Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CNP 28/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 sierpnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "G.(...)" Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Ż.
przeciwko "GX.(…)" Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 8 sierpnia 2008 r.,
skargi strony powodowej o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Sądu Okręgowego w Ś. z dnia 13 czerwca 2006 r., sygn. akt VI Ga (…) [VI WSC (…)],
oddala skargę.
Uzasadnienie
Powodowa Spółka domagała się stwierdzenia, że reformatoryjny wyrok Sądu
Okręgowego w Ś. Wydział VI Gospodarczy z 13 czerwca 2006 r. oddalający powództwo
o zapłatę 62 791, 20 zł jest niezgodny z art. 479 k.c., a przez jego wydanie powód
poniósł szkodę wynoszącą co najmniej 78 086, 20 zł, tj. kwotę równą należnemu Spółce
roszczeniu głównemu, poniesionym kosztom procesu oraz obowiązkowi uiszczenia tych
kosztów przeciwnikowi.
2
Niezgodność tę upatruje w błędnej wykładni, a w konsekwencji błędnym
zastosowaniu art. 479 k.c., przez ograniczenie roszczenia z tytułu zastępczego
wykonania umowy do różnicy między ceną zapłaconą osobie trzeciej a ceną należną
pozwanemu w razie wykonania umowy wiążącej strony. Wykładnię przyjętą za
podstawę skargi (umożliwiającej dochodzenie roszczenia odszkodowawczego wobec
Skarbu Państwa) skarżący opiera na językowej wykładni wskazanego przepisu,
zwłaszcza zdanie drugiego, przyznającego zaspokojonemu wierzycielowi uprawnienie
do żądania od dłużnika zapłaty wartości rzeczy, niezależnie od roszczenia o
naprawienie szkody.
Według skarżącej, zwłoka dłużnika w świadczeniu rzeczy oznaczonych co do
gatunku nie może skutkować diametralnie różnymi sankcjami w ramach tego samego
przepisu, ponieważ
 w razie nabycia zastępczego wierzyciel nie mógłby żądać zwrotu ceny tej rzeczy, a w
razie niewykorzystania prawa do nabycia zastępczego miałby roszczenie o zapłatę
przez dłużnika wartości rzeczy. Wierzycielowi nie opłacałoby się zatem korzystać z
nabycia zastępczego, a intencją ustawodawcy było zapewne zrównanie obydwu
roszczeń wierzyciela,
 roszczenia wierzyciela umożliwiają dłużnikowi „wykupienie się” od obowiązku
świadczenia, dlatego powinien świadczyć wartość rzeczy zarówno w wypadku
nabycia zastępczego jak i żądania przez od niego jej wartości, skoro zachowuje
wartość rzeczy, które miał świadczyć.
Uzasadnienie skarżonego wyroku wskazuje następujące okoliczności:
Strony łączyła umowa dostawy kamienia murowego i kostki granitowej na rok
2005. z zapłatą po odbiorze każdej partii towaru i wystawieniu faktury. Dostawy
istotnego ze względu na przedmiot skargi kamienia murowego I klasy miały wynosić 400
ton miesięcznie, z telefonicznym ustalaniem terminu odbioru. Ustalono termin zapłaty w
ciągu jednego dnia od daty wystawienia faktury, po czym strony zmieniły to
postanowienie wyznaczając 30 dni od daty wystawienia faktury. Na rzecz
zamawiającego zastrzeżono ponadto przywilej zalegania w pewnym dłuższym terminie z
zapłatą do wysokości 150 000 zł.
Relacjonując wykonywanie umowy Sąd wskazał na przekraczanie przez powódkę
limitu kwotowego zalegania, z wyrównywaniem jednak na żądanie pozwanej. Wpłynęło
to jednak na zaostrzenie żądań producenta kamienia domagającego się ponownie
zapłaty w terminie jednego dnia oraz ograniczenie ilości wydawanego kamienia.
3
Strona powodowa natomiast żądała wykonywania dostaw w ilościach
umówionych. Ponieważ w czerwcu 2005 r. zaległości w dostawie wynosiły 1949,66 ton,
powódka zażądała wyrównania do 30 czerwca 2005 r. Odpowiadając na to pismo
pozwana powołała się na przekroczenie granicy „kredytu kupieckiego” oraz brak zapłaty
za dostawę określoną w fakturze 0454 z 23 czerwca 2005 r. i oświadczyła, że odstępuje
od umowy dostawy. Powódka w dniach od 27 czerwca 2005 r. do 6 lipca 2005 r. nabyła
od innego dostawcy kamień o wartości 62 791,20 zł, zażądała zapłaty przez pozwaną tej
kwoty, po czym wystąpiła z powództwem o jej zasądzenie.
