Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 lutego 2008 r.
I UK 257/07
Przed dniem 1 października 2003 r. syndyk z tytułu świadczenia za wyna-
grodzeniem czynności w postępowaniu upadłościowym nie był objęty ubezpie-
czeniem zdrowotnym.
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski, Sędziowie SN: Józef Iwulski
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 lutego
2008 r. spraw z odwołania Andrzeja P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B. o ubezpieczenie społeczne, na skutek skargi kasacyjnej ubez-
pieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 4 kwietnia 2007 r.
[...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części dotyczącej zobowiązania do opłacenia
składki na obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne za okres od 27 września 2001 r.
do 30 września 2003 r. i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania ka-
sacyjnego;
o d d a l i ł skargę kasacyjną w pozostałej części.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2006 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Białymstoku oddalił odwołanie ubezpieczonego Andrzeja P. od
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B. z dnia 10 sierpnia 2006 r.
stwierdzającej, że Andrzej P. ze względu na osiągnięcie przychodów z tytułu prowa-
dzenia pozarolniczej działalności gospodarczej oraz z tytułu pełnienia funkcji syndyka
masy upadłości jest obowiązany do opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne
odrębnie od każdego ze źródeł przychodu za okres od 27 września 2001 r. do 30
września 2004 r.
2
Wyrok ten zapadł w następujących okolicznościach faktycznych. Andrzej P. od
3 lutego 1999 r. prowadzi zarejestrowaną działalność gospodarczą w zakresie do-
radztwa finansowo-podatkowego. W okresie od 1 lutego 2000 r. do 30 października
2001 r. był zatrudniony na podstawie umowy o pracę w pełnym wymiarze czasu
pracy w B. SA, od 1 marca 2002 r. do 2 października 2002 r. pracował w wymiarze
3/5 etatu w BPiS, zaś od 19 marca 2003 r. pozostawał w zatrudnieniu pracowniczym
w MG „Ż.” W. Spółce z o.o. W okresach zatrudnienia pracowniczego ubezpieczony
dokonał w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych zgłoszenia do ubezpieczenia zdro-
wotnego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej i opłacał składki na ubezpie-
czenie zdrowotne. Jednocześnie w okresie od 15 stycznia 2001 r. do 19 kwietnia
2006 r. sprawował funkcję syndyka masy upadłości, lecz z tego tytułu nie dokonał
zgłoszenia w ZUS ani nie odprowadzał składek na ubezpieczenia społeczne i ubez-
pieczenie zdrowotne.
Oceniając zasadność odwołania, Sąd pierwszej instancji powołał się na art. 14
§ 5 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm., dalej
Prawo upadłościowe z 1934 r.) i uznał, że do ubezpieczonego jako syndyka należy
stosować przepisy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność go-
spodarczą. Potwierdzeniem tego jest art. 157 ust. 4 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. -
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm., dalej Prawo upadło-
ściowe z 2003 r.), obowiązującej od 1 października 2003 r., która zaliczyła syndyka,
będącego osobą fizyczną, do kręgu osób prowadzących pozarolniczą działalność w
rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o świadczeniach
opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Zdaniem Sądu Okręgo-
wego, syndyk masy upadłości jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność, z
mocy art. 8 pkt 1 lit. a i c ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpiecze-
niu zdrowotnym (Dz.U. Nr 28, poz. 153 ze zm.), podlegał obowiązkowemu ubezpie-
czeniu zdrowotnemu. Sąd Okręgowy stwierdził także, że art. 22 tej ustawy statuował
zasadę, iż składka na ubezpieczenie zdrowotne jest opłacana od wszystkich przy-
chodów, od których faktycznie opłaca się składkę na ubezpieczenie społeczne, przy
czym w wypadku posiadania przez ubezpieczonego kilku tytułów do ubezpieczenia
emerytalno-rentowego, składka na ubezpieczenie zdrowotne powinna być opłacana
od wszystkich przychodów. Tożsame założenia przyjęła ustawa z dnia 23 stycznia
2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz.U. Nr
3
45, poz. 391 ze zm.), obowiązująca od 1 kwietnia 2003 r. do 1 października 2004 r.
