Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 419/07
POSTANOWIENIE
Dnia 9 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku wierzyciela L. H.
przy uczestnictwie dłużnika F. A. V.
o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 kwietnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 maja 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Wierzycielka L. H. we wniosku skierowanym przeciwko dłużnikowi F. A. V.
wnosiła o stwierdzenie wykonalności w Polsce wyroku z dnia 4 kwietnia 2005 r.
Sądu I instancji w M. w Królestwie Belgii wydanego w sprawie sygn. akt [...], rep.
[...] i, po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu wykonalności, nadanie
temu wyrokowi klauzuli wykonalności. Jako podstawę prawną wniosku wskazała
przepisy rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w
sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania
w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U.UE L z dnia 16 stycznia 2001 r. Nr 12,
poz. 1, Dz. U. UE-sp. 19-4-42 ze zm.- dalej: „rozporządzenie Rady (WE)
Nr 44/2001”).
Do wniosku załączony został między innymi odpis wyroku z dnia 4 kwietnia
2005 r. z uzasadnieniem Sądu I instancji w M. w Królestwie Belgii wydany w
sprawie sygn. akt [...], rep.[...], nakazujący pozwanemu F. A. V. zapłacenie
powódce L. H. kwoty 130 398,58 euro z odsetkami i kosztami postępowania. W
uzasadnieniu wyroku Sąd stwierdził, że strony były małżeństwem, obecnie są po
rozwodzie, a podstawę roszczenia powódki stanowiła prywatna umowa jaką
małżonkowie zawarli przed rozwodem, w której pozwany zobowiązał się do
spłacenia wszystkich długów małżonków, na co powódka przekazała mu kwotę
24 780,35 euro, którą pozwany zobowiązał się jej zwrócić w razie nie spłacenia
długów. Z uwagi na to, że pozwany nie wykonał powyższej umowy, nie spłacił
długów małżonków ani nie zwrócił powódce kwoty 24 780,35 euro, a powódka
musiała sama spłacić długi małżonków, na co zaciągnęła pożyczkę, Sąd uwzględnił
jej żądanie zasądzenia na jej rzecz od pozwanego kwoty 130 398,58 euro. Sąd
ponadto wskazał, że wydany wyrok jest zaoczny ponieważ pozwany, mimo
„należytego pozwania”, nie stawił się na obu rozprawach. Wyrokowi temu Sąd w M.
nadał w dniu 25 października 2005 r. klauzulę wykonalności.
Postanowieniem z dnia 12 lutego 2007 r., wydanym na posiedzeniu
niejawnym bez powiadamiania wierzycielki i dłużnika, Sąd Okręgowy stwierdził
wykonalność na terenie Polski wskazanego wyżej wyroku z dnia 4 kwietnia 2005 r.
3
Sądu I instancji w M. i nadał mu klauzulę wykonalności, po uprawomocnieniu się
postanowienia o stwierdzeniu wykonalności. Jako podstawę rozstrzygnięcia
wskazał przepisy rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 i stwierdził, że
wnioskodawczyni zgodnie z wymogami art. 38 i 54 tego rozporządzenia wykazała
wykonalność wyroku na terenie Belgii.
W wyniku zażalenia dłużnika Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 11
maja 2007 r., wydanym na posiedzeniu niejawnym bez powiadamiania wierzycielki i
dłużnika, zmienił zaskarżone postanowienie i oddalił wniosek. Sąd drugiej instancji
wskazał, że zgodnie z art. 45 oraz art. 43 i 44 rozporządzenia Rady (WE) Nr
44/2001 sąd może odmówić stwierdzenia wykonalności tylko z powodu jednej z
przyczyn wymienionych w art. 34 i art. 35 rozporządzenia. W zażaleniu dłużnik
powołał się na przesłankę odmowy przewidzianą w art. 34 pkt 2 rozporządzenia, to
jest nie doręczenie mu dokumentu wszczynającego postępowanie. Ponieważ z
orzeczenia Sądu I instancji w M. z dnia 4 kwietnia 2005 r. wynika, że pozwany nie
otrzymał pisma wszczynającego postępowanie oraz nie stawił się na posiedzenie
sądowe i nie wdał się w spór, bowiem zawiadomienie doręczono mu na nieaktualny
adres w Belgii, zachodzi, zdaniem Sądu Apelacyjnego, wskazana w art. 34 pkt 2
rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 przesłanka odmowy stwierdzenia
wykonalności przedmiotowego orzeczenia występująca w razie nie zapewnienia
pozwanemu należytej obrony jego praw w postępowaniu, w którym orzeczenie to
zostało wydane.
