Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 42/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa A. S., G. P. i I. P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z siedzibą
w W.
o zapłatę
i z powództwa wzajemnego Skarbu Państwa - Rady Ochrony Pamięci Walk i
Męczeństwa z siedzibą w W.
przeciwko A. S., G. P. i I. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 czerwca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej - powodowej wzajemnej od wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 8 maja 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na rzecz powodów kwotę 3
600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez pozwanego Skarb Państwa – Rada Ochrony Pamięci Walk i
Męczeństwa wyrokiem z dnia 8 maja 2007 r. Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelacje obu
stron od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 9 marca 2005 r.: 1) oddalił apelację A.
S., G. P. i I. P. skierowaną przeciwko rozstrzygnięciu zawartemu w punkcie III ww.
wyroku, w pozostałej części apelację tę odrzucił; 2) oddalił apelację Skarbu Państwa -
Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z siedzibą w W.; 3) zniósł wzajemnie między
stronami koszty procesu w postępowaniu apelacyjnym. W sprawie tej poczyniono
następujące ustalenia.
W umowie z dnia z 25 maja 1999 r. strony uzgodniły, że powodowie Z. P. i A. S. –
zwycięzcy konkursu „Polskie cmentarze wojenne (…)”, przygotują projekty wykonawcze,
które umożliwią prowadzenie prac na tych cmentarzach - to jest modele gipsowe,
drewniane lub z innego materiału dopuszczalnego technologicznie, które umożliwią
odlewnikowi odlanie elementów rzeźbiarskich i elementów o charakterze rzeźbiarskim w
postaciach określonych w umowie. Termin wykonania umowy określono w ten sposób,
że powodowie zobowiązali się do sukcesywnego dostarczania modeli w terminie do dnia
30 września 1999 r., przy czym zastrzeżono, że powodowie wykonają jeden model
identycznych elementów rzeźbiarskich występujących w większej ilości, jeżeli będzie to
wystarczające do wykonania większej ilości odlewów. Ponadto umowa przewidywała, że
modele zostaną wykonane w uzgodnieniu z odlewnikiem, którym była spółka M.(...), z
uwzględnieniem jej możliwości technologicznych (§ 2 pkt 1 umowy). Ze spółką M.(...)
miał zostać też uzgodniony przez powodów szczegółowy harmonogram przekazywania
modeli.
We wspomnianej umowie powodowie zobowiązali się również do nadzoru
autorskiego nad wykonaniem odlewów elementów rzeźbiarskich poprzez pełnienie
nadzoru w miejscu dokonywania odlewów, w tym do współpracy z odlewnikiem, a także
bezpośredniego i osobistego nadzoru nad montażem elementów rzeźbiarskich, jak
również do współpracy z wykonawcą w zakresie prowadzonych przez niego prac
budowlanych na cmentarzach i do informowania pozwanego o każdym przypadku
pełnienia takiego nadzoru (§ 3 umowy).
Umowa zawierała szczegółowo określone terminy wypłaty należnego powodom
wynagrodzenia, ustalonego za wykonanie modeli na kwotę 1 350 000 zł, przewidywała
3
wynagrodzenie w kwocie 336 000 zł za nadzór autorski nad wykonaniem modeli i
odlewów i 10 000 zł za pełnienie nadzoru na terenie inwestycji. Pokrycie przez
pozwanego kosztów podróży powodów na teren inwestycji, kosztów noclegów i diet
określono w § 4 pkt 6 umowy. Pozwany zobowiązał się przekazać powodom w
terminach określonych umową listę nazwisk ofiar zbrodni spoczywających w C., K. i M.
oraz teksty tablic informacyjnych (§ 4 pkt 7 umowy).
