Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 października 2008 r.
I UK 81/08
Prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej w okresie od 1 sty-
cznia do 30 grudnia 1999 r. w czasie korzystania z urlopu górniczego rodziło
obowiązek opłacania składek z tytułu tej działalności.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 paździer-
nika 2008 r. sprawy z odwołania Czesława F. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w C. o objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia
11 grudnia 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 15 kwietnia 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w C. stwierdził, że Czesław F. podlegał obowiązkowemu ubezpieczeniu z tytułu pro-
wadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej w okresie od 1 stycznia 1999 r. do
14 września 1999 r. W uzasadnieniu decyzji ZUS poinformował Czesława F. o obo-
wiązku płatnika składek przekazania stosownych dokumentów do ZUS oraz obo-
wiązku opłacenia składek wraz z odsetkami za zwłokę. Kwotę należnych składek
ZUS określił w zawiadomieniu z dnia 15 kwietnia 2005 r. Postanowieniem z dnia 20
kwietnia 2005 r. ZUS sprostował oczywistą pomyłkę pisarską w ten sposób, że uchy-
lił dotychczasowe uzasadnienie i wydał nowe.
Czesław F. nie zgodził się z powyższą decyzją wraz z późniejszym postano-
wieniem i wniósł od niej odwołanie domagając się jej uchylenia, gdyż jego zdaniem,
zmiana uzasadnienia nie mieści się w pojęciu korekty pomyłki pisarskiej, a ponadto
należność dochodzona przez ZUS uległa przedawnieniu.
2
W odpowiedzi na odwołanie ZUS podtrzymał swoje dotychczasowe stanowi-
sko i wniósł o oddalenie odwołania.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem z
dnia 20 września 2006 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że stwierdził, iż
Czesław F. w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 14 września 1999 r. nie podlegał obo-
wiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu: emerytalnemu, rentowemu i wypadko-
wemu z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej.
Sąd Okręgowy ustalił, że w okresie od 9 września 1996 r. do 15 września
1999 r. odwołujący się prowadził działalność gospodarczą - handel okrężny artyku-
łami spożywczymi pochodzenia krajowego i zagranicznego. Od dnia 20 maja 1976 r.
do dnia 3 lutego 2002 r. odwołujący się zatrudniony był w Kopalni Węgla Kamienne-
go „B.” w B. w pełnym wymiarze czasu pracy, z tym, że od dnia 29 grudnia 1998 r. do
dnia 3 lutego 2002 r. odwołującemu się został przyznany - na podstawie ustawy z
dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjo-
nowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i za-
daniach gmin górniczych - urlop górniczy i pobierał z tego tytułu świadczenie socjal-
ne.
W oparciu o tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy przyjął, że odwołanie
jest uzasadnione. Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z przepisami art. 6, 8, 9
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w
związku z art. 20, 21, 22 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnic-
twa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz
szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych odwołujący się w czasie
urlopu górniczego nie przestawał być pracownikiem, wyrażającym zgodę na rozwią-
zanie w przyszłości (w konkretnej dacie) umowy o pracę, zwolnionym z woli ustawo-
dawcy od świadczenia pracy i otrzymującym zamiast wynagrodzenia świadczenie
socjalne. Zdaniem Sądu Okręgowego, nie budzi wątpliwości, iż w spornym okresie
odwołujący się nie był zobowiązany do zapłaty składek na obowiązkowe ubezpie-
czenie społeczne zarówno z tytułu urlopu górniczego i pobieranego w czasie jego
trwania świadczenia socjalnego, jak i z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności
gospodarczej. Istniejący w dalszym ciągu stosunek pracy z mocy przepisów ustawy z
dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjo-
nowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i za-
daniach gmin górniczych w związku z treścią art. 9 ust. 1 ustawy o systemie ubez-
3
pieczeń społecznych przed nowelizacją i po nowelizacji, przy jednoczesnym
uwzględnieniu przepisów Kodeksu pracy, oznacza względem odwołującego się ist-
nienie obowiązkowego ubezpieczenia społecznego tylko z tytułu stosunku pracy, po-
nieważ odwołujący się w dalszym ciągu był pracownikiem, tyle że przebywającym na
urlopie górniczym. Wobec spełnienia przez niego warunków do objęcia ubezpiecze-
niem z innego tytułu w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą może on
być objęty tym innym ubezpieczeniem społecznym tylko dobrowolnie na swój wnio-
sek, a takiego wniosku nie złożył. Powyższe okoliczności, zdaniem Sądu Okręgowe-
go, zadecydowały o uwzględnieniu odwołania i stwierdzeniu, że Czesław F. nie pod-
lega ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności go-
spodarczej w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 14 września 1999 r.
