Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 marca 2008 r., III CZP 155/07
Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela Mirosława W. przy uczestnictwie
dłużników Jarosława M. i Ewy M. o nadanie klauzuli wykonalności aktowi
notarialnemu, po rozstrzygnięciu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7
marca 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Koninie postanowieniem z dnia 13 grudnia 2007 r.:
"Czy w ramach prowadzonego postępowania klauzulowego o nadanie klauzuli
wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik poddał się egzekucji (art. 777 §
1 pkt 4 k.p.c.) dopuszczalna jest ocena materialnoprawnej ważności czynności
prawnej – zastrzeżenia umownego o odsetkach za opóźnienie (art. 481 § 1 k.c.)?,
a w razie udzielenia odpowiedzi twierdzącej:
Jakie winny być przyjęte kryteria prawne takiej oceny, w szczególności czy do
odsetek za opóźnienie z art. 481 § 1 k.c. znajdują zastosowanie przepisy o
odsetkach maksymalnych (art. 359 § 21-3
k.c.)?"
podjął uchwałę:
W postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w
którym dłużnik poddał się egzekucji (art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.), nie jest
dopuszczalna ocena ważności czynności prawnej.
Uzasadnienie
Rozstrzygane zagadnienia prawne zostały przedstawione przez Sąd Okręgowy w
Koninie rozpoznający zażalenie na postanowienie Sądu Rejonowego w Kole z dnia
22 października 2007 r.
Umową zawartą w formie aktu notarialnego z dnia 4 sierpnia 2006 r. Mirosław W.
udzielił Jarosławowi i Ewie małżonkom M. pożyczki w kwocie 18 000 zł, z odsetkami
w kwocie 335 zł. Dłużnicy zobowiązali się zwrócić wierzycielowi kwotę 18 335 zł
najpóźniej do dnia 4 września 2006 r., a na wypadek niedotrzymania tego terminu
zobowiązali się zapłacić odsetki za zwłokę w wysokości 15% w skali miesiąca,
poddając się w zakresie obowiązku zapłaty należności głównej i odsetek egzekucji
z tego aktu na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.
W dniu 3 września 2007 r. pożyczkodawca wystąpił przeciwko pożyczkobiorcom
o nadanie klauzuli wykonalności wskazanemu aktowi notarialnemu.
Postanowieniem z dnia 22 października 2007 r. Sąd Rejonowy w Kole nadał
klauzulę wykonalności co do obowiązku zapłaty przez dłużników kwoty 18 355 zł z
odsetkami maksymalnymi ustalonymi na podstawie art. 359 § 21
k.c., począwszy od
dnia 5 września 2006 r. Jednocześnie oddalił wniosek o nadanie klauzuli
wykonalności w części dotyczącej umownych odsetek za zwłokę w wysokości 15%
miesięcznie. Sąd pierwszej instancji wyraził pogląd, że w ramach postępowania
klauzulowego dopuszczalne jest badanie ważności umowy stron w części
dotyczącej zastrzeżonych odsetek za zwłokę. Ocenił, że umowne odsetki w
wysokości przekraczającej próg odsetek maksymalnych są zbyt wygórowane, w
związku z czym postanowienie to jest nieważne.
W zażaleniu pożyczkodawca podniósł, że kognicja sądu w postępowaniu
klauzulowym jest ograniczona i nie obejmuje badania materialnoprawnej ważności
czynności prawnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Tytułami egzekucyjnymi są dokumenty urzędowe stwierdzające obowiązek
świadczenia dłużnika. Stanowią je nie tylko orzeczenia sądowe, ale także tzw.
prywatne tytuły egzekucyjne, czyli bankowe tytuły egzekucyjne oraz akty notarialne
odpowiadające wymogom ustawowym. Zgodnie z art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c., akt
notarialny zalicza się do tej kategorii, jeżeli dłużnik poddał się w nim egzekucji, która
obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub uiszczenia rzeczy oznaczonych co
do gatunku, albo też obowiązek wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, lokalu,
nieruchomości lub statku wpisanego do rejestru, gdy termin uiszczenia lub wydania
jest w akcie wskazany. Poddanie się egzekucji w umowie zawartej w formie aktu
notarialnego jest oświadczeniem woli, którego skutkiem procesowym jest powstanie
tytułu egzekucyjnego. Jest to czynność prawa materialnego, która wywołuje skutki
procesowe.
Istnienie tytułu egzekucyjnego stanowi pierwszy warunek dopuszczalności
egzekucji, przy czym wyegzekwowanie obowiązku nim objętego uzależnione jest
także od pozytywnego wyniku postępowania o nadanie klauzuli wykonalności.
Postępowanie to ma charakter autonomiczny i stanowi stadium pośrednie pomiędzy
postępowaniem rozpoznawczym a wykonawczym.