Pozwany zobowiązał się, w przypadku zwłoki z zapłatą należności, do zapłaty
odsetek zaś w przypadku zwłoki w przekazaniu modeli powodowie zobowiązali się
zapłacić karę umowną w wysokości 21% w skali roku liczoną od wartości modeli nie
oddanych w terminie, których wartość miała wskazać Komisja utworzona zgodnie z
postanowieniami umowy.
Powodowie w celu wykonania umowy nawiązali kontakty z odlewnikiem - M.(...)
S.A. w K. i w miesiącach maj- wrzesień 1999 r. dokonali z nim wspólnie szeregu
uzgodnień dotyczących sposobu wykonania przez nich modeli rzeźb i inskrypcji objętych
umową. W dniu 29 lipca 1999 r. pozwany zażądał zmiany treści inskrypcji, rodzaju i
wielkości liter oraz kompozycji tabliczek. Odlewnik nie wyraził jednak zgody na zmianę
kroju liter żądaną przez pozwanego. Do czasu podjęcia przez pozwanego decyzji o
rodzaju czcionki i wielkości liter na inskrypcjach wstrzymano ich wykonanie. Pozwany
dopiero w dniu 22 listopada 1999 r. zaakceptował projekty graficzne tabliczek
inskrypcyjnych wykonane przez powodów. Powodowie wielokrotnie sygnalizowali
pozwanemu błędy w przedstawionych danych, które miały być umieszczone na
inskrypcjach.
Do dnia 30 września 1999 r., tj. do terminu zakreślonego umową powodowie
dostarczyli odlewnikowi modele prawie wszystkich elementów opisanych w załączniku
do umowy zawartej z pozwanym (z wyjątkiem modeli stołów ołtarzowych przekazanych
w dniu 25 października 1999 r.). Powodowie dostarczyli jedynie elementy rzeźbiarskie
tych modeli (elementy czołowe) - modele pozostałych elementów tych części cmentarzy
wykonał M.(...). Koszt wykonania tych części modeli przez M.(...) wyniósł 59 635 zł.
Ponadto powodowie nie wykonali modeli napisów informacyjnych i betonowych warstw
ziemi.
W pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez
Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa powodowie domagali się zasądzenia po 184
558 zł z odsetkami. Żądane kwoty stanowiły umówione, należne powodom
wynagrodzenie za wykonanie modeli i pełnienie nadzoru autorskiego na terenie
4
cmentarzy wojennych w K., C. i M., zgodnie z umową wiążącą strony, którego to
wynagrodzenia pozwany nie uiścił w całości.
Pozwany wnosił o oddalenie powództwa twierdząc, że powodowie nienależycie
wykonali umowę, to jest nie wykonali wszystkich modeli, część wykonali nienależycie
zaś modele, które zostały wykonane przedstawili po umówionym terminie oraz, że nie
wykonywali należycie nadzoru autorskiego i z tego tytułu nie przysługuje im
wynagrodzenie, ponad wypłaconą już kwotę. Ponadto pozwany wniósł pozew wzajemny
domagając się, po ostatecznym sprecyzowaniu żądania, zapłaty przez powodów,
solidarnie, kwoty 770 437,16 zł, na którą składały się kwota 531 855 zł obejmująca
wydatki poniesione przez pozwanego na skutek nienależytego wykonania przez
powodów umowy oraz kwota i 238 602,10 zł z tytułu kary umownej obliczonej zgodnie z
§ 7 ust. 2 umowy.
Wyrokiem z dnia 9 marca 2005 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od pozwanego
Skarbu Państwa na rzecz Z. P. i A. S. kwoty po 150 040,50 zł z ustawowymi odsetkami
od kwot i dat szczegółowo wskazanych w sentencji wyroku. Ponadto, z powództwa
wzajemnego, zasądził Sąd od Z. P. i A. S. na rzecz Skarbu Państwa Rady Ochrony
Pamięci i Męczeństwa kwotę 679,62 zł, w pozostałej zaś części powództwo wzajemne
oddalił i orzekł o kosztach procesu należnych powodom głównym.
