Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 441/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa M.(...) Spółki Akcyjnej w S.
przeciwko R. C.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 lutego 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 17 kwietnia 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
Uzasadnienie
Powódka M.(...) S.A. z siedzibą w S. wniosła o zasądzenie na swoją rzecz od
pozwanego R. C. kwoty 174.928,60 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 25 sierpnia
2006 r. do dnia zapłaty. W uzasadnieniu pozwu wskazała, że uchwałą Nadzwyczajnego
Walnego Zebrania Akcjonariuszy M.(...) S.A. z dnia 30 marca 2005 r. wszczęto
procedurę przymusowego wykupu akcji tej spółki. Postanowieniem z dnia 17 maja 2006
2
r. Sąd Rejonowy w P. zmienił cenę akcji podlegających wykupowi, zaś zarząd powódki
w dniu 28 czerwca 2006 r. ogłosił tak ustaloną cenę w Monitorze Sądowym i
Gospodarczym. Ze względu na zmianę ceny wykupu akcji akcjonariusz większościowy
poinformował zarząd powodowej spółki o rezygnacji z przymusowego wykupu akcji i
uiszczenia dopłaty wynikającej z różnicy ceny akcji ustalonej przez sąd, a ceną akcji
określoną przez biegłego rewidenta. Jednocześnie wezwał zarząd powódki do zwrotu
kwoty 361.222,40 zł wpłaconej na przymusowy wykup akcji. Pismem z dnia 24 lipca
2006 r. pozwany został poinformowany o niedojściu do skutku procedury wykupu akcji.
W związku z tym został wezwany do zwrotu dotychczas wypłaconej kwoty 174.928,60 zł
tytułem wykupu akcji w terminie 14 dni od dnia otrzymania wezwania. Jednocześnie
pozwany został poinformowany o możliwości umownego zbycia posiadanych akcji. W
odpowiedzi na powyższe wezwanie pozwany oświadczył, że nie zgadza się z tym, że
procedura przymusowego wykupu akcji upadła i wezwał zarząd powódki do zapłaty
kwoty 395.293,20 zł tytułem pozostałej ceny wykupu akcji.
Pozwany w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa. Podniósł, że -
w jego ocenie - doszło do przymusowego wykupu akcji powodowej spółki w momencie
dokonania przez wykupującego akcjonariusza wpłaty całej kwoty wynikającej z wyceny
sporządzonej w trybie art. 417 § 1 k.s.h., w terminie określonym w art. 417 § 2 zd. 1
k.s.h. Okoliczność, że akcjonariusz ten obowiązany jest dopłacić różnicę wynikającą z
orzeczenia sądu wydanego na podstawie art. 312 § 8 k.s.h. nie ma dla tej oceny
znaczenia. Przyjęcie, że w zaistniałej sytuacji nastąpił upadek procedury przymusowego
wykupu akcji prowadziłoby do nie uzasadnionego uprzywilejowania akcjonariusza
większościowego. Zmierzając do „wyciśnięcia” akcjonariusza mniejszościowego mógłby
on dowolnie wpływać na procedurę przymusowego wykupu akcji.
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 11 grudnia 2005 r. oddalił powództwo w
całości i orzekł o kosztach procesu. W uzasadnieniu wskazał, że pozwany R. C. był
mniejszościowym akcjonariuszem powodowej spółki. W dniu 30 marca 2005 r.
Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy tej spółki podjęło uchwałę nr 1,
mocą której wyrażona została zgoda na przymusowy wykup akcji akcjonariuszy
reprezentujących mniej niż 5% kapitału zakładowego spółki, określonych w uchwale
według numerów akcji serii „A”. Jako zobowiązanego do wykupu akcji wskazano w
uchwale akcjonariusza D. W. Akcjonariusze mniejszościowi zostali zobowiązani do
złożenia w spółce akcji lub dowodów ich złożenia do rozporządzenia spółce w terminie
3
jednego miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały. Pozwany R. C. głosował przeciwko
podjętej uchwale, a następnie zgłosił do niej sprzeciw.