Według Sądu pierwszej instancji, oznacza to, że w okresie objętym zaskarżoną decy-
zją (od 27 września 2001 r. do 30 września 2004 r.) ubezpieczony jako osoba prowa-
dząca działalność gospodarczą oraz wykonująca funkcję syndyka podlegał obowiąz-
kowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu z obu tych tytułów.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 4 kwietnia 2007 r. [...] oddalił apelację ubezpieczonego od wyroku Sądu
pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że wyko-
nywanie czynności syndyka stanowi podstawę objęcia ubezpieczeniem społecznym,
a w konsekwencji ubezpieczeniem zdrowotnym. Zaznaczył, że stosownie do treści
art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r., do syndyków w zakresie ubezpieczeń
społecznych należało stosować przepisy o ubezpieczeniu społecznym osób prowa-
dzących działalność gospodarczą i ich rodzin. Sąd odwoławczy wywiódł, że ustawo-
dawca, wprowadzając z dniem 1 stycznia 1999 r. reformę ubezpieczeń społecznych,
przewidział w art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) wo-
bec osób prowadzących działalność pozarolniczą obowiązek podlegania ubezpiecze-
niom emerytalnemu i rentowemu. W art. 8 ust. 6 pkt 1 tej ustawy sprecyzował, że za
osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się osobę prowadzącą pozarolni-
czą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej
lub innych przepisów szczególnych. W ocenie Sądu drugiej instancji, począwszy od 1
stycznia 1999 r. w zakresie ubezpieczeń społecznych do syndyka mają zastosowanie
przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dotyczące ubezpieczenia osób
prowadzących pozarolniczą działalność. Przemawia za tym art. 157 Prawa upadło-
ściowego z 2003 r. (obowiązującego od 1 października 2003 r.), który stanowi wprost,
że syndyk będący osobą fizyczną jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność w
rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o powszechnym
ubezpieczeniu zdrowotnym. Dlatego - zdaniem Sądu Apelacyjnego - ubezpieczony,
podlegający z uwagi na wykonywane czynności syndyka ubezpieczeniom społecz-
nym jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność, zaliczał się w spornym okre-
sie do kręgu osób objętych obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym. Sąd
odwoławczy zaznaczył, że w myśl obowiązujących w okresie objętym zaskarżoną
decyzją przepisów, obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu podlegały osoby
objęte ubezpieczeniem społecznym, które są osobami prowadzącymi pozarolniczą
4
działalność (art. 8 pkt 1 lit. c ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym oraz
art. 9 ust. 1 pkt 1 lit. c ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Fundu-
szu Zdrowia). Nie podzielił zarzutów ubezpieczonego, że art. 14 § 5 Prawa
upadłościowego z 1934 r. określał status syndyka jedynie w zakresie dotyczącym
ubezpieczeń społecznych, pomijając ubezpieczenie zdrowotne. W ocenie Sądu, lite-
ralna wykładnia tego przepisu - proponowana przez ubezpieczonego - jakoby usta-
wodawca celowo nie włączył osób wykonujących czynności syndyka do kręgu osób
podlegających ubezpieczeniu zdrowotnemu, prowadzi do absurdalnego wniosku,
gdyż w momencie wejścia w życie tego przepisu nie istniały w obrocie prawnym
„normy prawne regulujące kwestię ubezpieczenia zdrowotnego”. Sąd Apelacyjny
wyraził pogląd, że „zamysłem ustawodawcy” przy uchwalaniu ustawy o powszech-
nym ubezpieczeniu zdrowotnym i ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodo-
wym Funduszu Zdrowia było objęcie obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym
tych osób, które podlegają systemowi ubezpieczeń społecznych, czyli spełniających
warunki do objęcia obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniem społecznym.
Przepisy reformujące system ubezpieczeń społecznych i przepisy regulujące ubez-
pieczenie zdrowotne wprowadzono w życie z dniem 1 stycznia 1999 r., a więc należy
uznać, że zamiarem ustawodawcy było stworzenie systemu ubezpieczeń gwarantują-
cego spójną i kompleksową ochronę ubezpieczeniową. Sąd Apelacyjny dodał, że o
obowiązku opłacenia składki na ubezpieczenie zdrowotne przesądza osiągnięcie
przychodów stanowiących podstawę do objęcia ubezpieczeniem społecznym, a za-
sada powszechności ubezpieczenia zdrowotnego wymaga, aby ubezpieczony w
sytuacji, gdy uzyskuje przychody z więcej niż jednego źródła lub z więcej niż jednego
tytułu ubezpieczenia, opłacał składkę na ubezpieczenie zdrowotne od wszystkich
tych przychodów (tytułów ubezpieczenia) odrębnie. Jedynie w wyraźnie wskazanych
przypadkach ustawodawca przewidział zwolnienie takiej osoby z obowiązku ubezpie-
czenia zdrowotnego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, analiza zgromadzonego materiału
dowodowego pozwala na stwierdzenie, że ubezpieczony w spornym okresie osiągał
przychód z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej oraz z tytułu wykonywania
czynności syndyka masy upadłości. Oznacza to, że podlegał obowiązkowi ubezpie-
czenia zdrowotnego, zarówno od przychodów uzyskanych z tytułu wykonywania
funkcji syndyka masy upadłości, jak i w związku z prowadzoną działalnością gospo-
darczą w zakresie doradztwa finansowo-podatkowego.