W skardze kasacyjnej opartej na drugiej podstawie wskazanej w art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c. wierzycielka zarzuciła jedynie naruszenie art. 43 ust. 3 rozporządzenia
Rady (WE) Nr 44/2001 przez wydanie zaskarżonego postanowienia bez
przeprowadzenia rozprawy i wysłuchania stron. Jako uzasadnienie wniosku
o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazała między innymi na
nieważność postępowania przed Sądem Apelacyjnym z przyczyn określonych
w art. 379 pkt 5 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uwagi na to, że zarówno wnioskodawczyni jak i Sądy obu instancji jako
podstawę rozstrzygnięcia wniosku przyjęły przepisy rozporządzenia Rady (WE)
4
Nr 44/2001, a skarga kasacyjna zawiera jedynie zarzut naruszenia art. 43 ust. 3
tego rozporządzenia, przede wszystkim konieczne jest rozważenie, czy
rzeczywiście przepisy te miały zastosowanie w sprawie.
Zakres przedmiotowy rozporządzenia określa jego art. 1, który w ust. 1
stanowi, że ma ono zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych. Natomiast
zgodnie z ust. 2 lit. a, rozporządzenia nie stosuje się między innymi do „stosunków
majątkowych wynikających z małżeństwa”. Konieczne jest zatem rozważenie, czy
przepisy rozporządzenia mają zastosowanie do stwierdzenia wykonalności
w Polsce wyroku sądu innego państwa Unii Europejskiej wydanego w sprawie
między byłymi małżonkami, na podstawie ugody majątkowej zawartej między nimi
przed rozwodem i określającej na ich prywatny użytek sposób spłacania długów
małżeńskich. Taka bowiem była podstawa faktyczna i prawna wyroku wydanego
w dniu 4 kwietnia 2005 r. przez Sąd I instancji w M., którego wykonalność w Polsce
miał stwierdzić polski sąd i nadać mu klauzulę wykonalności. Oceny zatem
wymaga, czy był to wyrok wydany w sprawie ze „stosunków majątkowych
wynikających z małżeństwa”, w rozumieniu art. 1 ust. 2 lit. a rozporządzenia
Rady(WE) Nr 44/2001, czy w zwykłej sprawie cywilnej, w rozumieniu art. 1 ust. 1
rozporządzenia.
Rozporządzenie nie definiuje spraw ze „stosunków majątkowych
wynikających z małżeństwa”. Nie czyni tego również konwencja brukselska ani
konwencja lugańska, które zawierają taką samą lub bardzo zbliżoną regulację.
Na tle konwencji brukselskiej w orzecznictwie Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości oraz doktrynie międzynarodowej wskazano, że użyte w konwencji
pojęcia powinny być interpretowane w sposób swoisty i autonomiczny. Europejski
Trybunał Sprawiedliwości w orzeczeniach z dnia 14 października 1976 r. (RS
29/76), z dnia 22 lutego 1979 r. (RS 133/78) oraz z dnia 16 grudnia 1980 r. (RS
814/79) stwierdził, że prawo żadnego z państw uczestniczących w konwencji nie
jest właściwe dla wykładni pojęcia „sprawy cywilne i handlowe” użytego w art. 1
konwencji (także w rozporządzeniu), które należy traktować autonomicznie i przy
jego wykładni brać pod uwagę określone cele konwencji, jej systematykę oraz
ogólne i powszechne zasady prawa wynikające z całości krajowych systemów
prawnych (komentarz do art. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001, LEX/El
5
2004). Zgodnie z powszechnym stanowiskiem doktryny takie same zasady należy
stosować przy wykładni pojęcia spraw „ze stosunków majątkowych wynikających
z małżeństwa” użytego w art. 1 ust. 2 lit. a rozporządzenia, co oznacza konieczność
dokonania jego wykładni w sposób samoistny i autonomiczny na gruncie przepisów
rozporządzenia, bez odwoływania się do wykładni tych pojęć przyjętej na tle ustaw
krajowych.