Cena nabycia akcji podlegających wykupowi została ustalona przez biegłego na
kwotę 7 zł 70 gr. za jedną akcję. Pozwany z ceną tą nie zgodził się. Złożył do Sądu
Rejonowego w P. wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności w zakresie ceny akcji. Sąd ten
postanowieniem z dnia 17 maja 2006 r. ustalił cenę akcji podlegających przymusowemu
wykupowi na kwotę 25 zł 10 gr. za jedną akcję. Pierwotna cena akcji wyliczona przez
biegłego została ogłoszona w Monitorze Sądowym i Gospodarczym w czerwcu 2005 r.,
a po dokonaniu przez większościowego akcjonariusza D. W. wpłaty pierwotnej ceny
nabycia akcji powódka w lipcu 2005 r. wypłaciła ją pozwanemu. Po ustaleniu ceny
nabycia akcji przez Sąd Rejonowy, zarząd powodowej spółki ogłosił ją w Monitorze
Sądowym i Gospodarczym.
Sąd Okręgowy ustalił, że w związku z dokonaną weryfikacją ceny nabycia akcji D.
W. zrezygnował z przymusowego wykupu akcji i uiszczenia dopłaty różnicy pomiędzy
ceną akcji ustaloną przez Sąd, a ceną akcji określoną przez biegłego rewidenta.
Jednocześnie wezwał zarząd powódki do zwrotu wypłaconej przez niego na
przymusowy wykup akcji kwoty 361.222 zł 40 gr. Pozwany zaś pismem z dnia 20 lipca
2006 r. wezwał powódkę do zapłaty kwoty 395.293 zł 20 gr. tytułem pozostałej ceny
wykupu akcji podlegających przymusowemu wykupowi na podstawie uchwały
Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy z dnia 30 marca 2005 r. oraz
na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 17 maja 2006 r.
Pismem z dnia 24 lipca 2006 r. pozwany został poinformowany, że w związku z
niedotrzymaniem przez akcjonariusza większościowego terminu wpłaty, zgodnie z
treścią art. 418 § 1 k.s.h. procedura wykupu akcji upadła i w związku z powyższym
obowiązany jest on do zwrotu dotychczas wypłaconej mu tytułem wykupu akcji kwoty
174.928 zł 60 gr. Pozwany został ponownie wezwany do zapłaty powyższej kwoty
pismem z dnia 24 lipca 2006 r. Nie zgodził się on jednak z twierdzeniem, że procedura
przymusowego wykupu akcji upadła i wezwał zarząd powódki do zapłaty kwoty 395.293
zł 20 gr. tytułem zapłaty pozostałej ceny wykupu akcji.
Uznając powództwo za bezzasadne Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że w
sytuacji, gdy sąd rozstrzygając w przedmiocie rozbieżności w zakresie ceny akcji
dokona ustalenia wyższej ceny wykupu akcji podlegających przymusowemu wykupowi,
większościowy akcjonariusz nie może zrezygnować z procedury przymusowego wykupu
poprzez niedokonanie uzupełniającej wpłaty z tytułu ceny akcji, w związku z czym
4
spółka nie nabywa roszczenia przeciwko mniejszościowemu akcjonariuszowi o zwrot
zapłaconej już na jego rzecz ceny wykupu w wysokości ustalonej przez biegłego.
Uchwała o przymusowym wykupie akcji nakłada na akcjonariusza wykupującego
obowiązek dokonania wykupu za cenę ogłoszoną przez spółkę, przy czym cena ta może
zostać zmodyfikowana przez sąd w postępowaniu przewidzianym w art. 312 § 8 k.s.h.
Oznacza to, że stan związania akcjonariuszy wykupujących obejmuje także cenę tak
ustaloną. Zdaniem Sądu Okręgowego, do zawarcia umów wykupu akcji może dojść
jeszcze przed zakończeniem wzmiankowanego postępowania. Prawa z akcji
przechodzą wówczas z chwilą zawarcia tych umów za cenę, która wynika albo z wyceny
biegłego wybranego przez walne zgromadzenie, albo też za cenę ustaloną przez sąd na
podstawie art. 312 § 8 k.s.h. W tym drugim przypadku na akcjonariuszach wykupujących
będzie spoczywał obowiązek uiszczenia różnicy w stosunku do wpłaconej wcześniej
ceny wykupu na rachunek spółki, ta z kolei obowiązana jest dopłacić akcjonariuszom
wykupionym różnicę w cenie.