5
Wyrok Sądu Apelacyjnego ubezpieczony zaskarżył w całości skargą kasa-
cyjną, zarzucając: 1) błędną wykładnię art. 8 pkt 1 lit. c ustawy o powszechnym ubez-
pieczeniu zdrowotnym oraz art. 9 ust. 1 pkt 1 lit. c ustawy o powszechnym ubezpie-
czeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia w związku z art. 14 § 5 Prawa upadłościo-
wego z 1934 r., „poprzez przyjęcie, iż w stanie prawnym obowiązującym od dnia 29
września 2001 r. syndyk masy upadłości działający w postępowaniu upadłościowym
(...) jest objęty obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym jako osobą objętą ubez-
pieczeniem społecznym i prowadzącą pozarolniczą działalność - w sytuacji, gdy z
prawidłowej wykładni powołanych przepisów wynika, iż nie podlega on obowiązko-
wemu ubezpieczeniu zdrowotnemu” oraz 2) błędną wykładnię art. 22 ust. 1 i 2
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w brzmieniu obowiązującym od
dnia 27 września 2001 r., „poprzez przyjęcie, iż prowadzenie działalności gospodar-
czej w oparciu o wpis do ewidencji działalności gospodarczej a także wykonywanie
czynności syndyka masy upadłości jest przesłanką do objęcia obowiązkiem ubezpie-
czenia zdrowotnego z każdego z tych rodzajów działalności - w sytuacji gdy, z prawi-
dłowej wykładni powołanych przepisów wynika, iż są to różne rodzaje działalności w
ramach tego samego źródła do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego i w
związku z tym osoba prowadząca kilka rodzajów pozarolniczej działalności podlega
ubezpieczeniu zdrowotnemu z jednej wybranej działalności”.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano w szczególności, że zgodnie z
art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r., wprowadzonego w życie ustawą z dnia
31 lipca 1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. - Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 117,
poz. 751), w zakresie ubezpieczeń społecznych do syndyków i członków ich rodzin
stosuje się przepisy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą oraz ich rodzin. Zdaniem skarżącego, w sprawie mają zastosowanie
przepisy Prawa upadłościowego z 1934 r., ponieważ zgodnie z art. 536 Prawa upa-
dłościowego z 2003 r., postępowania upadłościowe wszczęte przed wejściem w życie
przepisów tej ustawy są prowadzone zgodnie z przepisami dotychczasowymi. W oce-
nie ubezpieczonego, skoro prowadzone przez niego postępowania upadłościowe
zostały wszczęte przed wejściem w życie Prawa upadłościowego z 2003 r., to nie
można do jego sytuacji prawnej stosować art. 157 ust. 4 tego Prawa, który określił,
że syndycy są osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność w rozumieniu przepi-
sów o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o powszechnym ubezpieczeniu zdro-
6
wotnym. Dalej skarżący wywiódł, że zgodnie z literalnym brzmieniem art. 8 pkt 1 lit. c
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym oraz art. 9 ust. 1 pkt 1 lit. c
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, syndyk
masy upadłości nie jest osobą objętą ubezpieczeniem społecznym ani osobą spełnia-
jącą warunki do objęcia ubezpieczeniem społecznym, będąc jedynie „swoistym funk-
cjonariuszem sądowym”, nie zaś osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospo-
darczą. Stąd niewłaściwa jest wykładnia tych przepisów, według której, skoro w art.
14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r. w zakresie ubezpieczenia społecznego do
syndyków stosuje się przepisy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą, to należy uznać syndyków za prowadzących pozarolniczą
działalność. Zdaniem skarżącego, brak jest odrębnych przepisów, które stanowiłyby,
że syndyk jest osobą prowadzącą działalność pozarolniczą. Uzyskiwanie przycho-
dów z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej w oparciu o wpis do ewidencji
oraz przychodów z tytułu wykonywania czynności syndyka masy upadłości nie było -
w ocenie skarżącego - podstawą do objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem
zdrowotnym z każdego z tych rodzajów działalności w oparciu o art. 22 ust. 1 i 2
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w brzmieniu obowiązującym od
dnia 27 września 2001 r. Dopiero z chwilą wejścia w życie art. 24 ust. 3 ustawy o po-
wszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia „można mówić o po-
wstaniu tego obowiązku w rozpatrywanym stanie prawnym”. W konsekwencji, do
czasu wejścia w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Fundu-
szu Zdrowia, brak było podstaw do żądania od osoby prowadzącej pozarolniczą
działalność gospodarczą i opłacającej składki z tego tytułu, opłacania dodatkowej
składki na ubezpieczenia zdrowotne z innych źródeł przychodu np. z tytułu pracy
twórczej, uczestnictwa w spółce jawnej, a także sprawowania funkcji syndyka masy
upadłości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący podnosi dwa zarzuty naruszenia prawa materialnego. Pierwszy doty-
czy błędnej wykładni art. 8 pkt 1 lit. c ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowot-
nym oraz art. 9 ust. 1 pkt 1 lit. c ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodo-
wym Funduszu Zdrowia w związku z art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r.
Skarżący zarzuca błędne przyjęcie stanowiska, zgodnie z którym syndyk masy upa-
7
dłości w myśl tych przepisów podlegał obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z
tytułu wykonywanej funkcji syndyka, mimo że miały do niego zastosowanie przepisy
Prawa upadłościowego z 1934 r. Drugi zarzut kwestionuje wykładnię art. 22 ust. 1 i 2
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w brzmieniu obowiązującym od
27 września 2001 r., zgodnie z którą w razie prowadzenia przez ubezpieczonego
kilku rodzajów działalności gospodarczej obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego do-
tyczy każdego z tych rodzajów odrębnie.