Rozpoznając apelacje stron Sąd II instancji wskazał, że pozwany żądaniu zapłaty
wynagrodzenia przeciwstawił twierdzenie o nienależytym wykonaniu umowy
polegającym na: 1) nienależytym wykonaniu modeli nie uwzględniającym możliwości
technologicznych odlewnika, 2) wykonaniu tych modeli po terminie, 3) niewykonaniu
przez powodów nadzoru autorskiego zgodnie z umową.
Z umowy, w odniesieniu do modeli, wynikało że umówiono się o zapłatę jednej
kwoty płatnej częściami, po dostarczeniu pewnej partii modeli. Jeżeli zakwalifikować
umowę w tej części jako umowę o dzieło to mamy do czynienia z wynagrodzeniem
ryczałtowym a zarzut wadliwego wykonania modeli mógłby doprowadzić do oddalenia
powództwa o zapłatę za ich wykonanie czy też częściowego oddalenia takiego
powództwa wówczas, gdyby pozwany wskazał, że modele miały wadę i w związku z tym
powołując się na przepisy o rękojmi za wady, domagał się obniżenia wynagrodzenia.
Pozwany reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika zarzutu z rękojmi
nie podniósł. Jest to istotne, ponieważ przy zarzucie z rękojmi przedmiotem dowodzenia
są inne okoliczności, w szczególności pozytywnego dowodu wymaga potwierdzenie
zachowania uprawnienia do realizacji przysługującego roszczenia (tu ewentualnie
5
roszczenia o obniżenie wynagrodzenia). Brak takiego oświadczenia procesowego,
odwołania się do przepisów o rękojmi za wadę rzeczy, prowadzi do wniosku, że
pozwany podjął obronę na zasadach ogólnych, to jest odpowiedzialności za nienależyte
wykonanie zobowiązania (art. 471 k.c.), poprzez wniesienie powództwa wzajemne o
zapłatę 770 437,16 zł. W ramach tego powództwa kwota 531 855 zł odzwierciedla
wydatki jakie poniósł pozwany (tu powód wzajemny) płacąc odlewnikowi za modele
które, zamiast powodów, ta spółka wykonała i za skutki zmian dokonanych przez
pozwanych w dokumentacji. Ponadto w powództwie wzajemnym powód wzajemny
domagał się zapłaty kary umownej obliczonej na podstawie § 7 ust. 2 umowy.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, powództwo wzajemne co do żądania zapłaty kary
umownej zostało prawidłowo oddalone. Stanowisko takie znajduje uzasadnienie w
dokonanej przez Sąd I instancji trafnej wykładnia § 7 ust. 2 łączącej strony umowy.
Zgodnie z tym postanowieniem powód zobowiązany był do zapłaty kary umownej za
zwłokę w dostarczeniu modeli. Pozwany (powód wzajemny) żąda zaś zapłaty kary
umownej obliczonej od wartości modeli w ogóle niedostarczonych przez powodów
(pozwanych wzajemnych). Jego żądanie nie znajduje uzasadnienia, gdyż żąda on kary
w sytuacji niewykonania zobowiązania, a więc w sytuacji nie przewidzianej umową.
Umowa nie przewidywała zryczałtowanego odszkodowania w postaci kary umownej w
razie niewykonania zobowiązania. Żądanie przeto zapłaty kary umownej z § 7 ust. 2
umowy, obliczonej od wartości modeli w ogóle niedostarczonych i modeli, które zostały
wykonane nienależycie, jako nie mające podstawy w tym postanowieniu umownym,
prawidłowo zostało oddalone.
