.
Tę ocenę prawną podzielił Sąd Okręgowy podnosząc, że przyjęta przez
Sąd I instancji wykładnia art. 94 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego
znajduje potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21.08.2003 r. III CZP
48/03 (OSNC 2004, nr 10, poz. 135) oraz w wyroku z dnia 30.11.2005 r., III CK
224/05 (niepublik.).
Pozwana Spółka wniosła skargę kasacyjną zarzucając naruszenie art. 94
ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego w związku z art. 93 ust. 1 tego Prawa
i art. 499 k.c. przez błędną wykładnię. Wskazując na powyższe żądała uchylenia
zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego i poprzedzającego wyroku Sądu
Rejonowego i oddalenie powództwa względnie uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie jest bezsporne, że nabycie przez pozwaną Spółkę wierzytelności
przysługujących w stosunku do spółki A. nastąpiło w dniu 3.10.2005 r.;
oświadczenie pozwanej Spółki o dokonaniu potrącenia miało miejsce w dniu
21.10.2005 r., zaś ogłoszenie upadłości A. datowane jest na dzień 16.11.2005 r. Te
trzy daty wskazują więc, że oświadczenie o potrąceniu zostało dokonane przed
ogłoszeniem upadłości, a nabycie wierzytelności przez pozwaną Spółkę – jako
dłużnika upadłego nastąpiło w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia
upadłości. Zgodnie z ustaleniami Sądu pozwana Spółka nabyła wierzytelność A.
wiedząc o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości tego przedsiębiorcy. Te
ustalenia nie są kwestionowane przez pozwaną Spółkę.
Taki stan faktyczny uzasadnia dokonanie jego oceny prawnej w świetle art.
94 ust. 1 ustawy z dnia 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U.
Nr 60, poz. 535 z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem „potrącenie nie jest
dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub
indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem
ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości”.
Przepis ten z niewielkimi zmianami redakcyjnymi – przejął treść art. 35 § 1
4
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe, Dz.U.
z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.). Ten ostatni przepis był przedmiotem dwóch
publikowanych orzeczeń Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 15.12.1994 r. I CRN
149/94 (OSP 1996, nr 4, poz. 84) Sąd Najwyższy przyjął, że „przepisy art. 34
i n. prawa upadłościowego o potrąceniu w postępowaniu upadłościowym stosuje
się wyłącznie do potrącenia między wierzytelnością do upadłego i taką
wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości; jeżeli natomiast
potrącenie następuje między wierzytelnością wierzyciela, a taką wierzytelnością
upadłego, która nie należy do masy upadłości, odbywa się ono na ogólnych
zasadach (art. 498 – 505 k.c.)”. Upraszczając uzasadnienie tego stanowiska
stwierdzić należy, że zdaniem Sądu Najwyższego dla skutku umorzenia
wierzytelności upadłego decydująca jest chwila dokonania potrącenia przez
złożenie jednostronnego oświadczenia woli. Jeżeli to oświadczenie woli zostało
złożone przed ogłoszeniem upadłości, to skutek materialnoprawny umorzenia
następuje i nie mogą tu mieć znaczenie przepisy prawa upadłościowego, ponieważ
nie mogą one odnosić się do wierzytelności, która w chwili ogłoszenia upadłości nie
istnieją, a więc nie wchodzą do masy upadłości.
Diametralnie odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
21.08.2003 r. III CZP 48/03 (OSNC 2004, nr 10, poz. 155). Przyjęto, że
„oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed dniem ogłoszenia upadłości
przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył w drodze przelewu lub indosu
wierzytelność, wiedząc o podstawie upadłości, nie powoduje umorzenia
wierzytelności”.
Uzasadniając to stanowisko Sąd Najwyższy wskazał, że pomiędzy art. 34
§ 1 prawa upadłościowego i art. 35 § 1 tego prawa nie zachodzi zależność tego
rodzaju, aby zastosowanie art. 35 § 1 wymagało uprzedniego ustalenia, że ziściły
się przesłanki z art. 34 § 1 prawa upadłościowego. Oba te przepisy dotyczą bowiem
zupełnie odrębnych od siebie modyfikacji instytucji potrącenia uregulowanej w art.
498 i n. k.c. Zdaniem Sądu Najwyższego wzajemną relację tych przepisów należy
ujmować tak, że dopiero po ustaleniu, iż nie zachodzą przeszkody, o których mowa
w art. 35 § 1, oświadczenie dłużnika upadłego o potrąceniu powinno być ocenione
na podstawie art. 34 § 1 prawa upadłościowego albo na podstawie art. 498-505 k.c.