Drugi z zarzutów kasacyjnych należy rozważyć w pierwszej kolejności, gdyż
(w ustalonym stanie faktycznym) uznanie, że prowadzenie kilku rodzajów działalności
gospodarczej powoduje objęcie obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym (w isto-
cie chodzi o obowiązek opłacania składki) tylko z tytułu przychodów z jednego ro-
dzaju tej działalności, wybranego przez ubezpieczonego - jak twierdzi skarżący - czy-
niłoby zbyteczną analizę pierwszego zarzutu. W spornym okresie od 27 września
2001 r. do 30 września 2004 r. ubezpieczony bowiem odprowadzał składki na obo-
wiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, zarówno od przychodów ze stosunku pracy, jak
i z tytułu prowadzonej (ewidencjonowanej) działalności gospodarczej w zakresie do-
radztwa finansowo-podatkowego. Uznanie, że ubezpieczony w tym okresie podlegał
obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego tylko z jednego (wybranego przez siebie)
tytułu ubezpieczenia, prowadziłoby do wniosku, że ubezpieczony od przychodów
uzyskiwanych jako syndyk nie miał obowiązku opłacania składki na ubezpieczenie
zdrowotne, niezależnie od tego, czy był osobą prowadzącą pozarolniczą działalność
gospodarczą w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu zdrowotnym (ubezpiecze-
niach społecznych).
Zarzut naruszenia art. 22 ust. 2 ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdro-
wotnym jest nietrafny, a Sąd Apelacyjny słusznie stwierdził, że między tym przepisem
a art. 24 ust. 3 ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu
Zdrowia nie ma istotnych różnic w zakresie występującego w sprawie problemu
prawnego. Chodzi bowiem o to, czy osoba prowadząca dwa odrębne rodzaje (poza-
rolniczej) działalności gospodarczej była zobowiązana na podstawie art. 22 ust. 2
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym do opłacania składki (odrębnie)
od przychodów z każdej z tych działalności, czy też tylko od przychodów uzyskiwa-
nych z jednej działalności (np. wybranej). Zgodnie z tym przepisem, jeżeli ubezpie-
czony uzyskuje przychody z więcej niż jednego źródła w ramach takiego samego
tytułu do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia, o którym mowa w art. 8, składka na
8
ubezpieczenie zdrowotne jest opłacana od każdego ze źródeł przychodów. W rozwa-
żanym problemie wykładnię przepisu należy odnieść w szczególności do użytych w
nim pojęć „tytułu” i „źródła” przychodów. Pojęcie „tytułu” przychodu jest w istocie zde-
finiowane w tym przepisie przez odwołanie się do art. 8 ustawy, a ściślej do wskaza-
nych w tym przepisie „tytułów do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia”. Poprzestając
na analizie art. 8 ust. 1 ustawy, należy stwierdzić, że wskazane w nim zostały trzy
tytuły do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia. Są to „bycie”: a) pracownikami, b) rol-
nikami lub ich domownikami, c) osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność lub
osobami z nimi współpracującymi (zbieg kilku tych tytułów regulował art. 22 ust. 1
ustawy). Ponieważ art. 22 ust. 2 stanowi o przychodach „z więcej niż jednego źródła
w ramach takiego samego tytułu”, to chodzi w nim o kilka źródeł przychodów w ra-
mach tytułu „bycia” pracownikiem, kilka źródeł przychodu z tytułu „bycia” rolnikiem
lub kilka źródeł przychodów w ramach tytułu polegającego na prowadzeniu działalno-
ści gospodarczej. Przekładając to na prostsze sformułowania, chodzi o to, że można
pozostawać w kilku stosunkach pracy i wtedy w ramach „takiego samego tytułu” (po-
zostawania w stosunku pracy) uzyskuje się przychody z kilku „źródeł”. Dotyczy to
odpowiednio prowadzenia działalności gospodarczej. W ramach „takiego samego
tytułu” (prowadzenie działalności gospodarczej) można uzyskiwać przychody z kilku
„źródeł”, jeżeli prowadzi się kilka (odrębnych) rodzajów działalności gospodarczej. W
istocie z art. 22 ust. 1 i 2 ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym wyni-
kała zasada opłacania składek na ubezpieczenie zdrowotne od przychodów pocho-
dzących ze wszystkich źródeł w ramach takich samych tytułów oraz ze wszystkich
tytułów do objęcia ubezpieczeniem. Zasada ta została podtrzymana w art. 24 ust. 3
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, a różnice
w sformułowaniach tych przepisów („w ramach takiego samego tytułu” zastąpiono
słowami „w ramach tego samego tytułu”) nie ma merytorycznego znaczenia. Ozna-
cza to, że gdyby uznać, iż ubezpieczony był objęty obowiązkowym ubezpieczeniem
zdrowotnym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej jako syndyk, to przychód
z tego źródła stanowiłby podstawę opłacania składki, niezależnie od przychodu ze
źródła polegającego na prowadzeniu biura doradztwa finansowo-podatkowego w
ramach takiego samego tytułu (prowadzenia działalności gospodarczej).