Sąd Okręgowy uznał, że uruchomiona uchwałą walnego zgromadzenia procedura
wykupu akcji nie może być zatrzymana w sytuacji, gdy okaże się, że cena wykupu
będzie wyższa, niż spodziewali się tego akcjonariusze wykupujący. W ten sposób - w
ocenie tego Sadu - interesy akcjonariuszy mniejszościowych są dostatecznie chronione,
bowiem istnieje zobowiązanie do wykupu ich akcji niezależnie od tego, jaka będzie
ostateczna cena wykupu. Sad Okręgowy wskazał również, że zdarzenie określane jako
„wpłacenie ceny wykupu” (art. 417 § 3 in fine k.s.h.) czy „uiszczenie całej ceny wykupu”
(art. 418 § 3 zd. 1 k.s.k.), z którym w ramach procedury wykupu wiążą się istotne skutki
prawne, ma miejsce już z chwilą dokonania przez wykupujących akcjonariuszy wpłaty
całej kwoty wynikającej z wyceny sporządzonej w trybie art. 417 § 1 k.s.h., w terminie
określonym w art. 417 § 2 zd. 1 k.s.h., a nie dopiero wówczas, gdy akcjonariusze ci
dopłaca różnicę wynikającą z orzeczenia sądu wydanego na podstawie art. 312 § 8
k.s.h. Sąd jedynie weryfikuje wycenę dokonanej przez biegłego, a nie dokonuje jej
ponownie. Po wydaniu orzeczenia w tym przedmiocie nie dochodzi do ponownego
wszczęcia procedury wykupu akcji i czynności już dokonane w jej ramach nie zostają
unicestwione (takie jak ogłoszenie pierwotnie ustalonej ceny wykupu, uiszczenie tej
ceny wykupu, czy przeniesienie praw z wykupywanych akcji). Czynności te wywołują
określone skutki prawne, a orzeczenie sądu rodzi jedynie konieczność dopłaty różnicy w
cenie akcji. W związku z tym uprawniony akcjonariusz nabywa roszczenie w zakresie
5
żądania wskazanej dopłaty, natomiast spółka nie nabywa prawa do „odstąpienia” od
przeprowadzonej już procedury przymusowego wykupu akcji.
W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał, że rezygnacja przez akcjonariusza
większościowego z wykupu akcji była bezskuteczna, a uiszczona już przez niego kwota
174.928 zł 60 gr. nie może być traktowana jako świadczenie nienależne, stąd też
powódka nie może domagać się jej zwrotu.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 kwietnia 2007 r. oddalił apelację powódki od
powyższego wyroku, podzielając przyjęte za jego podstawę ustalenia faktyczne i ich
ocenę prawną. W uzasadnieniu podkreślił, że uchwała o przymusowym wykupie akcji
była ważna i skuteczna, jako że żaden z uprawnionych podmiotów nie wniósł o jej
uchylenie, bądź też stwierdzenie jej nieważności. Większościowy akcjonariusz
wnioskując o podjęcie takiej uchwały i uiszczając następnie cenę wykupu w ustawowym
terminie od jej ogłoszenia przez zarząd musiał liczyć się z tym, że cena ta może ulec
zmianie z uwagi na uprawnienie wyciskanego akcjonariusza do złożenia wniosku w
trybie art. 312 § 8 k.s.h. w zw. z art. 417 § 1 zd. 3 k.s.h. i art. 418 § 3 zd. 1 k.s.h.
Ustalona przez sąd rejestrowy cena wykupu jest adekwatna do wartości akcji. W
przypadku podjęcia przez walne zgromadzenie akcjonariuszy uchwały przewidzianej w
art. 418 § 1 k.s.h. akcjonariusz większościowy zobowiązany jest do zapłaty ceny, którą
ustalił sąd rejestrowy.
Nie ma podstaw do przyjęcia, by skorzystanie przez osobę uprawnioną z prawa
do złożenia wniosku o rozstrzygnięcie sporu co do ceny przymusowo wykupywanych
akcji tamowało będącą w toku, albo też unicestwiało już przeprowadzone czynności
związane z przymusowym wykupu akcji. Za takim stanowiskiem przemawia treść art.