5
Podniesiono też, że gdyby dopuścić umorzenie wzajemnych wierzytelności dłużnika
i upadłego w wyniku oświadczenia dłużnika złożonego przed ogłoszeniem
upadłości w warunkach wskazanych w art. 35 § 1 pr. upadł., to należałoby uznać,
że ratio legis owego przepisu odnosi się li tylko do sytuacji, w której dłużnik
nabywający wierzytelność opóźnił się ze złożeniem oświadczenia o potrąceniu do
czasu po ogłoszeniu upadłości. W ocenie Sądu Najwyższego z punktu widzenia
interesów wierzycieli upadłego jest bez znaczenia, kiedy dłużnik zrealizował
potrącenie. Natomiast istotną wagę należy przypisać tej okoliczności, iż dłużnik stał
się wierzycielem wzajemnym upadłego w wyniku cesji w czasie, w którym wiadomo
było, iż istnieje podstawa do ogłoszenia upadłości. Taka wykładnia art. 35 § 1 pr.
upadł. przeciwdziała procederowi skupywania wierzytelności przyszłego upadłego
za niskie ceny i uszczuplaniu masy upadłości w wyniku dokonywanych potrąceń,
a tym samym jest zgodna z intencją ustawodawcy, aby przepis art. 35 § 1 pr. upadł,
służył zasadzie równości wierzycieli i zapobieganiu działaniom na szkodę
wierzycieli.
Powstaje pytanie, czy pogląd ten zachował aktualność pod rządem
przepisów ustawy z dnia 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze.
Już wyżej wskazano, w art. 93 i 94 tego Prawa przyjęto – poza zmianami
redakcyjnymi – unormowania zawarte w art. 34 i 35 prawa upadłościowego
z 1934 r., co mogłoby uzasadniać wniosek, że stanowisko Sądu Najwyższego
wyrażone w uchwale z dnia 21.08.2003 r. jest aktualne. Rzecz jednak w tym,
że stanowisko to nasuwa istotne zastrzeżenia, jeśli uwzględnić następujące
okoliczności.
Po pierwsze, nie można pominąć faktu, że art. 94 – Prawa upadłościowego
i naprawczego zamieszczono w oddziale 3 „Skutki ogłoszenia upadłości co do
zobowiązań upadłego w razie ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku
upadłego”. Oznacza to, że skutki przewidziane w art. 94 § 1 odnoszą się do
zobowiązań istniejących w chwili ogłoszenia upadłości. Jest zaś poza sporem,
że złożenie oświadczenia woli przez dłużnika upadłego o potrąceniu powoduje
skutek materialnoprawny umorzenia, a więc wierzytelność w chwili ogłoszenia
upadłości nie istnieje. Umorzenie wzajemnych wierzytelność powoduje wygaśnięcie
wzajemnych zobowiązań.
6
Po drugie, przepisy art. 93 – 96 Prawa upadłościowego i naprawczego
zawierają jedynie modyfikacje konstrukcji potrącenia uregulowanej w art. 498-
505 k.c.
Te modyfikacje dotyczą:
- dopuszczalności potrącenia, jeżeli wierzytelności istnieją w dniu ogłoszenia
upadłości, choćby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił
(art. 93 ust. 1);
- niedopuszczalności potrącenia, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność
po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem
ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości
(art. 94 ust. 1);
- niedopuszczalności potrącenia, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego
po dniu ogłoszenia upadłości (art. 95);
- określenia terminu złożenia oświadczenia o potrąceniu, nie później niż przy
ogłoszeniu wierzytelności (art. 96).
Taka systematyka przepisów nie jest przypadkowa. Generalną zasadą
dopuszczalności potrącenia jest więc istnienie wierzytelności w dniu ogłoszenia
upadłości.
Po trzecie, nie można zaprzeczyć, że gdyby zamiarem ustawodawcy było
uznanie za niepotrącalne, wierzytelności nabytych po ogłoszeniu upadłości, jak
i nabytych w ciągu ostatniego roku przed ogłoszeniem upadłości z wiedzą
o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości, to sformułowanie art. 94 § 1 powinno
brzmieć „potrącenie nie było i nie jest dopuszczalne”, a nie „potrącenie nie jest
dopuszczalne”.
Po czwarte, stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale III CZP
48/03, przyjmuje w istocie konstrukcję swoistego zawieszenia, czy warunkowania
skutku oświadczenia woli o potrąceniu. Według tego stanowiska oświadczenie woli
o potrąceniu, złożone przez dłużnika w związku z nabyciem wierzytelności
w stosunku do wierzyciela, przy świadomości istnienia podstaw do ogłoszenia
upadłości wierzyciela, nie wywołuje skutków prawnych. W konsekwencji w chwili
7
dokonywania czynności potrącenia nie ma pewności co do skuteczności tej
czynności, gdyż upadłość wierzyciela nie została jeszcze ogłoszona i nie wiadomo,
czy w ogóle będzie ogłoszona. W przypadku ogłoszenia upadłości, na tle
zapatrywania prawnego Sądu Najwyższego, powstaje dylemat, czy skutek
umorzenia wierzytelności był zawieszony do czasu ogłoszenia upadłości, czy może
przez cały czas wierzytelność była umorzona, ale dopiero ogłoszenie upadłości
ziściło skutek w postaci braku umorzenia tej wierzytelności, a tym samym
umorzona wierzytelność odżyła? Nie można znaleźć dobrej odpowiedzi na tak
postawione pytania. Przepis art. 498 § 2 k.c. stanowi, iż z chwilą dokonania
potrącenia wierzytelność ulega umorzeniu i umorzenie to nie jest warunkowe.