Sąd Apelacyjny uznał także, że co do kwoty 531 525 zł stanowiącej
odszkodowanie odpowiadające wysokością wynagrodzeniu jakie pozwany zapłacił
odlewnikowi za te modele, które ta spółka wykonała zamiast powodów i za skutki zmian
w dokumentacji, Sąd I instancji prawidłowo wskazał, że zapłata, której skarżący żądał za
wykonanie części modeli, nie należy się ponieważ były to elementy, które nie zawierały
elementów rzeźbiarskich i nie były objęte umową. Potrzeba wykonania tych elementów
nie była przez pozwanego kwestionowana. Zatem, skoro powodowie wykonując nadzór
autorski doprowadzili do wykonania tych niezbędnych elementów, to skarżącego
obciążał obowiązek zapłaty odlewnikowi za ich wykonanie, mając na uwadze łączącą go
z tą spółką umową.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu I instancji, że nie było podstawy
prawnej dla obciążenia powodów skutkami finansowymi zmian dokumentacji
6
technicznej. Co do kwoty dochodzonej pozwem wzajemnym w tej części to uwzględnić
należy, że gdyby przyjąć zasadność żądania w tym zakresie, to do zapłaty skarżący
winien był przestawić różnicę miedzy kwotą pierwotną a kwotą jaką musiał dopłacić
gdyby rzeczywiście zmiana w dokumentacji powodowała podwyższenie kosztów. Nie
został przedstawiony żaden dowód, że zmiany w dokumentacji spowodowały
podwyższenie kosztów w stosunku do stanu pierwotnego o kwoty wskazane w
powództwie wzajemnym. Zatem należałoby szkodę powoda wzajemnego ustalać jak
różnicę między wydatkiem zaplanowanym a poniesionym rzeczywiście na skutek
dokonanej zmiany dokumentacji. Taki dowód co do wysokości szkody nie został
przedstawiany. Po drugie, ma rację Sąd Okręgowy, że koszty transportu i montażu, a
także nadzór na tymi czynnościami nie może być traktowany jako szkoda skarżącego
skoro przedstawia się jako niewątpliwe, że i przy wykonywaniu prac zgodnie z
dokumentacją takie czynności jak montaż, transport i nadzór nad nimi też musiałyby być
wykonane. Do zapłaty pozostawałaby ewentualnie jedynie różnica w takich kosztach,
tymczasem jej wysokość, a przede wszystkim fakt jej wystąpienia, w ogóle nie zostały
wykazane.
Po trzecie wreszcie, skarżącemu chodzi o koszty powstałe na rzecz M.(…), w
związku z wykonaniem umowy łączącej go z tym podmiotem. Zgodnie z tą umową
powodowie mieli zapewniony nadzór autorski i prawo dokonywania poprawek i korekt (§
2 ust. 6 umowy), a pozostaje to w związku z postanowieniem zawartym w umowie
zawartej przez strony, że modele zostaną wykonane w uzgodnieniu z odlewnikiem -
zatem koszty zmian wprowadzonych do dokumentacji, jak należy rozumieć, na żądanie
autorów projektu, nie mogą być traktowane jako szkoda pozwanego. Wzrost kosztów,
jeżeli istotnie miał miejsce, wiązał się z wykonaniem umowy łączącej skarżącego z
wykonawcą robót czyli M.(…) S.A. i pozwany powinien był należne temu podmiotowi
wynagrodzenie uiścić. Domaganie się zwrotu wydatkowanych w taki sposób kwot
musiałoby mieć podstawę w umowie łączącej strony procesu lub w podstawie
deliktowej. Żadna z tych podstaw nie istnieje.
Sąd Okręgowy ustalił, że powodowie nie wykonali napisów. Jeżeli przyjąć, że w
takiej sytuacji nie powinni byli otrzymać wynagrodzenia za całe dzieło to biorąc pod
uwagę, że wynagrodzenie zostało umówione za całe dzieło, pozwany obowiązany był
wskazać w jakim zakresie uważa się za zwolnionego od obowiązku świadczenia czego
nie uczynił. W powództwie zaś wzajemnym pozwany (tu powód wzajemny) nie domagał
się zwrotu kosztów poniesionych na wykonanie napisów.