W dotychczasowym orzecznictwie zarówno Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości jak Sądów Najwyższych poszczególnych państw członkowskich
Unii Europejskiej przyjmowano szeroką interpretację tego sformułowania,
wyłączającą stosowanie rozporządzenia (konwencji brukselskiej i lugańskiej) we
wszystkich sytuacjach, gdy wyrok sądu dotyczył małżonków lub byłych małżonków
i oparty był na z szeroko rozumianych stosunkach majątkowych małżeńskich
wynikających z samego małżeństwa lub rozwodu. Przykładem takiej wykładni jest
orzeczenie ETS z dnia 27 lutego 1979 r. (RS 143/78) wydane w sprawie Jacques
de Cavel przeciwko Louise de Cavel (Zb. Orz. 1979, s. 1055), w którym Trybunał
stwierdził, że pojęcie spraw „ze stosunków majątkowych wynikających
z małżeństwa” obejmuje nie tylko stosunki majątkowe przewidziane w niektórych
systemach prawnych specjalnie i wyłącznie dla stosunku prawnego małżeństwa,
ale również wszystkie stosunki prawnomajątkowe, wynikające bezpośrednio
z małżeństwa lub jego rozwiązania. W wyroku z dnia 31 marca 1980 r. (RS. 25/81)
ETS wyłączył stosowanie konwencji brukselskiej w sporze dotyczącym zarządzania
przez męża prywatnym majątkiem żony (komentarz do art. 1 rozporządzenia Rady
(WE) nr 44/2001, LEX/El 2004), a w wyroku z dnia 27 lutego 1997 r. (RS. 220/95
sprawa A. van den Boogard przeciwko P. Lumen) stwierdził, że jeżeli celem
zasądzenia świadczenia w wyroku rozwodowym jest podział majątku między
małżonkami, wówczas konwencja brukselska nie ma zastosowania, natomiast jeżeli
zasądzenie świadczenia nastąpiło w celach alimentacyjnych, stwierdzenie
wykonalności następuje w trybie tej konwencji (Zb. Orz. 1997 r., s. I - 1147).
Taką samą, szeroką wykładnię pojęcia spraw ze „stosunków majątkowych
wynikających z małżeństwa” przyjmują też sądy krajowe, czego przykładem jest
orzeczenie austriackiego Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1999 r. 2 Ob.
288/99p stwierdzające, że konwencja lugańska nie ma zastosowania w sprawie,
6
w której powód - były mąż dochodził od pozwanej- byłej żony roszczeń
regresowych z tytułu niewykonania ugody rozwodowej, w której małżonkowie
uzgodnili, że pozwana będzie głównym dłużnikiem, a powód gwarantem
zaciągniętego przez małżonków kredytu bankowego. Pozwana nie wywiązała się
z zobowiązania przyjętego w tej ugodzie, powód musiał spłacić kredyt i wystąpił
przeciwko pozwanej z roszczeniem regresowym, które sąd uwzględnił. We
wskazanym orzeczeniu Sąd Najwyższy uznał, że sprawa ta jest sprawą „ze
stosunków majątkowych wynikających z małżeństwa”, bowiem pojęcie to nie odnosi
się tylko do ustrojów majątkowych małżeńskich przewidzianych w systemach prawa
krajowego lecz obejmuje wszelkie stosunki majątkowe wynikające bezpośrednio
z małżeństwa lub jego rozwiązania (Trzecie sprawozdanie na temat krajowego
prawa precedensowego dotyczącego konwencji z Lugano- Komentarz do art. 1
rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001, LEX/El 2004 r.).
Także francuski Sąd Kasacyjny w orzeczeniu z dnia 8 czerwca 2004 r.
(Lacombe v. Bourotte 2005 I.L.Pr 9) dokonał szerokiej wykładni omawianego
pojęcia uznając, że przepisy rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 nie mają
zastosowania do roszczeń wynikających z umowy regulującej warunki separacji
małżonków, na podstawie której miało dojść do przeniesienia na rzecz jednego
z małżonków części udziałów w spółce prowadzonej wspólnie przez małżonków.
Stanowisko opowiadające się za autonomicznym i szerokim rozumieniem
pojęcia „stosunków majątkowych wynikających z małżeństwa” użytego w art. 1
ust. 2 rozporządzenia Rady(WE) Nr 44/2001 dominuje także w literaturze
europejskiej, w której przyjmuje się, że między innymi wszelkie porozumienia
prawnomajątkowe zawierane przez małżonków z okazji rozwodu zawsze tworzą
„stosunki majątkowe wynikające z małżeństwa”, a zatem do spraw, w których
orzeczenie sądu zapadło w uwzględnieniu roszczeń wynikających z takich
porozumień, przepisy rozporządzenia nie mają zastosowania.
Stanowisko to należy podzielić. Rozporządzenie, podobnie jak konwencje
brukselska i lugańska, dotyczy jurysdykcji, uznawania i wykonywania tylko
orzeczeń sądowych wydanych w sprawach cywilnych i handlowych, co wprost
wynika z jego tytułu oraz art. 1 ust. 1. Choć sprawy wynikające ze stosunków
7
majątkowych małżeńskich należą do szeroko rozumianych spraw cywilnych, jednak
ich charakter jest zdominowany przez element małżeński i rodzinny, a więc
prywatny i osobisty. Często stosunki takie oddziałują tylko na sytuację majątkową
między małżonkami lub byłymi małżonkami i nie mają wpływu na stosunki
majątkowe osób trzecich. Celem rozporządzenia jest ujednolicenie i ułatwienie
wykonania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, a jego
preambuła wskazuje, że chodzi w istocie o ułatwienie swobody działalności
ludzkiej o charakterze majątkowym podejmowanej na gruncie gospodarczym,
zawodowym i handlowym. Szczególne regulacje zawarte w rozporządzeniu
uzasadnione są charakterem spraw, w jakich mają być stosowane: spraw
handlowych, gospodarczych, majątkowych wynikających ze stosunków cywilnych
do jakich dochodzi z reguły między nie związanymi ze sobą więzami osobistymi
podmiotami prawa cywilnego i handlowego. Regulacje takie natomiast mogą nie
być nie tylko konieczne, lecz także odpowiednie dla rozwiązywania problemów
wykonania orzeczeń sądowych w sprawach majątkowych małżeńskich, gdzie
dominuje element stosunków osobistych między małżonkami lub byłymi
małżonkami, a orzeczenie z reguły oddziałuje tylko na sferę ich praw majątkowych.