Zdaniem skarżącego, w całym spornym okresie miały do niego zastosowanie
wyłącznie przepisy Prawa upadłościowego z 1934 r. Skarżący powołał się na przepis
przejściowy art. 536 Prawa upadłościowego z 2003 r. i wywiódł, że „prowadzone
9
przez powoda postępowania upadłościowe zostały wszczęte przed wejściem w życie
nowych przepisów”. Sąd Najwyższy uważa, że powołanie się na ten przepis jest nie-
uprawnione. Zgodnie z jego brzmieniem, w sprawach, w których ogłoszono upadłość
przed dniem wejścia w życie ustawy (a więc zasadniczo przed dniem 1 października
2003 r.), stosuje się przepisy dotychczasowe. Należy jednak stwierdzić, że przepisy
Prawa upadłościowego z 1934 r. (podobnie zresztą, jak przepisy Prawa upadłościo-
wego z 2003 r.) regulowały różnorodne kwestie. Poza przepisami proceduralnymi,
odnoszącymi się do przebiegu postępowania upadłościowego, regulowały też status
prawny podmiotów występujących w tym postępowaniu. Do tej grupy przepisów nale-
żał art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r. określający status syndyka będącego
osobą fizyczną w dziedzinie prawa ubezpieczeń społecznych. Literalna wykładnia
art. 536 Prawa upadłościowego z 2003 r. wskazuje, że dotyczy on dalszego stosowa-
nia jedynie tych przepisów Prawa upadłościowego z 1934 r., które mają charakter
proceduralny. Świadczy o tym użycie zwrotu o stosowaniu przepisów dotychczaso-
wych „w sprawach”. Przepis art. 536 Prawa upadłościowego z 2003 r. jest wyjątkiem
od zasady, a to uzasadniania jego ścisłą wykładnię. Zgodnie z art. 546, ustawa ta
weszła w życie z dniem 1 października 2003 r. (poza wyjątkami niedotyczącymi roz-
poznawanej sprawy). Z tym też dniem wszedł w życie jej art. 157 ust. 4. Przepis art.
536 Prawa upadłościowego z 2003 r. nie stanowi podstawy dalszego stosowania (po
dniu 30 września 2003 r.) art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r., gdyż nie jest
to przepis procesowy (stosowany „w sprawach”). Przepis art. 14 § 5 Prawa
upadłościowego z 1934 r. regulował status prawny syndyka w zakresie ubezpieczeń
społecznych, a z art. 536 Prawa upadłościowego z 2003 r., nie wynika, że do syndy-
ków powołanych przed dniem wejścia w życie nowej ustawy (prowadzących sprawy
wszczęte przed tym dniem) stosuje się przepisy dotychczasowe. Oznacza to, że sta-
tus prawny ubezpieczonego jako syndyka w spornym okresie z punktu widzenia
objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym podlegał dwóm reżimom praw-
nym. Od dnia 27 września 2001 r. do dnia 30 września 2003 r. do ubezpieczonego
miał zastosowanie art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r., zaś od 1 paździer-
nika 2003 r. jego sytuację prawną kształtował art. 157 ust. 4 Prawa upadłościowego z
2003 r.
W pierwszym z tych okresów zasady podlegania obowiązkowi ubezpieczenia
zdrowotnego regulowała ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, a na-
stępnie (od dnia 1 kwietnia 2003 r.) ustawa o powszechnym ubezpieczeniu w Naro-
10
dowym Funduszu Zdrowia (spornego okresu nie dotyczy ustawa z dnia 27 sierpnia
2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych,
Dz.U. Nr 210, poz. 2135 ze zm., która weszła w życie z dniem 1 października 2004
r.). W myśl art. 8 pkt 1 lit. c ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, obo-
wiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego podlegały osoby objęte ubezpieczeniem spo-
łecznym, które są osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność lub osobami z
nimi współpracującymi. Dla uznania obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego na grun-
cie tej regulacji istotne znaczenie ma ocena dwóch przesłanek, po pierwsze, czy
dana osoba jest objęta ubezpieczeniem społecznym oraz po drugie, czy osoba ta
prowadzi pozarolniczą działalność lub jest osobą współpracującą. Dopiero łączne
wystąpienie tych dwóch przesłanek prowadziło do objęcia danej osoby obowiązko-
wym ubezpieczeniem zdrowotnym. Oznacza to też, że niewystarczające było objęcie
danej osoby ubezpieczeniami społecznymi lub inaczej mówiąc, nie każda osoba ob-
jęta ubezpieczeniami społecznymi została objęta ubezpieczeniem zdrowotnym. Ko-
nieczne było, aby osoba objęta ubezpieczeniami społecznymi spełniała jeszcze wa-
runki określone w art. 8 pkt 1 lit. a-c (była pracownikiem, rolnikiem lub jego domowni-
kami albo osobą prowadzącą pozarolniczą działalność lub osobą z nią współpracu-
jącą). Taka sama była regulacja art. 9 ust. 1 pkt 1 ustawy o powszechnym ubezpie-
czeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia.