Sąd Rejonowy w D. Wydział V Gospodarczy uwzględnił powództwo wskazując
jako podstawę prawną art. 479 k.c. Sąd ustalił, że odstąpienie od umowy było
nieskuteczne, ponieważ umowne zastrzeżenie odstąpienia łączyło się z przekroczeniem
terminu wynoszącego (po zmianie umowy) 14 dni od daty płatności. Ponieważ termin
zapłaty został określony w umowie na 30 dni od wystawienia faktury, to w odniesieniu do
dostawy części określonej w fakturze nr 0454 jeszcze nie upłynął. Nie zostały również
spełnione warunki do odstąpienia ustawowego (art. 491 k.c.) ze względu na brak
wyznaczenia dodatkowego terminu. Przyjmując związanie stron umową Sąd Rejonowy
uznał, że pozwana jest zobowiązana do zwrotu (kosztów) zastępczego nabycia
kamienia przez powódkę.
Sąd Okręgowy orzekający w sprawie na skutek apelacji pozwanej zmienił
zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo. Sąd interpretował zwrot „na
koszt dłużnika” jako całość wydatków, które zmuszony był ponieść wierzyciel w celu
dokonania czynności prawnej zastępującej świadczenie dłużnika i uznał, że nie mieści
się w nim cena zapłacona innemu dostawcy, nie wykluczył wszakże, że kwota
zapłacona zastępczemu dostawcy (cena z podatkiem od towarów i usług) może mieć
wpływ na wysokość szkody (art. 471 k.c.).
Sąd odwoławczy zwrócił uwagę, że powódka mogłaby żądać różnicy pomiędzy ceną
uiszczoną w ramach nabycia zastępczego a ceną należną pozwanej, tymczasem
domagała się całej uiszczonej kwoty nie wskazując dowodów dla wykazania należnego
jej roszczenia. Powód nie udowodnił zatem poniesienia tak rozumianego kosztu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co
do gatunku, art. 479 k.c. postanawia, że wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć
na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika
4
zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody
wynikłej ze zwłoki.
Przepis zamieszczony w dziale drugim tytułu siódmego regulującym skutki
niewykonania zobowiązań umożliwia wierzycielowi zastępcze wykonanie zobowiązania
świadczenia rzeczy. Systematyka tytułu VII pt. wykonanie zobowiązań i skutki ich
niewykonania oraz wyodrębnienie działu III. pt. wykonanie i skutki niewykonania
zobowiązań z umów wzajemnych, a szczególnie art. 487 § 1 k.c. wskazują, że przepisy
działu I i II mają charakter ogólny w stosunku do przepisów o zobowiązaniach
wzajemnych. Uwzględnienie tej relacji pozwala zrozumieć ratio legis art. 479 § 1 k.c.
normującego stosunki jednostronnie zobowiązujące do świadczenia określanego
mianem dare, w których jednemu długowi odpowiada wierzytelność drugiej strony.
Przepis nie zawiera odniesień do przyczyny prawnej takiego zobowiązania poprzestając
na regulacji uprawnienia wierzyciela w razie zwłoki dłużnika. Uprawnienie to
ograniczono do rzeczy oznaczonych co do gatunku i wskutek tego zamiennych, a więc
mających z reguły ustaloną cenę. Pozwala ono osiągnąć w sposób uproszczony (np. w
porównaniu z obowiązkiem czynienia lub zaniechania - art. 480 § 1 i 2 k.c.
wymagającym w zasadzie upoważnienia przez sąd) cel gospodarczy wierzytelności,
zagrożony zwłoką dłużnika.
Przepis nie zobowiązuje wierzyciela do nabycia zastępczego; może on domagać
się realnego wykonania zobowiązania (uzyskując tytuł wykonawczy i kierując do
egzekucji) albo skorzystać z upoważnienia ustawowego i wykonać zobowiązanie
dłużnika w drodze samopomocy. To wyjątkowe upoważnienie pozwala wierzycielowi
uzyskać korzyść wynikającą z maksymalnego skrócenia czasu zaspokojenia, połączoną
jednak z koniecznością zaangażowania własnego kapitału, którego zwrotu może
dochodzić w zwykłym trybie. Wykorzystanie instytucji zastępczego świadczenia
powoduje wygaśniecie obowiązku świadczenia przez dłużnika, a tym samym
jednostronną zmianę zobowiązania pierwotnego, polegającą na przekształceniu go w
dług pieniężny obejmujący koszty nabycia a ponadto ewentualne odszkodowanie.