418 k.s.h., jak również wzgląd na komplikacje, jakie w zakresie pewności obrotu
wiązałyby się z przyjęciem zapatrywania przeciwnego i uznaniem, że złożenie wniosku o
weryfikację ceny akcji na podstawie art. 312 § 8 k.s.h. wstrzymuje procedurę
przymusowego wykupu akcji do czasu wydania orzeczenia przez sąd rejestrowy. Spółka
nawet posiadając wiedzę o złożonym wniosku w trybie art. 312 § 8 k.s.h. winna
dokonywać czynności przewidziane w art. 417 i art. 418 k.s.h., bez wstrzymywania
uregulowanej w tych przepisach procedury przymusowego wykupu do czasu wydania
orzeczenia. Tym bardziej nie sposób uznać, że postanowienie sądu rejestrowego
wydane już po zakończeniu procesu przymusowego wykupu unicestwiało skutki zapłaty
przez akcjonariusza większościowego ceny wykupu ustalonej przez biegłego. W
konsekwencji przyjąć należy, że akcjonariuszom mniejszościowym, którym przysługuje
6
uprawnienie do otrzymania należnej ceny za wykupywane przymusowo akcje,
przysługuje też prawo do domagania się zapłaty różnicy między cena ustaloną w trybie
art. 418 § 3 zd. 1 k.s.h. w zw. z art. 417 § 1-3 k.s.h. a ceną ustaloną ostatecznie przez
sad rejestrowy. Akcjonariusze większościowi, którzy dążąc do pozbycia się ze spółki
akcjonariuszy drobnych doprowadzili do podjęcia uchwały o przymusowym wykupie,
musza liczyć się z ewentualnością, że ostatecznie będą zobowiązani do zapłaty ceny
ustalonej przez sąd.
Sąd Apelacyjny podzielił też pogląd Sądu Okręgowego, że skoro w art. 417 i 418
k.s.h. jest mowa o cenie wykupu i jej uiszczeniu, to chodzi tu o cenę ustaloną przez
biegłego w trybie tych przepisów, a nie o cenę ustaloną później przez sąd rejestrowy.
Wpłacenie tak rozumianej ceny wykupu w następstwie ważnie podjętej uchwały w
sprawie przymusowego wykupu powoduje, że akcjonariusze mniejszościowi zostali
skutecznie „wyciśnięci” ze spółki i brak jest podstaw do przyjęcia, by ustalenie później
przez sąd rejestrowy wyższej ceny wykupywanych akcji niweczyło cały zakończony już
proces przejmowania akcji.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie prawa materialnego, tj. art.
418 k.s.h. w zw. z art. 417 k.s.h. poprzez błędną ich wykładnię polegającą na:
a) uznaniu przez Sąd drugiej instancji, że w myśl powołanych wyżej przepisów k.s.h.
przymusowy wykup akcji przez akcjonariusza większościowego dochodzi do skutku
mimo braku wpłaty przez większościowego akcjonariusza ceny wykupu (sumy wykupu)
wynikającej z orzeczenia sądu wydanego w trybie art. 312 § 8 k.s.h. w zw. z art. 417 § 1
k.s.h. w zawitym terminie trzech tygodni od ogłoszenia tej ceny przez zarząd;
b) uznaniu, że do dnia uiszczenia całej sumy wykupu, wynikającej z orzeczenia sądu
wydanego w trybie art. 312 § 8 k.s.h. w zw. z art. 417 § 1 k.s.h. w zawitym terminie
trzech tygodni od ogłoszenia tej ceny przez zarząd akcjonariusze mniejszościowi nie
zachowują wszystkich uprawnień z akcji;
c) uznaniu przez Sąd drugiej instancji, że niedochowanie przez akcjonariusza
większościowego dokonującego przymusowego wykupu akcji, trzytygodniowego terminu
zawitego na wpłacenie na rachunek bankowy spółki należności równej cenie wszystkich
nabywanych akcji (ceny wykupu), wynikającej z orzeczenia sądu wydanego w trybie art.
312 § 8 k.s.h. w zw. z art. 417 § 1 k.s.h., liczonego od ogłoszenia tej ceny przez zarząd,
nie ma wpływu na bezskuteczność procedury przymusowego wykupu akcji.