Ponieważ art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r. przesądzał, że syndyk
podlegał ubezpieczeniom społecznym, to aby ocenić, czy podlegał ubezpieczeniu
zdrowotnemu należy rozważyć, czy był osobą prowadzącą pozarolniczą działalność.
W tym zakresie należy odwołać się do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
W myśl jej art. 6 ust. 1 pkt 5, obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rento-
wym podlegają między innymi osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej
Polskiej są osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność. Natomiast zgodnie z
art. 8 tej ustawy, za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się: 1) osobę
prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działal-
ności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych; 2) twórcę i artystę; 3) osobę
prowadzącą działalność w zakresie wolnego zawodu: a) w rozumieniu przepisów o
zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez
osoby fizyczne lub b) działalność z której przychody są przychodami z działalności
gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych;
4) wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólni-
11
kami spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej. Oceny wymaga zatem, czy ubez-
pieczony jako syndyk jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą
w rozumieniu art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Z pew-
nością syndyk nie jest bowiem żadną z osób wymienionych w art. 8 ust. 6 pkt 2 i 4, a
Sąd Najwyższy (będąc związany podstawami skargi kasacyjnej) nie podejmuje się
jednoznacznej oceny, czy syndyka można kwalifikować jako osobę wykonującą
wolny zawód, gdyż takiej konstrukcji nikt (organ rentowy, Sądy obu instancji, skar-
żący) w rozpoznawanej sprawie nie próbował przedstawić. Można jedynie zauważyć,
że pojęcie „wolny zawód” nie jest ustawowo zdefiniowane, a posługiwanie się pomoc-
niczo katalogiem wolnych zawodów zawartym w art. 88 k.s.h., nie daje podstaw do
kwalifikowania syndyka jako osoby wykonującej taki zawód. Również nie rozwijając
szerzej tej problematyki, można przyjąć, że syndyk jako podmiot biorący udział w
postępowaniu upadłościowym, występuje jako swoisty funkcjonariusz publiczny, co
sytuuje go raczej w kategorii osób pełniących czynności pomocnicze względem sądu
(podobnie, jak biegły wykonujący czynności w postępowaniu cywilnym na wezwanie
sądu).
Ocena, czy syndyk jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodar-
czą w rozumieniu art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
(zgodnie z zawartym w nim odwołaniem), wymaga sięgnięcia do przepisów o działal-
ności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych (obowiązujących w spornym
okresie). Zgodnie z art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działal-
ności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.) przedsiębiorcą jest osoba fi-
zyczna, osoba prawna oraz niemająca osobowości prawnej spółka prawa handlo-
wego, która zawodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje w sposób zorga-
nizowany i ciągły działalność gospodarczą, a więc działalność wytwórczą, handlową,
budowlaną, usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów
naturalnych. Z przepisu tego wynika więc definicja działalności gospodarczej, która
musi być 1) zawodowa, 2) wykonywana we własnym imieniu, 3) w sposób zorganizo-
wany oraz 4) w sposób ciągły. Podobna definicja wynika z art. 4 ustawy z dnia 2 lipca
2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr
155, poz. 1095 ze zm., obowiązującej od 21 sierpnia 2004 r.). Przedsiębiorcą w rozu-
mieniu tego przepisu jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna
niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wyko-
nująca we własnym imieniu działalność gospodarczą, czyli zarobkową działalność
12
wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i
wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodową, wykonywaną w sposób
zorganizowany i ciągły.
W literaturze przeważa pogląd, że wykonywanie przez syndyka czynności w
postępowaniu upadłościowym nie jest prowadzeniem działalności gospodarczej, a
syndyk nie jest przedsiębiorcą (por. M. Pawełczyk [w:] Komentarz do ustawy o swo-
bodzie działalności gospodarczej, pod red. A. Powałowskiego, Warszawa 2007, teza
5 do art. 4). Przede wszystkim podnosi się, że działalność syndyka nie wykazuje
przejawów zorganizowania rozumianego jako wybór formy prawnej wykonywanej
przedsiębiorczości, łączący się z dopełnieniem wszelkich obowiązków rejestracyj-
nych i ewidencyjnych (np. w zakresie wpisu do różnych rejestrów publicznych, obo-
wiązków związanych z uzyskaniem koncesji lub zezwolenia, a także zawarciem
umowy rachunku bankowego). Nadto, warunkiem uzyskania statusu przedsiębiorcy
przez podmioty wskazane w art. 2 Prawa działalności gospodarczej (art. 4 ustawy o
swobodzie działalności gospodarczej) jest prowadzenie we własnym imieniu zorgani-
zowanej i ciągłej działalności, służącej pozyskaniu korzyści majątkowej. Syndyk
masy upadłości (podobnie zarządca masy upadłościowej) nie legitymuje się statusem
przedsiębiorcy, również z tego względu, że jego działalność nie jest prowadzona we
własnym imieniu i na jego rzecz, lecz w imieniu zarządzanej masy upadłości i przede
wszystkim w interesie sprawiedliwego zaspokojenia wierzycieli upadłego z funduszy
masy upadłościowej (por. M. Szydło: Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim, Prze-
gląd Sądowy 2002 nr 7-8, s. 2). Wobec tego syndyk jako zarządca masy upadłości
nie jest osobą prowadzącą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o dzia-
łalności gospodarczej (por. K. Kohutek [w:] Komentarz do ustawy z dnia 2 lipca 2004
r. o swobodzie działalności gospodarczej, Warszawa 2005).