7
W odniesieniu do zarzutu nienależytego wykonywania nadzoru autorskiego –
pozwany formułuje ww. zarzut w sposób ogólnikowy. Materiał dowodowy wskazuje, że
nadzór był wykonywany (świadczą o tym np. uzgodnienia co do wykonania przez
powodów tylko części rzeźbiarskich modeli bez części konstrukcyjnych, świadczą
protokoły odbioru odlewów, świadczą rozliczane koszty podróży na miejsca inwestycji,
świadczą też przytoczone w apelacji zeznania świadków. Umowa zawarta przez strony
nie przewidywała obniżenia wynagrodzenia w razie uznania przez pozwanego czynności
nadzoru za niewystarczające.
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie przepisów postępowania,
mającego istotny wpływ na wynik sprawy oraz przepisów prawa materialnego, tj.:1)
naruszenie przepisu art. 378 § 1 w związku z art. 379 pkt 4) k.p.c. oraz w związku z art.
77 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych przez
jego niewłaściwe zastosowanie; 2) naruszenie przepisu art. 65 § 2 w związku z art. 484
§ 1 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie; 3) naruszenie przepisu art. 637 § 1 k.c.
przez jego niewłaściwe zastosowanie, a w konsekwencji naruszenie przepisu art. 354
k.c. również przez jego niewłaściwe zastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej nie zasługują na uwzględnienie.
Skarżący na rozprawie przed Sądem Najwyższym wycofał poparcie dla zarzutu
naruszenia prawa procesowego w związku z tym, że Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
14 listopada 2006 r., BSA I-4110-5/07, OSNC 2008 4/42 przesądził jednoznacznie, iż
delegację dla sędziego może podpisać nie tylko Minister Sprawiedliwości, zaś zarzuty
naruszenia prawa materialnego, także okazały się niezasadne.
Trafnie skarżący wskazał, że stanowisko Sądu Apelacyjnego, który stwierdził, iż
skoro kara umowna przewidziana w umowie łączącej strony była zastrzeżona za zwłokę
w dostarczeniu modeli rzeźbiarskich to nie należy się ona pozwanemu - powodowi
wzajemnemu Skarbowi Państwa w razie gdy powodowie w ogóle nie dostarczyli takich
modeli, w takim ogólnym ujęciu nie znajduje podstaw prawnych. Nie można bowiem
wykluczyć, że w razie gdy zostaje zastrzeżona kara umowna za zwłokę, a zobowiązanie
wygasa dopiero po pewnym czasie od momentu gdy świadczenie powinno być
spełnione, wierzycielowi za ten czas należy się kara umowna za zwłokę w spełnieniu
świadczenia. Wbrew stanowisku wyrażonemu w skardze kasacyjnej z taką sytuacją nie
mamy jednak do czynienia w rozpoznawanej sprawie.
8
W umowie z dnia 25 maja 1999 r., powodowie zobowiązali się do 30 września
1999 r., dostarczyć spółce M.(...) S.A, która zajmowała się odlewaniem elementów
pomnika między innymi modele napisów informacyjnych i modele betonowych warstw
ziemi. Z ustaleń dokonanych w trakcie procesu wynika jednak, że to pozwany Skarb
Państwa nie dostarczył powodom danych potrzebnych do wykonania modelu napisów
inskrypcyjnych w terminie określonym umową. Pozwany dopiero w dniu 22 listopada
1999 r. zaakceptował projekty graficzne tabliczek inskrypcyjnych wykonane przez
powodów. Powodowie wielokrotnie sygnalizowali pozwanemu błędy w przedstawionych
danych, które miały być umieszczone na inskrypcjach. Jak ustalił Sąd I instancji
w istocie to pozwany Skarb Państwa spowodował swoim zachowaniem niemożliwość
świadczenia po stronie powodów, a tym samym doprowadził do wygaśnięcia
zobowiązania w tym zakresie. W tak ustalonym i skutecznie nie zakwestionowanym
stanie faktycznym brak podstaw do uznania, że po stronie powodów w ogóle powstała
zwłoka gdy chodzi o modele napisów informacyjnych.