Klauzula wykonalności jest zezwoleniem sądu na prowadzenie egzekucji z
majątku dłużnika i stwierdzeniem, że obowiązek objęty treścią tytułu egzekucyjnego
podlega wykonaniu. Oznacza polecenie i nakaz sądu w stosunku do wszystkich
urzędów i osób, których może to dotyczyć, aby wykonały postanowienia tytułu
egzekucyjnego lub udzieliły w tym celu pomocy. Istota tego postępowania polega
na tym, że nadanie klauzuli wykonalności nie może kreować nowych praw, lecz
jedynie potwierdzać zdolność do egzekucji tytułu egzekucyjnego.
Należy rozróżnić klauzulę wykonalności o charakterze deklaratoryjnym, w której
sąd stwierdza, że tytuł uprawnia do egzekucji, oraz klauzulę o charakterze
konstytutywnym, w której dodatkowo określa, jeżeli zachodzi taka potrzeba,
podmiotowy lub przedmiotowy zakres egzekucji. W wypadku nadawania klauzuli
wykonalności aktowi notarialnemu chodzi o klauzulę wykonalności o charakterze
deklaratoryjnym. Zakres kognicji sądu w tym postępowaniu jest ograniczony do
zagadnień proceduralnych, tj. zbadania występowania przesłanek procesowych,
ustalenia, czy określony akt spełnia wymagania przewidziane w przepisach dla
danego rodzaju tytułu egzekucyjnego, stwierdzenia, czy dany akt, ze względu na
swoją treść, nadaje się do wykonania w drodze egzekucji, oraz ustalenia, czy
wystąpiło zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie tytułu egzekucyjnego.
W postępowaniu klauzulowym dotyczącym aktu notarialnego sąd dokonuje więc
oceny, czy został on sporządzony zgodnie z wymaganiami art. 92 ustawy z dnia 14
lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze
zm.) i czy uzyskał moc dokumentu urzędowego. Pominięcie formy aktu notarialnego
lub naruszenie jego istotnych elementów powoduje, że poddanie się egzekucji nie
wywiera skutków prawnych, tj. tytuł egzekucyjny nie powstaje Sąd powinien także
ocenić, czy akt notarialny zawiera sprecyzowane zobowiązanie do zapłaty sumy
pieniężnej lub do uiszczenia ilościowo oznaczonych rzeczy zamiennych lub
obowiązek wydania rzeczy. Koniecznym elementem poddania się egzekucji w akcie
notarialnym jest określenie podstawy prawnej i przedmiotu świadczenia (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1975 r., III CRN 368/74, OSNCP 1976, nr 4,
poz. 86). W omawianym postępowaniu sąd ustala jedynie, czy tytuł prawny został
wskazany, nie bada natomiast jego treści ani jego istnienia. Sąd bada także, czy
spełniony został zakreślony w akcie notarialnym termin spełnienia świadczenia;
zarówno w razie nie nadejścia terminu, jak i w przypadku jego nieoznaczenia
istnieje podstawa do odmowy nadania klauzuli wykonalności.
Mając na względzie zakres kognicji sądu w tym postępowaniu klauzulowym
należy dojść do wniosku, że dłużnik – zwalczając postanowienie o nadaniu klauzuli
wykonalności – może kwestionować w drodze zażalenia (art. 795 § 1 k.p.c.)
wyłącznie formalne przesłanki jej nadania; kontrola sądu nie może zmierzać do
oceny zasadności lub istnienia obowiązku objętego treścią tytułu egzekucyjnego.
Trafnie podniesiono w literaturze, że od wskazanej zasady występuje wyjątek, jeżeli
dłużnik uzyskał prawomocny wyrok stwierdzający nieważność swego oświadczenia
woli o poddaniu się egzekucji; stanowi on podstawę odmowy nadania klauzuli
wykonalności, co wynika z unormowania zawartego w art. 365 § 1 k.p.c.
Dopuszczenie odmiennego zapatrywania na istotę i charakter postępowania
klauzulowego przerodziłoby je w postępowanie nadzorcze zmierzające do badania
prawidłowości powstania tytułu egzekucyjnego i jego zasadności, a nawet
legalności złożenia oświadczenia przez dłużnika. Ocena taka niewątpliwie
wykraczałaby poza zakres kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym. Zadaniem
sądu w postępowaniu klauzulowym jest ocena dopuszczalności zastosowania
wobec dłużnika środków przymusu zmierzających do zaspokojenia roszczeń.
Rozstrzygnięcie sądu adresowane jest nie tylko do stron, ale przede wszystkim do
organów egzekucyjnych, które zgodnie z art. 804 k.p.c. nie są uprawnione do
badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym.
Usunięciu ewentualnych nieprawidłowości służy powództwo opozycyjne
zmierzające do pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 k.p.c.),
oraz powództwo o zwolnienie od egzekucji (art. 841 k.p.c.).
Środkiem obrony dłużnika przed egzekucją opartą na akcie notarialnym jest
powództwo opozycyjne (art. 840 k.p.c.); wtedy po raz pierwszy może dojść do
zbadania oświadczenia o poddaniu się egzekucji pod kątem jego zgodności z
prawem materialnym. Podstawą tego powództwa jest nieważność, wzruszalność
lub bezskuteczność oświadczenia o poddaniu się egzekucji. Nawet zarzut dłużnika,
że obowiązek świadczenia w ogóle nie powstał, wobec czego roszczenie wskazane
w akcie notarialnym jest bezzasadne, podlega rozpoznaniu w postępowaniu
wszczętym przez powództwo przeciwegzekucyjne, wyłączenie zatem możliwości
oceniania materialnoprawnej skuteczności czynności prawnej w ramach
postępowania klauzulowego nie oznacza pozbawienia strony możliwości ochrony jej
praw. Orzeczenie wydane w wyniku wytoczenia powództwa określonego w art. 840
k.p.c. ma charakter prawokształtujący, tj. powodujący powstanie, ustanie lub
zmianę stosunku prawnego.
Zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z
dnia 19 maja 1961 r., 1 CR 540/60, OSNCP 1963, nr 3, poz. 53) zwrócono uwagę
na istotną różnicę pomiędzy powództwem skierowanym przeciwko prawomocnemu
wyrokowi zaopatrzonemu w klauzulę wykonalności a powództwem zwróconym
przeciwko aktowi notarialnemu zaopatrzonemu w taką klauzulę. W pierwszym
wypadku niedopuszczalne jest kwestionowanie istnienia obowiązku, gdyż w tym
zakresie wyrok korzysta z powagi rzeczy osądzonej, natomiast w przypadku aktu
notarialnego dłużnik egzekwowany może skutecznie podnosić nawet zarzut, że
obowiązek świadczenia w ogóle nie powstał.
Uwagi te dotyczą także zastrzeżonych w akcie notarialnym odsetek, można więc
w nim zamieścić postanowienie o oprocentowaniu wskazanej sumy pieniężnej, przy
czym konieczne jest określenie stopy procentowej i terminu, od którego nalicza się
odsetki. Trzeba też pamiętać o ograniczeniach dotyczących odsetek umownych
wynikających z art. 359 § 22
k.c., wprowadzonego ustawą z dnia 7 lipca 2005 r. o
zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
157, poz. 1316).
Notarialny tytuł egzekucyjny ułatwia dochodzenie roszczeń, gdyż pozwala
uniknąć długotrwałego nieraz i kosztownego postępowania rozpoznawczego.
Szybkość i prostota postępowania klauzulowego w odniesieniu do aktów
notarialnych jest podstawową zaletą, stanowiącą poważny instrument dla
przyśpieszania windykacji należności. W literaturze trafnie zwrócono uwagę, że
poszerza on strefę prywatnej autonomii woli stron i urzeczywistnia zasadę
dyspozycyjności w postępowaniu cywilnym, niecelowe jest więc umożliwianie
ingerencji organu sądowego w sferę prawa materialnego na etapie postępowania
klauzulowego. Zagadnienia merytoryczne na tym etapie mogą być rozpoznawane w
bardzo wąskim zakresie i tylko na podstawie wyraźnego umocowania ustawowego,
np. w odniesieniu do badania faktu przejścia uprawnienia lub obowiązku na inną
osobę (art. 788 k.p.c.). Takim wyjątkiem nie jest zastrzeżenie umowne dotyczące
wysokości ustawowych odsetek za opóźnienie, będące oświadczeniem woli
mającym na celu wywołanie skutków prawnych w sferze prawa cywilnego
materialnego.
Omawiana konstrukcja z samej istoty służy wzmocnieniu pozycji wierzyciela i jest
instrumentem dyscyplinującym dłużnika. Mając na względzie zmiany wprowadzone
ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), polegające na
wprowadzeniu dwóch nowych rodzajów aktów notarialnych będących tytułami
egzekucyjnymi (art. 777 § 1 pkt 6 i § 3 k.p.c.), należy stwierdzić, że ustawodawca
konsekwentnie dąży w ten sposób do usprawnienia obrotu prawnego w zakresie
dochodzenia roszczeń od dłużników.
Udzielenie negatywnej odpowiedzi na pytanie pierwsze czyniło
bezprzedmiotowym zagadnienie drugie. Z tych względów podjęto uchwałę, jak na
wstępie (art. 390 § 1 k.p.c.).