W rozpoznawanej sprawie nie chodzi jednak o ten aspekt działalności syndyka
(zarządzanie masą upadłości), lecz o świadczenie pewnych czynności, które mogą
być kwalifikowane jako świadczenie usług (obojętnie na czyją rzecz, sądu, upadłego,
wierzycieli), za co otrzymuje on wynagrodzenie. Ocena charakteru tego wynagrodze-
nia jest sporna w piśmiennictwie. Twierdzi się, że ustalanie przez sąd upadłościowy
wysokości wynagrodzenia syndyka oraz ostateczny termin, w którym syndyk może
złożyć wniosek o przyznanie wynagrodzenia, świadczą o tym, iż nie jest to wynagro-
dzenie za świadczenie usług w ramach prowadzonej działalności gospodarczej (por.
A. Hrycaj: Czy wynagrodzenie syndyka jest opodatkowane VAT, Prawo Pracy 2004 nr
13
12, s. 26; odmiennie orzecznictwo sądów administracyjnych, o czym niżej). Z pewno-
ścią natomiast czynności syndyka wykonującego funkcję organu postępowania upa-
dłościowego o charakterze publicznoprawnym (realizującym cele i zadania wynika-
jące z przepisów prawa upadłościowego) nie są zatrudnieniem na podstawie sto-
sunku pracy, a zależności łączące syndyka z sądem upadłościowym i sędzią-komisa-
rzem mają charakter procesowy. Nie może więc być wątpliwości, że wynagrodzenie
otrzymywane przez syndyka nie jest wynagrodzeniem za pracę (ze stosunku pracy).
Niewątpliwie jednak stanowi ono przychód pieniężny (korzyść, zysk), co mogłoby
prowadzić do wniosku, że w tym aspekcie (świadczenie usług za wynagrodzeniem)
syndyk prowadzi działalność gospodarczą. Można nawet wyobrazić sobie sytuację,
że działalność syndyka będzie miała charakter zorganizowany, gdy podejmie w tym
zakresie wskazane wyżej czynności (ewidencyjne, rejestracyjne).
Jednakże - zdaniem Sądu Najwyższego - w działaniu syndyka, wykonującego
za wynagrodzeniem czynności w postępowaniu upadłościowym, nie można dopatry-
wać się przejawów ciągłości, czyli wykonywania czynności powtarzających się, regu-
larnie występujących i trwających, a przede wszystkim czynności, których wykonywa-
nie uzależnione jest od jego woli. Jest to w zasadzie działalność sporadyczna i incy-
dentalna (por. wyrok NSA z 17 września 1997 r., II SA 1089/96, Prawo Gospodarcze
1998 nr 1, s. 32). Zamiarem syndyka może być objęte stałe (wielokrotne) wykonywa-
nie tej funkcji, a także konkretne postępowania upadłościowe mogą trwać przez dłuż-
szy czas. Jednakże rzeczywista możliwość prowadzenia takiej „działalności usługo-
wej” nie jest zależna od jego wolnej, nieskrępowanej woli. O powołaniu danej osoby
do pełnienia funkcji syndyka w kolejnych postępowaniach upadłościowych decyduje
bowiem wyłącznie sąd upadłościowy. Z punktu widzenia osoby podejmującej się
czynności syndyka, możliwość prowadzenia takiej działalności jest od niej nieza-
leżna, a więc w tym znaczeniu przypadkowa. To przesądza, że syndyka nie można
traktować jako przedsiębiorcy, podejmującego swobodnie i za wynagrodzeniem dzia-
łalność (usługową) w zakresie zarządzania i likwidowania majątku upadłego.
Oceny tej nie zmienia, a wręcz ją potwierdza, wykładnia utrwalona w orzecz-
nictwie sądowoadministracyjnym, że czynności wykonywane przez syndyka podle-
gają opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, a syndyk z tytułu wykonywanej
przez niego funkcji posiada status podatnika podatku VAT (por. wyrok NSA z dnia 17
października 2006 r., I FSK 86/06, Przegląd Orzecznictwa Podatkowego 2007 nr 4,
poz. 61; wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 27 września 2006 r., I SA/Bd 456/06, Jury-
14
sta Podatkowy 2007 nr 1, s. 85; wyrok WSA w Warszawie z dnia 27 kwietnia 2006 r.,
III SA/Wa 3360/05, LEX nr 210957). Z punktu widzenia prawa podatkowego, a w
szczególności zasad dotyczących podatku VAT, cecha ciągłości wykonywanej działal-
ności nie ma bowiem większego znaczenia. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o po-
datku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze zm.) w art. 15 ust. 2 zawiera bo-
wiem własną, odrębną od przepisów o działalności gospodarczej, definicję tej działal-
ności. Działalność gospodarcza w rozumieniu tej ustawy obejmuje „wszelką działal-
ność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących
zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawo-
dy, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okoliczno-
ściach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy”. Po-
datnikami podatku VAT są z kolei osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające
osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność go-
spodarczą, bez względu na cel lub rezultat takiej działalności (art. 15 ust. 1). Inaczej
mówiąc, działalność gospodarcza w rozumieniu tej ustawy nie musi mieć ciągłego
charakteru, a wystarczające jest, że będzie „wykonana jednorazowo w okoliczno-
ściach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy”.
Pogląd, że syndyk nie prowadzi działalności gospodarczej potwierdzają też
inne przepisy podatkowe. Zgodnie z art. 5a pkt 6 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o po-
datku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz.
176 ze zm.), działalność gospodarcza albo pozarolnicza działalność gospodarcza (w
rozumieniu tej ustawy) to działalność zarobkowa: a) wytwórcza, budowlana, han-
dlowa, usługowa, b) polegająca na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu ko-
palin ze złóż, c) polegająca na wykorzystywaniu rzeczy oraz wartości niematerialnych
i prawnych - prowadzona we własnym imieniu bez względu na jej rezultat, w sposób
zorganizowany i ciągły, z której uzyskane przychody nie są zaliczane do innych przy-
chodów ze źródeł wymienionych w art. 10 ust. 1 pkt 1, 2 i 4-9. Do innych źródeł przy-
chodów (niestanowiących przychodów z działalności gospodarczej) ustawa zalicza
przychody z działalności wykonywanej osobiście (art. 10 ust. 1 pkt 2), a według art.
13 pkt 6 tej ustawy, za przychody z działalności wykonywanej osobiście, uważa się
między innymi przychody osób, którym organ władzy lub administracji państwowej
albo samorządowej, sąd lub prokurator, na podstawie właściwych przepisów, zlecił
wykonanie określonych czynności. Taki też jest charakter czynności wykonywanych
przez syndyka w postępowaniu upadłościowym, a więc wynagrodzenie otrzymywane
15
z tego tytułu jest przychodem z działalności wykonywanej osobiście, a więc nie jest
to przychód z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej.
Zdaniem Sądu Najwyższego, prowadzi to do wniosku, że syndyk nie jest
przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej, a jego wyna-
grodzenie nie jest przychodem z takiej działalności. Oznacza to, że syndyk nie jest
osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą w rozumieniu art. 8 ust. 6
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i w konsekwencji na tej podstawie nie
podlegał on obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego przewidzianemu w art. 8 pkt 1
lit. c ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym oraz w art. 9 ust. 1 pkt 1 lit.
c ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia. Przepis
art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r. (dodany z dniem 3 stycznia 1998 r., a
więc, gdy było już wprowadzone ubezpieczenie zdrowotne) nie stanowił, że syndyk
jest przedsiębiorcą (prowadzi działalność gospodarczą), a jedynie ustanawiał za-
sadę, iż „w zakresie ubezpieczeń społecznych do syndyków i członków ich rodzin
stosuje się przepisy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność
gospodarczą oraz ich rodzin”. Syndyk nie jest też przedsiębiorcą (nie prowadzi dzia-
łalności gospodarczej) po wejściu w życie art. 157 ust. 4 Prawa upadłościowego z
2003 r. (z dniem 1 października 2003 r.). Zgodnie z tym przepisem, „syndyk, (..) bę-
dący osobą fizyczną jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność w rozumieniu
przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o świadczeniach opieki zdro-
wotnej finansowanych ze środków publicznych”. Oznacza to, że syndyk nadal nie jest
przedsiębiorcą (nie prowadzi działalności gospodarczej) w rozumieniu ogólnych prze-
pisów o działalności gospodarczej (por. P. Kostrzewa: Ubezpieczenia społeczne i
zdrowotne syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy, Służba Pracownicza 2004 nr 6,
s. 24), a jedynie jest tak traktowany „w rozumieniu przepisów o systemie ubezpie-
czeń społecznych oraz o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środ-
ków publicznych”. Ustawodawca zastosował więc fikcję prawną, która przesądza, że
od dnia wejścia w życie art. 157 ust. 4 Prawa upadłościowego z 2003 r. (od 1 paź-
dziernika 2003 r.) syndyk podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu.
Takiej regulacji nie zawierał art. 14 § 5 Prawa upadłościowego z 1934 r., którego za-
kres był ograniczony do stosowania do syndyka „przepisów o ubezpieczeniu społecz-
nym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin”. Oznacza to, że
do dnia 1 października 2003 r. syndyk z tytułu świadczenia za wynagrodzeniem czyn-
16
ności w postępowaniu upadłościowym nie był objęty obowiązkowym ubezpieczeniem
zdrowotnym.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2
k.p.c. a w części oddalającej skargę kasacyjną na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł
jak w sentencji.
========================================