Dlatego w zgodzie ze wskazanym wyżej orzecznictwem Europejskiego
Trybunału Sprawiedliwości oraz sądów krajowych i poglądami doktryny należy
uznać, że stosownie do art. 1 ust. 2 lit. a rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001,
rozporządzenie to nie ma zastosowania do orzeczeń sądowych zapadłych
w wyniku rozpoznania roszczeń byłych małżonków wynikających z umowy
regulującej między nimi zasady spłaty po rozwodzie długów zaciągniętych w czasie
trwania małżeństwa. Orzeczenia takie należy bowiem uznać za podjęte w sprawach
ze stosunków majątkowych wynikających z małżeństwa, w rozumieniu wskazanego
wyżej przepisu.
Z uwagi na to, że wyrok Sądu I instancji w M. w Królestwie Belgii z dnia 4
kwietnia 2005 r. sygn. akt [...] rep.[...], będący przedmiotem wniosku o stwierdzenie
wykonalności i nadanie klauzuli wykonalności, został wydany w takiej właśnie
sprawie, do rozpoznania wniosku nie miały zastosowania przepisy powyższego
rozporządzenia, a zatem jedyny kasacyjny zarzut naruszenia art. 43 ust. 3 tego
rozporządzenia, jako bezprzedmiotowy, jest nieskuteczny.
8
Zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy jest związany podstawami
zaskarżenia, poza które nie może wykraczać, jednak bierze pod uwagę z urzędu
nieważność postępowania przed sądem drugiej instancji. Dlatego konieczne jest
odniesienie się do twierdzenia skarżącej dotyczącego nieważności postępowania
przed Sądem Apelacyjnym z przyczyn określonych w art. 379 pkt 5 k.p.c., które,
choć nie przybrało postaci zarzutu kasacyjnego, jednak podlega ocenie Sądu
Najwyższego w ramach art. 39813
§ 1 k.p.c. Twierdzenie to jest nieuzasadnione.
W rozpoznawanej sprawie miały zastosowanie przepisy kodeksu
postępowania cywilnego dotyczące wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych
zawarte w tytule II części czwartej, bowiem zgodnie z art. 1 lit. a i b rozporządzenia
Rady(WE) Nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu
i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących
odpowiedzialności rodzicielskiej (Dz.Urz.WEL 338 s. 1), przepisy tego
rozporządzenia również nie miały zastosowania, podobnie jak przepisy konwencji
lugańskiej (art. 1 ust. 1 konwencji), a Polska i Belgia nie są związane żadnymi
innymi umowami dwustronnymi, które regulowałyby postępowanie o stwierdzenie
wykonalności orzeczeń takich, jakiego dotyczy wniosek.
Zgodnie z art. 1151 k.p.c. o wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego
orzeka w pierwszej instancji sąd okręgowy w składzie trzech sędziów zawodowych
po przeprowadzeniu rozprawy. W rozpoznawanej sprawie doszło do naruszenia
tego przepisu przed Sądem Okręgowym, jednakże uchyla się to spod kontroli Sądu
Najwyższego wobec braku odpowiedniego zarzutu kasacyjnego w tym przedmiocie
i wobec tego, że Sąd Najwyższy z urzędu bierze pod uwagę tylko nieważność
postępowania przed sądem drugiej instancji (porównaj między innymi wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 listopada 1997 r. I CKN 825/97, OSNC z 1998 r. nr 5, poz.
81, z dnia 10 lutego 1998 r. II CKN 600/97, OSP 1999 r., nr 3, poz. 58 i z dnia
16 listopada 2006 r. II CSK 143/06, nie publ.). Przed Sądem drugiej instancji nie
doszło natomiast do podniesionej przez skarżącą nieważności postępowania,
bowiem zgodnie z art. 1151 § 2 i art. 367 § 3 w zw. z art. 397 § 1 k.p.c. Sąd
Apelacyjny rozpoznał zażalenie dłużnika na posiedzeniu niejawnym w składzie
trzech sędziów zawodowych, a zatem zarówno skład sądu jak i rodzaj posiedzenia
odpowiadał wymaganiom ustawowym
9
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną.