Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 13/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa A.(...) Spółki z o.o. w W.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej K.(...) w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 13 czerwca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 maja 2007
r., sygn. akt VI ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 3
600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez pozwaną Spółdzielnię Mieszkaniową „K.(...)” z siedzibą w W.
wyrokiem z dnia 11 maja 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego w W. z dnia 20 kwietnia 2006 r. W sprawie tej poczyniono
następujące ustalenia.
2
W dniu 20 kwietnia 2001 r. powódka „A.(...)” sp. z o.o. i pozwana Spółdzielnia
Mieszkaniowa „K.(...)” zawarły umowę o zastępstwo inwestycyjne, w której pozwana
zleciła powódce pełnienie obowiązków inwestora zastępczego przy realizacji w W. dwu
budynków mieszkalnych z garażami podziemnymi i częścią usługową. Wspomniane
inwestycje miały być rozpoczęte 24 kwietnia 2001 r. a ich zakończenie przewidziano na
31 grudnia 2002 r. Zastrzeżono wydłużenie terminu realizacji w przypadku niedokonania
przez organy administracji państwowej lub samorządowej uzgodnień w przewidzianych
prawem terminach.
Umowa przewidywała, że w przypadku odstąpienia inwestora zastępczego od
umowy ze względu na okoliczności za które odpowiada pozwana Spółdzielnia,
przysługiwać mu będzie poza wynagrodzeniem odszkodowanie w wysokości 30%
wynagrodzenia określonego w § 8 ust. 1 umowy.
W dniu 11 grudnia 2001 r. pozwana złożyła oświadczenie o odstąpieniu od
umowy z 20 kwietnia 2001 r. wskazując, że powódka nienależycie wykonuje umowę i
przy stanie zaawansowania prac na dzień 11 grudnia 2001 r. nie jest realny termin
zakończenia inwestycji w przewidzianym umową terminie.
Wobec zaprzestania przez pozwaną uiszczenia należności za wykonywanie
przez powódkę zadań inwestora zastępczego oraz w związku z naruszeniem obowiązku
współdziałania w realizowaniu umowy, w dniu 18 stycznia 2002 r. z kolei powódka
złożyła oświadczenie o odstąpieniu od umowy z 20 kwietnia 2001 r. W związku z tym
wezwała pozwaną do zapłaty wynagrodzenia oraz zastrzeżonego w umowie
odszkodowania, a następnie wystąpiła z powództwem o zapłatę. Po ostatecznym
sprecyzowaniu żądania pozwu, powódka domaga się zasądzenia od Spółdzielni
Mieszkaniowej „K.(...)" w W. kwoty 579 526,31 złotych tytułem wynagrodzenia i
odszkodowania wynikającego z umowy z dnia 20 kwietnia 2001 r.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2006 r. zasądził od pozwanej
na rzecz powódki kwotę 579 526,31 zł wraz z odsetkami w wysokości określonej w
umowie, liczonymi od początku zwłoki w zapłacie poszczególnych części wynagrodzenia
oraz kwotę 187 500 zł z ustawowymi odsetkami od 8 lutego 2002 r. jako odszkodowanie
przewidziane w umowie, w pozostałej części powództwo oddalił.
Oddalając apelacje pozwanej Spółdzielni Sąd Apelacyjny stwierdził,
że odszkodowanie z tytułu odstąpienia od umowy z 20 kwietnia 2001 r. przewidziane w
jej § 9 pkt 2 nie jest karą umowną zastrzeżoną na wypadek nienależytego wykonania
zobowiązania pieniężnego. W konsekwencji brak jest podstaw do uznania, iż zawarta
3
przez strony umowa w tej części jest nieważna wobec treści art. 483 § 1 k.c.
dopuszczającego zastrzeżenie kary umownej jedynie na wypadek niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego.
Analizując treść § 9 ust. 2, zawartej przez strony umowy z dnia 20 kwietnia 2001
r. o zastępstwo inwestycyjne, Sąd II instancji przyjął, że w umowie tej nie została
zastrzeżona kara za niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego
lecz zostało zastrzeżone odszkodowanie za odstąpienie od umowy. To, że nienależyte
wykonanie zobowiązania pieniężnego przez pozwaną było podstawą odstąpienia od
umowy nie przesądza o charakterze zobowiązania, za które zastrzeżono
odszkodowanie umowne. Ponadto Sąd Apelacyjny podkreślił, że w świetle łączącej
strony umowy pozwana Spółdzielnia była zobowiązana nie tylko do świadczeń
pieniężnych ale również do wykonywania innych obowiązków o charakterze
niepieniężnym.
Sąd Apelacyjny za poprawne uznał ustalenia Sądu Okręgowego, że w świetle
łączącej strony umowy brak było podstaw do odstąpienia przez pozwaną Spółdzielnię w
dniu 11 grudnia 2002 r. od umowy z dnia 20 kwietnia 2001 r. Stwierdził także, że
pozwana nie tylko zaprzestała opłacania faktur ale również jakiegokolwiek
współdziałania przy wykonywaniu umowy co doprowadziło do odstąpienia od umowy
przez powódkę. W konsekwencji spowodowało to utratę części spodziewanego przez
nią zysku.
Zdaniem Sądu II instancji kategorię zobowiązania niepieniężnego w rozumieniu
art. 483 § 1 k.c. należy rozumieć szeroko. Należy mieć tu na względzie orzecznictwo
Sądu Najwyższego oraz wypowiedzi doktryny, które uznają, że obejmuje ona
zobowiązanie niepieniężne, przewidujące świadczenie o charakterze majątkowym oraz
niemajątkowym. Wchodzi też w grę zastrzeganie kar umownych na wypadek
skorzystania przez jednego z kontrahentów z uprawnienia kształtującego np.
wypowiedzenia umowy lub odstąpienie od niej.
W świetle materiału dowodowego zebranego w sprawie brak jest podstaw do
uznania, iż oświadczenie powoda o odstąpieniu od umowy dotyczy całej umowy.
Odstąpienie to miało jedynie skutek na przyszłość (art. 491 § 2 k.c.). Nie wchodził
w rachubę zwrot już spełnionych świadczeń. Powyższe potwierdza sformułowanie § 9
ust. 2 umowy z 20 kwietnia 2001 r. przewidującego w wypadku odstąpienia przez
inwestora zastępczego od umowy zapłatę odszkodowania „poza wynagrodzeniem
wynikającym z niniejszej umowy".
4
Zdaniem Sądu II instancji z materiału zebranego w sprawie wynika,
że wystawione przez powoda faktury dotyczyły świadczeń wykonywanych w ramach
zawartej przez strony umowy przed odstąpieniem od niej przez powódkę. W takim razie
zwrot świadczeń otrzymywanych przez strony po myśli art. 494 k.c. nie wchodził w
rachubę, jako że odstąpienie od umowy miało skutek ex nunc dotyczyło jej
niewykonanej części.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie przepisów prawa
materialnego tj.: a) art. 491 § 2 k.c. w zw. z art. 379 § 2 k.c. przez przyjęcie,
że świadczenie inwestora zastępczego w ramach umowy o zastępstwo inwestycyjne
stanowi świadczenie podzielne w rozumieniu 379 § 2 k.c., a w konsekwencji uznanie, że
inwestorowi zastępczemu przysługuje ustawowe prawo do odstąpienia od umowy ze
skutkiem ex nunc na podstawie art. 491 § 2 k.c., z uwagi na nienależyte wykonanie
przez inwestora bezpośredniego zobowiązania wzajemnego; b) art. 483 k.c. w zw. z art.
3531
k.c. przez niewyjaśnienie charakteru prawnego odszkodowania zastrzeżonego na
wypadek odstąpienia od umowy na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania o charakterze pieniężnym oraz art. 483 k.c. w zw. z art. 491 k.c. przez
przyjęcie dopuszczalności (skuteczności) zastrzeżenia kary umownej na wypadek
odstąpienia od umowy, w przypadku nienależytego wykonania zobowiązania o
charakterze pieniężnym; c) art. 353 k.c. w zw. z 354 k.c. w zw. z art. 483 k.c. przez
przyjęcie, że o charakterze prawnym zobowiązania jako zobowiązania niepieniężnego
decydują niepieniężne świadczenia uboczne dłużnika w sytuacji, gdy świadczeniem
głównym jest świadczenie pieniężne, i w konsekwencji przyjęcie dopuszczalności
zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy wskutek niewykonania
zobowiązania pieniężnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Ze sformułowania zarzutów naruszenia prawa materialnego zawartych w skardze
kasacyjnej nie wynika, czy skarżąca zarzuca błędną wykładnię powołanych przepisów
czy niewłaściwe ich zastosowanie. Z uzasadnienia zarzutu naruszenia art. 491 § 2 k.c.
można domniemywać, że w opinii skarżącej Sąd Apelacyjny błędnie zastosował ten
przepis, gdyż warunkiem jego stosowania jest to, aby świadczenia obu stron były
podzielne, zaś świadczenie pozwanej Spółdzielni jako inwestora zastępczego,
wynikające ze stosunku zobowiązaniowym, którego źródłem była umowa z dnia 20
kwietnia 2001 r., nie może być uznane za podzielne.