Podkreślana w piśmiennictwie różnica między świadczeniem pierwotnym a „surogatem”
uzyskanym przez wierzyciela ma znaczenie teoretyczne. Jest oczywiste, że wybór
uprawnienia przyznanego wierzycielowi w pierwszej kolejności w art. 479 k.c. wyłącza
możliwość skorzystania z drugiej postaci, tj. zapłaty wartości, oraz wyklucza roszczenie
o wykonanie pierwotnego zobowiązania.
5
Jak wspomniano, stosunek prawny wynikający z pierwotnego zobowiązania i jego
przekształcenia się nadal istnieje. Z art. 479 k.c. nie wynika jednoznacznie, jaki zakres
wydatków wierzyciela obejmuje pojęcie kosztu. W zobowiązaniu jednostronnym należy
przyjąć, że są to wszystkie wydatki z ceną nabytych rzeczy włącznie. Sformułowanie
przepisu, przeniesione z art. 246 k.z., kładzie raczej nacisk na wskazanie osoby
zobowiązanej do zwrotu poniesionych wydatków niż klasyfikację kosztów i szkody,
chociaż i jej nie można wykluczyć, np. wydatki wierzyciela poniesione na dokonanie
czynności prawnej będącej źródłem pierwotnego zobowiązania do świadczenia owych
rzeczy oznaczonych co gatunku. Uznania ceny zapłaconej przez wierzyciela
realizującego uprawnienie zastępcze za odrębną kategorię prawną (szkody) nie wspiera
też poniesienie ich z własnej woli.
Sąd Okręgowy rozstrzygał jednak powództwo wynikające z umowy wzajemnej,
gdzie klasyfikacja wydatków jako kosztu albo szkody tym bardziej nie jest jednoznaczna.
W takiej sytuacji pojęcie kosztów ograniczył do wydatków koniecznych dla dokonania
czynności prawnej zastępczej, a wyłączył z niego zasadnicze świadczenie wierzyciela,
tj. cenę, lokując je w pojęciu szkody wynikającej ze zwłoki. Koncepcja ta nie przekonuje,
ponieważ w okolicznościach sprawy cena zapłacona drugiemu dostawcy nie mogła być
w całości uznana za szkodę. Obowiązek powódki zapłaty ceny kamienia po jego
odbiorze od pozwanej powodował, że zwłoka pozwanej nie powodowała straty u powódki,
w postaci przyjmowanej przez Sąd Okręgowy, co nie wyklucza pojawiania się innych
postaci strat. Brak świadczenia pozwanej umożliwiał wszczęcie procedury ustawowego
odstąpienia od umowy (art. 491 § 1 k.c. - zdanie pierwsze) ale nie wymagał zapłaty,
której wymagalność następowała po wystawieniu faktury. Skorzystanie z możliwości
stworzonej przez art. 479 k.c. powodowało wprawdzie wydatek m. in. w postaci ceny
zapłaconej drugiemu dostawcy, lecz jak wyżej stwierdzono, powodowało wygaśnięcie
również zobowiązania wierzyciela wynikającego z umowy.
Skorzystanie przez wierzyciela (powódkę) z upoważnienia ustawowego zawartego
w art. 479 k.c. nie przekształciło umowy wzajemnej w umowę jednostronnie
zobowiązującą, w wykonaniu której pozwany pozostający w zwłoce miałby obowiązek
zamiast wydania rzeczy oznaczonych co do gatunku zapłacić ich wartość (cenę) bez
jakiegokolwiek ekwiwalentu. Stronę pozwaną obciążał od tej chwili obowiązek zwrotu
kosztów nabycia pomniejszonego o zaoszczędzoną przez wierzyciela cenę.
Żądanie powódki oparte było na błędnym założeniu, że jej roszczenie obejmuje
również cenę, której powódka wskutek nabycia zastępczego nie musiała uiszczać. Sąd
6
Okręgowy trafnie natomiast wskazał, że zwłoka dostawcy mogła uzasadniać uzyskanie
zwrotu wydatków przekraczających niezapłaconą pozwanej należność z tytułu ceny.
Zgłoszone roszczenie i wskazane dowody nie pozwoliły jednak temu sądowi ustalić, że
powódka żąda takich roszczeń a tym samym ustalić zarówno zasady powództwa jak i
wysokości. Dlatego zarzut sprzeczności z prawem wyroku sądu odwoławczego,
usprawiedliwiającej roszczenie odszkodowawcze jest nieuzasadniony, a skarga podlega
oddaleniu na podstawie art. 42411
§ 1 k.p.c.