Również art. 94 § 1 Prawa upadłościowego i naprawczego nie stanowi
o warunkowym umorzeniu wierzytelności na skutek potrącenia dokonanego przed
ogłoszeniem upadłości.
Po piąte, przyjęcie stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale
III CZP 48/03 rodzi istotne problemy w odniesieniu do oceny stanu wiedzy dłużnika
o podstawach do ogłoszenia upadłości. Powstaje bowiem pytanie, jak dłużnik
miałby zakwalifikować swoją wiedzę o problemach finansowych upadłego.
Przecież mimo tych trudności może być ogłoszona upadłość z możliwością
zawarcia układu. W ramach zaś tego postępowania nie ma ograniczeń co do
potrącenia wierzytelności przed wszczęciem takiego postępowania (art. 89 Prawa
upadłościowego i naprawczego).
Po szóste, prezentowane stanowisko Sądu Najwyższego stwarza także stan
niepewności co do istnienia lub nieistnienia stosunków prawnych. Jeśli bowiem
oświadczenie złożone przez dłużnika upadłego przed ogłoszeniem upadłości
o potrąceniu nie powoduje - jak w to przyjęto w omawianej uchwale – umorzenia
wierzytelności, to nie można wykluczyć sytuacji, że mimo istnienia podstaw do
ogłoszenia upadłości, wniosek o upadłość nie będzie złożony, bądź zostanie przez
sąd zwrócony wobec braków formalnych albo też oddalony z uwagi na oczywisty
brak majątku, wszakże sąd może ogłosić upadłość z możliwością zawarcia układu,
a nie upadłość likwidacyjną. W sytuacji, gdy oświadczenie o potrąceniu zostało
złożone np. rok wcześniej i nie spowoduje ono umorzenia wierzytelności
8
(tak przyjęto w omawianej uchwale), to zakłada się istnienie przez znaczny okres
stanu niepewności prawnej.
Po siódme, za przyjęciem poglądu wyrażonego w uchwale III CZP 48/03 nie
przemawia też ani funkcja potrącenia, ani funkcjonalna wykładnia przepisu prawa
upadłościowego. Stanowisko Sądu Najwyższego stwarza trudności dla
funkcjonowania instytucji potrącenia przed potencjalnym ogłoszeniem upadłości
jednej ze stron potrącenia. Tymczasem potrącenie dotyczy najczęściej
wierzytelności przeterminowanych (a przynajmniej wymagalnych). Dążenie do
umorzenia takich wierzytelności – wobec niepewności co do ogłoszenia upadłości
jednej ze stron - jest najzupełniej naturalne wobec narastania odsetek od
wierzytelności przeterminowanych, groźby upływu terminu przedawnienia takich
wierzytelności i wiążących się z tym niekorzystnych skutków podatkowych.
Wykładnia dokonana przez Sąd Najwyższy rodzi trudności dla podmiotów,
które zwyczajowo dokonują regulacji wzajemnych rozliczeń w drodze kompensat
w oparciu o wierzytelności nabyte w drodze przelewu bądź indosu.
Interes wierzycieli upadłego jest chroniony w wystarczający sposób poprzez
zakazanie dokonywania czynności potrącenia po ogłoszeniu upadłości,
w warunkach wskazanych w art. 94 § 1 Prawa upadłościowego i naprawczego.
Przepis ten słusznie nie chroni tych dłużników, którzy nabyli wierzytelność od osoby
trzeciej i nie dokonali bez zwłoki potrącenia. Wobec faktu, iż po ogłoszeniu
upadłości potrącenie jest niedopuszczalne, każdy, kto nabędzie wierzytelność
w stosunku do osoby, o której wie, iż spełnia ona podstawy do ogłoszenia
upadłości, i nie będzie starał się dokonać jej potrącenia, zbyć dalej, inkasować itp.,
nie korzysta z ochrony.
Do czasu ogłoszenia upadłości potrącenie - dokonane w warunkach,
o których mowa w art. 94 § 1 Prawa upadłościowego i naprawczego - zagraża
interesom wierzycieli jedynie w sposób hipotetyczny. Natomiast negatywne
konsekwencje stanowiska zaprezentowanego przez Sąd Najwyższy, w postaci
zachwiania pewności obrotu, są nieproporcjonalne do chronionego dobra.
Z tych względów skład orzekający w niniejszej sprawie nie podziela
stanowiska wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21.08.2003 r. III CZP
9
48/03. Wskazane wyżej argumenty uzasadniają natomiast przyjęcie poglądu,
że oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed dniem ogłoszenia
upadłości przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył w drodze przelewu
lub indosu wierzytelność, wiedząc o podstawie upadłości, powoduje umorzenie
wierzytelności (art. 94 ust. 1 ustawy z dnia 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe
i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.).
W tym stanie rzeczy, skoro zaskarżony wyrok oparty jest na innej wykładni
art. 94 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego, to podlegał on uchyleniu
na podstawie art. 39815
k.p.c.