5
Z art. 379 § 2 k.c. wynika, że świadczenie jest podzielne gdy może być spełnione
częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Trafnie skarżąca wskazuje, że
świadczenie inwestora zastępczego polega na dokonaniu szeregu czynności prawnych i
działań, które maja na celu zrealizowanie inwestycji w zakresie przygotowania i
organizacji procesu inwestycyjnego przebiegu tego procesu oraz przeprowadzenia
rozliczenia kosztów inwestycji. W zasadzie więc tak rozumiane świadczenie zostaje
spełnione gdy inwestycja, przy realizacji której inwestor zastępczy dokonuje za
inwestora różnego rodzaju czynności prawnych i faktycznych zostaje zakończona.
Wbrew jednak odmiennej opinii wyrażonej w skardze kasacyjnej nie ma przeszkód, aby
strony w umowie wyraźnie wyodrębniły określone czynności inwestora zastępczego, a
nawet ustaliły terminy ich wykonania. W takiej sytuacji nie ma przeszkód, aby
poszczególne etapy realizacji świadczenia przez inwestora zastępczego traktować jako
części świadczenia, do którego spełnienia jest on zobowiązany. Taki podział czynności
inwestora zastępczego umożliwia określenie wartości wykonanych przez niego
czynności na określony dzień, to zaś umożliwia ocenę w jakiej części świadczenie
zostało wykonane i ustalenie wartości tej części spełnionego świadczenia. Czym innym
jest to, co szczególnie eksponuje w swojej skardze kasacyjnej pozwana, że wynikający z
umowy cel jakiemu ma służyć świadczenie inwestora zastępczego, polega na
zstępowaniu inwestora do czasu zakończenia całego zadania lub zadań inwestycyjnych
objętych umową. Z punktu widzenia tak rozumianego celu świadczenie będzie spełnione
dopiero po wykonaniu przez inwestora zastępczego wszystkich czynności objętych
umową. Przy ocenie tego czy świadczenie jest podzielne nie chodzi jednak o to, że nie
może ono być spełnione częściami gdyż wartość części będzie mniejsza niż wartość
całego świadczenia, ale o ocenę, czy poprzez spełnienie świadczenia w częściach nie
zmieni się jego wartość jako całości. Jest oczywistym, że wypełnienie przez inwestora
zastępczego tylko części jego obowiązków ma mniejszą wartość niż spełnienie
świadczenia w całości, ale nie oznacza to, że podział w umowie czynności jakie składają
się na świadczenie inwestora zastępczego, prowadzi sam przez się do istotnej zmiany
wartości jego świadczenia. Nawet przecież jeżeli przewidziano w umowie, że
świadczenie polegające na zapłacie określonej sumy pieniężnej będzie spełniane w
częściach to wierzyciel gdy otrzymuje tylko część świadczenia nie realizuje celu
zobowiązania w całości. Natomiast stosując kryterium z art. 379 § 2 k.c. mamy na
uwadze, że częściowe wykonanie świadczenia samo przez się nie prowadzi do
zmniejszenia wartości świadczenia. Wyodrębnienie w § 4 umowy łączącej strony
6
poszczególnych czynności do jakich wykonania był zobowiązany inwestor zastępczy
pozwalała na spełnianie jego świadczenia w częściach bez istotnej zmiany wartości jego
świadczenia, co oczywiście nie znaczy, że spełnienie tylko tak rozumianej części
świadczenia, realizowało w całości cel jego świadczenia. Nie można więc
w uzasadniony sposób postawić Sądowi Apelacyjnemu zarzutu, że w sposób
niewłaściwy zastosował w rozpoznawanej sprawie art. 379 § 2 k.c. i art. 491 § 2 k.c.
Na marginesie należy tylko zwrócić uwagę, że nawet zakładając, jak sugeruje
skarżąca, że nie było podstaw do zastosowania art. 491 § 2 k.c., to i tak wyrok Sądu
Apelacyjnego odpowiada prawu. Strona pozwana nie wykazała, że odstąpienie od
umowy, którego dokonała powodowa Spółka, nie było skuteczne. Nie wykazała także,
że czynności, za które zapłaty żąda inwestor zastępczy nie zostały przez niego
wykonane. Nawet wiec przyjmując, że odstąpienie od umowy nastąpiło ze skutkiem ex
tunc, to i tak powodowej Spółce na podstawie przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu należała się kwota jaką bez podstawy prawnej uzyskała pozwana
Spółdzielnia, poprzez to, że powódka dokonała za nią szeregu czynności faktycznych i
prawnych.
Nie zasługuje także na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 483 w związku z art.
3541
k.c. Nie ulega wątpliwości, że skuteczne odstąpienie od umowy powoduje
zniweczenie skutków łączącego strony zobowiązania. W tej sytuacji gdy kara umowna
jest zastrzeżona za samo odstąpienie od umowy, to nie możemy odnosić jej do
obowiązków spełnienia świadczenia z zobowiązania, które już prawnie nieistnieje.