Gdy chodzi natomiast o modele betonowych warstw ziemi to w umowie z dnia 25
maja 1999 r. powodowie zobowiązali się do wykonania jedynie kilku przykładów takich
modeli. Jak wynika z materiału dowodowego zebranego w sprawie, szczególnie z
wyjaśnień złożonych przez powodów przed sądem I instancji, które nie zostały
zakwestionowane przez pozwanego, modele betonowych warstw ziemi były prostymi
odlewami, które nie wymagały elementów rzeźbiarskich. Skoro zaś zgodnie z § 2
umowy łączącej strony modele, które powodowe zobowiązali się wykonywać miały być
wykonane w uzgodnieniu z odlewnikiem z uwzględnieniem jego możliwości
technologicznych, to uznać należy, że w granicach dopuszczonej umową swobody,
modele te pod nadzorem powodów wykonała spółka M.(...) S.A. Innymi słowy umowa
łącząca strony dopuszczała, że model betonowych warstw ziemi wykona samodzielnie
odlewnik. Taki sposób rozumienia obowiązków umownych powodów w zakresie modeli
betonowych warstw ziemi potwierdza także to, że nie zostały one uwzględnione pośród
modeli do wykonania, których byli zobowiązani powodowie, a które wykonał za nich
odlewnik. Sąd zmniejszając należne powodom wynagrodzenie nie wziął pod uwagę w
ogóle modeli betonowych warstw ziemi potwierdzając tym samym, że ostatecznie ich
wykonanie nie obciążało powodów.
Nie można, też wbrew odmiennemu stanowisku wyrażonemu w skardze
kasacyjnej, odrywać oceny wykonania obowiązków umownych powodów od celu
jakiemu one służyły. Jeżeli bowiem współdziałając z odlewnikiem i nadzorując jego
9
prace doprowadzili do wykonania pomnika i nie zostało to zakwestionowane, to trudno
uznać, że fakt, iż to nie powodowie a odlewnik pod ich nadzorem wykonał model
betonowych warstw ziemi, jest niewykonaniem przez nich umowy. To pozwany gdyby
uznał, że takie działanie powodów jest niewykonaniem przyrzeczonego przez nich
dzieła, powinien go nie przyjąć. W okolicznościach rozpoznawanej sprawy wynika zaś,
że powodowie wykonali dzieło zgodnie z umową oraz w sposób odpowiadający jego
celowi. Umowy stron należy zaś oceniać nie tylko dosłownie, ale biorąc pod uwagę cel
dla którego zostały one zawarte.
Z dokonanych powyżej ustaleń wynika, że nie można przypisać powodom, aby
pozostawali w zwłoce z wykonaniem modeli tabliczek informacyjnych oraz modeli
betonowych warstw ziemi, a tym samym nie powstało roszczenie Skarbu Państwa z
tytułu kar umownych za zwłokę w wykonaniu tych modeli.
Skoro wykładnia postanowień umowy z dnia 25 maja 1999 r., i ustalenia Sądów
orzekających w sprawie prowadzą do wniosku, że powodowie nie byli zobowiązani do
dostarczenia modeli tabliczek informacyjnych oraz modeli betonowych warstw ziemi, to
brak podstaw aby pozwany wstrzymał się z zapłatą ostatniej raty wynagrodzenia jakie
zobowiązany był wypłacić powodom. Nie mamy bowiem do czynienia, tak jak sugeruje
to skarżący, z niewykonaniem umowy o dzieło. Z tego względu zarzuty naruszenia art.
354 k.c. i 637 § 2 k.c. nie zasługują również na uwzględnienie.
Biorąc pod uwagę powyższe Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.