7
Zarzucając powyższe powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w całości
poprzez zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji i uwzględnienie powództwa w całości,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Przymusowy wykupu akcji (art. 418 k.s.h.) ma na celu ochronę praw
akcjonariuszy większościowych. Stanowi ona skuteczny instrument eliminacji
akcjonariuszy nielojalnych wobec spółki, godzących w jej interesy. Usunięcie
akcjonariuszy mniejszościowych może być, rzecz jasna, korzystne ze względów
ekonomicznych. W piśmiennictwie podkreśla się przymusowy wykupu akcji, określany
mianem „wyciśnięcia” (ang. squeeze out), ma na celu: ochronę akcjonariuszy
większościowych przed nadużywaniem praw mniejszości, obniżenie kosztów
funkcjonowania spółki związanych z występowaniem w tej spółce drobnych
akcjonariuszy, zwiększenie operatywności funkcjonowania samej spółki, zwiększenie
atrakcyjności spółki dla inwestorów strategicznych, umożliwienie stworzenia
„zamkniętej” spółki akcyjnej i ułatwienie przekształcenia spółki „otwartej” w spółkę
"prywatną" lub rodzinną. Na takie funkcje przymusowego wykupu akcji zwraca się tez
uwagę w orzecznictwie (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 czerwca 2005
r., P 25/02, OTK-A, 2005 Nr 6, poz. 65).
Możliwość „wyciśnięcia” akcjonariuszy mniejszościowych stanowi wyraz zasady
„rządów większości” w spółce akcyjnej, przy czym zasada ta nie ma wymiaru
bezwzględnego. Ustawodawca wprowadził w tym zakresie liczne ograniczenia o
charakterze podmiotowym i przedmiotowym (i tak np. instytucja ta nie dotyczy spółek
publicznych, niedopuszczalne jest przymusowe wykupienie akcji akcjonariuszy, którym
równocześnie przysługują prawa o charakterze osobistym, na podstawie art. 354 k.s.h.).
Uwzględnił jednocześnie potrzebę ochrony interesu akcjonariuszy mniejszościowych,
uzależniając skuteczność procedury przymusowego wykupu akcji od spełnienia
przesłanek określonych w art. 418 i art. 417 k.s.h.
Skuteczne przeprowadzenie procedury przymusowego wykupu akcji wymaga
spełnienia następujących przesłanek: 1) akcje mogą być przejmowane przez nie więcej
niż pięciu akcjonariuszy, którzy posiadają łącznie nie mniej niż 95% kapitału
zakładowego; 2) każda akcja musi mieć jeden głos bez względu na przywileje i
ograniczenia głosowe; 3) uchwała musi być podjęta w drodze głosowania jawnego i
imiennego, większością 95% głosów oddanych, chyba że statut ustanawia wymogi
8
surowsze ; 4) uchwała musi być ogłoszona; 5) uchwała musi zawierać plan podziału, tj.
określać akcje podlegające wykupowi oraz akcjonariuszy, którzy zobowiązują się
wykupić akcje, jak również określać akcje przypadające każdemu z nabywców; 6)
przeprowadzenie wykupu akcji musi nastąpić z zachowaniem wymogów art. 417 § 1-3
k.s.h. tj. po oznaczeniu przez biegłego ceny wykupu akcji, akcjonariusze większościowi
winni uiścić sumę wykupu akcji, a następnie spółka (zarząd) winna wykupić akcje na
rachunek akcjonariuszy większościowych; 7) wykupienie ma nastąpić w terminie
zawitym miesiąca od upływu terminu złożenia przez akcjonariuszy akcji stanowiących
przedmiot wykupu; 8) skuteczność uchwały uzależniona jest od wykupienia akcji nie
tylko akcjonariuszy, którzy wskazani zostali w uchwale, ale wszystkich tych, którzy
głosowali przeciwko uchwale, oraz tych, którzy byli nieobecni na zgromadzeniu i - w
terminie jednego miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały - złożyli swoje akcje do
rozporządzenia spółce.
Po podjęciu stosownej uchwały akcjonariusze mniejszościowi, których akcje
podlegają przymusowemu wykupowi powinni, w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia
uchwały, złożyć w spółce dokumenty akcji lub dowody ich złożenia do rozporządzenia
spółki. Jeżeli akcjonariusz nie złożył dokumentu akcji w terminie, zarząd unieważnia ją w
trybie art. 358, a nabywcy wydaje nowy dokument akcji pod tym samym numerem
emisyjnym (art. 418 § 2a k.s.h.). Skuteczność uchwały o przymusowym wykupie akcji
zależy również od wykupienia akcji przedstawionych do wykupu przez akcjonariuszy
mniejszościowych, których akcje nie zostały nią objęte. Akcjonariusze ci, obecni na
walnym zgromadzeniu, powinni, w terminie dwóch dni od dnia walnego zgromadzenia,
natomiast pozostali w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały, złożyć w spółce
dokumenty akcji lub dowody ich złożenia do rozporządzenia spółki. Akcjonariuszy,
którzy nie złożą dokumentów akcji w terminie, uważa się za wyrażających zgodę na
pozostanie w spółce (art. 418 § 2b k.s.h.). Osoby wskazane w uchwale jako nabywcy
akcji powinny wpłacić należność z tytułu ceny wykupu na rachunek bankowy spółki, w
terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia ceny przez zarząd (art. 417 § 2 w zw. z art.