Bezpodstawne jest wiec twierdzenie, że w przypadku gdy przyczyną odstąpienia od
umowy było niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego
przewidzianego tą umową, to taka kara nie wywołuje skutków prawnych, gdyż, wbrew
art. 483 k.c., jest to kara zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego
wykonania świadczenia pieniężnego. Świadczenie pieniężne wynikające z umowy, od
której skutecznie odstąpiono istniało prawnie tylko do czasu odstąpienia. Po skutecznym
odstąpieniu jest to świadczenie prawnie nieistniejące więc nie można już z tego względu
uznać, że kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy jest karą za
niespełnienie takiego nieistniejącego świadczenia.
W doktrynie i orzecznictwie dopuszcza się możliwość zastrzegania kary umownej
na wypadek odstąpienia od umowy (zob. uchwala siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
III CZP 61/03, OSNC 2004/5/69, wyrok SN z dnia 20 października 2006 r., IV CSK
154/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 117). Słusznie też nie łączy się tej możliwości z
7
charakterem świadczeń do jakich zobowiązane są strony umowy, od której się
odstępuje. Z chwilą odstąpienia od umowy powstaje bowiem ex lege pomiędzy stronami
dotychczasowej umowy zobowiązanie, o którym mowa w art. 494 k.c. Jak wynika z
powołanego przepisu, strony zobowiązane są do zwrotu tego wszystkiego co otrzymały
na mocy umowy oraz do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Tak określone świadczenia nie mają od początku charteru pieniężnego, co oczywiście
nie wyklucza, że w razie ich niewykonania lub wyboru uprawnionego może pojawić się
obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej. Nie ma jednak podstaw prawnych aby
zobowiązanie wynikające z art. 494 k.c. określać jako zobowiązanie pieniężne w
rozumieniu art. 483 k.c. W razie ich niewykonania lub nienależytego wykonania można
więc zastrzec, że naprawienie wynikłej stąd szkody nastąpi poprzez zapłatę kary
umownej. Takie stanowisko nie zakłada też a priori, jak to sugeruje pozwana, że
obowiązki z art. 494 k.c. zostaną niewykonane. Obowiązują tu ogólne zasady
dochodzenia roszczeń z art. 483 k.c. Nic nie stało też na przeszkodzie, aby pozwana w
procesie wykazała, że pomimo zastrzeżenia kary umownej za odstąpienie od umowy,
wykonała obowiązki przewidziane w art. 494 k.c. i powodowej Spółce kara się nie
należy. Jak wynika z ustaleń Sądu Apelacyjnego powodowa Spółka poniosła w związku
z odstąpieniem od umowy szkodę w postaci utraty spodziewanego zysku, zaś pozwana
nie podjęła żadnych działań procesowych, aby wykazać, że tak nie było lub
przynajmniej, że zastrzeżona kara umowna jest nadmiernie wygórowana i zachodzą
przesłanki do jej miarkowania.
Słusznie pozwana zwróciła uwagę, że Sąd Apelacyjny zbyt pochopnie zaliczył
działania pozwanej Spółdzielni związane z obowiązkiem współdziałania z powodową
Spółką do świadczenia pozwanej. Obowiązek podejmowania takich działań nie tyle
wiąże się ze świadczeniem pozwanej co możne go kwalifikować jako obowiązek
związany w istocie z jej wierzytelnością. Jeżeli bowiem pozwana miała wierzytelność
polegająca na możliwości żądania wykonania określonych działań przez inwestora
zastępczego, a warunkiem wykonania tych działań było podjecie pewnych czynności
przez nią samą, to czynności te wiążą się funkcjonalnie nie z świadczeniem pozwanej,
które polegało na zapłacie wynagrodzenia, co są warunkiem skutecznej realizacji przez
nią przysługującej jej wierzytelności. Chociaż można wiec w tym względzie zarzucić
Sądowi Apelacyjnemu naruszenie art. 353 w związku z art. 354 i art. 483 k.c.,
to zważywszy, że pogląd ten był tylko dodatkowym uzasadnieniem trafnego
i znajdującego uzasadnienie w przepisach k.c. stanowiska, że dopuszczalne było
8
zastrzeżenie w umowie z dnia 20 kwietnia 2001 r. kary umownej na wypadek
odstąpienia od umowy przez powodową Spółkę, zarzut ten nie może wpływać
na końcową ocenę wyrok Sądu Apelacyjnego. W konkluzji należy wobec tego
stwierdzić, że wyrok ten odpowiada prawu, a skarga kasacyjna pozwanej Spółdzielni nie
zasługuje na uwzględnienie.
Mając na uwadze powyższe względy Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł jak w sentencji.