418 § 3 k.s.h.). Wykupu akcji dokonuje się po cenie rynkowej, a jeżeli akcje nie są
notowane na rynku regulowanym, po cenie ustalonej przez biegłego, wybranego przez
walne zgromadzenie. Jeżeli akcjonariusze nie wybiorą biegłego na tym samym walnym
zgromadzeniu, zarząd zwróci się w terminie tygodnia od dnia walnego zgromadzenia do
sądu rejestrowego o wyznaczenie biegłego celem wyceny akcji będących przedmiotem
wykupu (art. 417 § 1 w zw. z art. 418 § 3 k.s.h.).
9
Cena akcji podlegających wykupowi ustalona zgodnie z art. 417 § 1 k.s.h. może
ulec modyfikacji, bowiem akcjonariusz „wyciśnięty” ma prawo do sądowej kontroli
wyceny dokonanej przez biegłego. Jak podkreśla się w doktrynie, prawo to - obok
możliwości zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia w trybie art. 422 § 1 k.s.h. z
powołaniem się na przesłankę pokrzywdzenia akcjonariusza wskutek zaniżonej ceny
wykupu akcji - stanowi alternatywny mechanizm ochrony interesów akcjonariusza
mniejszościowego.
Zgodnie z art. 417 § 1 zd. 3 w zw. z art. 418 § 3 zd. 2 k.s.h. i art. 312 § 8 k.s.h., w
przypadku rozbieżności zdań w zakresie wyników wyceny spór rozstrzyga sąd
rejestrowy. Na wydane w tym przedmiocie postanowienie nie przysługuje środek
odwoławczy. Sąd rejestrowy może wyznaczyć nowego biegłego rewidenta, jeżeli uzna
to za uzasadnione. Nie ulega wątpliwości, że na gruncie stosowanego odpowiednio art.
312 § 8 k.s.h. podmiotem uprawnionym do kwestionowania wyceny akcji dokonanej
przez biegłego jest „wyciskany” akcjonariusz, który w ten sposób może bronić swojego
interesu.
W niniejszej sprawie Sądy obu instancji uznały, że procedura przymusowego
wykupu akcji była skuteczna, że akcjonariusz większościowy uiścił cenę wykupu akcji, a
jedyną konsekwencją późniejszej modyfikacji tej ceny przez sąd rejestrowy jest
obowiązek dopłaty przez akcjonariusza wykupującego kwoty stanowiącej różnicę
między kwotą ustaloną przez sąd, a kwotą ustaloną przez biegłego i wpłaconą przez
akcjonariusza nabywającego akcje podlegające wykupowi. Konsekwencją powyższego
zapatrywania było uznanie, że brak jest podstaw do żądania przez powodową spółkę
zwrotu świadczenia pieniężnego spełnionego z tytułu pierwotnie ustalonej ceny
nabywanych akcji, którą wpłacił akcjonariusz większościowy, a którą powodowa spółka
przekazała pozwanemu.
Z takim stanowiskiem nie można się jednak zgodzić. Jak już wspomniano,
skuteczne przeprowadzenie przymusowego wykupu akcji uzależnione jest od spełnienia
szeregu przesłanek, a w tym od dokonania wykupu akcji z zachowaniem wymogów
określonych w art. 417 § 1-3 k.s.h. Procedura wykupu składa się z szeregu czynności
faktycznych i prawnych dokonywanych z udziałem trzech podmiotów: spółki (zarządu
spółki), akcjonariuszy mniejszościowych (wyciskanych) i akcjonariuszy większościowych
(zobowiązanych do wykupu akcji). Procedurę wykupu zapoczątkowuje uchwała
powzięta na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy spółki akcyjnej, która stanowi źródło
dwóch stosunków zobowiązaniowych. Jeden dotyczy zobowiązania akcjonariuszy
10
„wyciskanych” do wydania dokumentów akcji w zamian za cenę wykupu, z drugiego zaś
wynika obowiązek akcjonariuszy wykupujących do wpłacenie sumy wykupu oraz do
przejęcia wykupywanych akcji zgodnie z planem podziału. Przejście własności
wykupywanych akcji następuje w drodze czynności prawnych dokonanych w wykonaniu
powyższych stosunków zobowiązaniowych. Można w tym zakresie wyodrębnić dwa
etapy. W pierwszym, pomiędzy spółką a akcjonariuszami wykupywanymi dochodzą do
skutku umowy przeniesienia akcji, na podstawie których spółka nabywa akcje we
własnym imieniu, ale na rachunek akcjonariuszy, którzy zobowiązali się nabyć akcje. W
doktrynie trafnie przyjmuje się, że umowy te zawierane są pod warunkiem
zawieszającym, a mianowicie, że cała cena wykupu zostanie zapłacona na rachunek
spółki. Następnie spółka winna przenieść nabyte akcje na rzecz akcjonariuszy
zobowiązanych do nabycia akcji. W konsekwencji należy przyjąć, że uiszczenie ceny
wykupu przez akcjonariuszy większościowych (wykupujących akcje zgodnie z planem
podziału) stanowi warunek sine qua non skuteczności całej procedury przymusowego
wykupu akcji. Nieuiszczenie ceny wykupu, chociażby w części, powoduje upadek całej
procedury wykupu akcji. Bez znaczenia dla tego skutku jest to, kto i w jakim zakresie
ponosi odpowiedzialność za niedojście do skutku przymusowego wykupu akcji, jak
również, w jaki sposób może do tej odpowiedzialności zostać pociągnięty.
Odrębną kwestią jest cena wykupu akcji i sposób jej ustalenia. Zgodnie z art. 418
§ 2 i art. 417 § 2 w zw. z art. 418 § 3 k.s.h. akcjonariusze większościowi mają obowiązek
dokonania wykupu akcji za cenę ogłoszoną przez spółkę, przy czym nie jest istotne, czy
cena ta wynika z wyceny biegłego wybranego przez walne zgromadzenie, czy też
została ustalona przez sąd w trybie art. 312 § 8 k.s.h. Jeżeli pierwotna cena wykupu
(ustalona przez biegłego) została zmodyfikowana przez sąd, w ten sposób, że uległa
podwyższeniu po uiszczeniu przez akcjonariuszy większościowych ceny wykupu
zgodnej z wyliczeniem biegłego, to spoczywa na nich obowiązek uiszczenia różnicy w
stosunku do wpłaconej wcześniej ceny wykupu na rachunek spółki. Obowiązek ten
winien zostać zrealizowany w terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia ceny wykupu,
ostatecznie ustalonej orzeczeniem sądu. Orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny.
Na jego podstawie dochodzi do zmiany stosunku zobowiązaniowego poprzez
modyfikację ceny wykupu akcji.
Należy mieć wszakże na uwadze, że instytucja przymusowego wykupu akcji
realizowana jest w interesie akcjonariuszy większościowych, zaś akcjonariuszom
mniejszościowym ustawa przyznaje tylko określone instrumenty ochrony ich praw, które
11
mogłoby zostać naruszone w przypadku wykupu akcji po cenie zaniżonej, nie
odzwierciedlającej ich rzeczywistej wartości. Z tych względów nie można zgodzić się z
poglądem Sądu drugiej instancji, że w przypadku niedojścia do skutku procedury
przymusowego wykupu akcji interes akcjonariuszy, którzy mieli zostać wykupieni zostaje
w ten sposób naruszony.
W rozpoznawanej sprawie pozostaje poza sporem, że akcjonariusz
większościowy D. W. nie uiścił kwoty 395.293 zł 20 gr., która stanowi różnicę w
stosunku do dochodzonej pozwem, wpłaconej wcześniej ceny wykupu opiewającej na
kwotę 174.928 zł 60 gr. W konsekwencji, stojąc na gruncie wyrażonego wyżej
zapatrywania, że nastąpił upadek procedury przymusowego wykupu akcji, nie można
przyjąć, że brak jest podstaw do dochodzenia zwrotu świadczenia spełnionego na
poczet ceny wykupu akcji.
Z tych tez względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art.
108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.