Od powyższego wyroku apelację złożył organ rentowy zaskarżając go w cało-
ści. Wyrokowi zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 6
ust. 1 pkt 5 i pkt 20 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w brzmieniu obo-
wiązującym w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 29 grudnia 1999 r. w związku z uchy-
leniem art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym osób prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin. Wskazując na tak
sformułowany zarzut organ rentowy domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i od-
dalenia odwołania. W uzasadnieniu apelacji organ rentowy podniósł, że orzeczenie
Sądu Okręgowego jest nieprawidłowe ponieważ w 1999 r. przepisy ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych przewidywały dwa odrębne tytuły podlegania ubezpie-
czeniu społecznemu: działalność pozarolniczą oraz pobieranie świadczeń socjalnych
wypłacanych w okresie urlopu i pobierania wynagrodzenia przysługującego w okresie
korzystania z urlopu górniczego. Jednocześnie ówcześnie obowiązująca ustawa nie
przewidywała zbiegu tytułów do podlegania ubezpieczeniu, a w szczególności nie
dawała możliwości wyboru tytułu przez ubezpieczonego. Takie rozwiązanie zostało
wprowadzone dopiero w wyniku nowelizacji ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, zgodnie z którą osoby pozostające na urlopach górniczych i spełniające jedno-
cześnie warunki do podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułów wymienionych
w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4 - 6, i 10 obejmowane są ubezpieczeniem dobrowolnie na swój
wniosek.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem
z dnia 11 grudnia 2007 r. uznał apelację za uzasadnioną. Uzasadniając swoje sta-
nowisko Sąd wskazał, że w związku z brzmieniem przepisu art. 6 ust. 1 pkt 20
4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, obowiązującym w okresie objętym za-
skarżonym wyrokiem, odwołujący się, pobierając świadczenie socjalne z tytułu
udzielonego mu urlopu górniczego, podlegał ubezpieczeniu społecznemu, a koszt
składki z tego tytułu ponosił za niego budżet państwa, co wynika wprost z przepisu
art. 6 ust. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Z kolei w przepisie art. 9
ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych została unormowana kwestia
zbiegu obowiązku ubezpieczenia. Opisany w tym przepisie zbieg dotyczył tylko
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego i zachodził wówczas, gdy jedna osoba wy-
konywała kilka rodzajów działalności, z którymi wiąże się obowiązek ubezpieczenia
społecznego. Przepis art. 9 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych pod-
legał istotnym zmianom, wiążącym się właśnie z problematyką zbiegu tytułów do
podlegania ubezpieczeniom społecznym, a jego brzmienie w poszczególnych okre-
sach czasu ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy.
W okresie przypadającym przed dniem 30 grudnia 1999 r. przepis ten stano-
wił, że osoby, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1, 3, 10 i 12 - 18a ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, spełniające jednocześnie warunki do objęcia obowiązko-
wo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z innych tytułów, są obejmowane
ubezpieczeniami tylko z tytułu stosunku pracy, członkostwa w spółdzielni lub służby.
Mogą one dobrowolnie, na swój wniosek, być objęte ubezpieczeniami emerytalnym i
rentowymi również z innych tytułów. Tak więc przed dniem 30 grudnia 1999 r. z
przepisu tego wynikało, iż obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu wyłącznie z
jednego tytułu podlegały osoby wymienione w art. 6 ust. 1 pkt 1, 3, 10 i 12 - 18, a
zatem nie dotyczyło to osób, do których odnosił się pkt 5 (prowadzących pozarolni-
czą działalność) i pkt 20 (pobierających świadczenie socjalne), czyli również odwo-
łującego się. Dopiero ustawą z dnia 23 grudnia 1999 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw została wprowadzona w ży-
cie - z dniem 30 grudnia 1999 r. - nowelizacja art. 9 ust. 1 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych. W wyniku tej nowelizacji, do kręgu osób, które mają zostać
objęte ubezpieczeniem społecznym wyłącznie z jednego tytułu, dodano osoby wy-
mienione w art. 6 ust. 1 pkt 20 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. W tej
sytuacji należy stwierdzić, że odwołujący się w okresie objętym zaskarżoną decyzją
podlegał obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu zarówno z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej, jak i pobierania świadczenia socjalnego w okresie urlopu
5
górniczego. Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił odwołanie.
Wyrok ten został zaskarżony przez odwołującego się skargą kasacyjną w ca-
łości. Jako podstawę skargi skarżący wskazał naruszenie prawa materialnego - art.
24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym
od 1 stycznia 2003 r., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i art. 6 ust. 1 pkt 20
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu przed 30 grudnia 1999 r., a
także naruszenie przepisu postępowania. Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie
skargi do rozpoznania wskazano, że jest ona oczywiście uzasadniona oraz że w
sprawie występuje istotne zagadnienie prawne dotyczące wątpliwości odnośnie do
stosowania nowych lub dotychczasowych przepisów w zakresie przedawnienia, a
także potrzebę wykładni przepisów prawa budzących poważne wątpliwości. W
związku z tym skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orze-
czenie o zmianie decyzji w ten sposób, aby stwierdzała, iż odwołujący się nie podle-
ga ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności go-
spodarczej w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 14 września 1999 r., ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego roz-
poznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawa dotyczy objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 14 wrze-
śnia 1999 r. Spór dotyczący objęcia ubezpieczeniem podlega rozstrzygnięciu w
oparciu o stan prawny obowiązujący w tym czasie. Niesporne jest, że w okresie od 1
stycznia 1999 r. do 14 września 1999 r. wnioskodawca: 1) prowadził działalność go-
spodarczą; 2) przebywał na urlopie górniczym i pobierał z tego tytułu świadczenie
socjalne, zgodnie z ustawą z dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa
węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz
szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (w brzmieniu obowiązującym w okresie od 1 stycznia 1999 r. do
14 września 1999 r.), ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegały obowiąz-
kowo między innymi osoby prowadzące pozarolniczą działalność wraz z osobami z
6
nimi współpracującymi (pkt 5) oraz osoby pobierające świadczenia socjalne wypła-
cane w okresie urlopu i osoby pobierające zasiłek socjalny wypłacany na czas prze-
kwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, wynikające z od-
rębnych przepisów lub układów zbiorowych pracy (pkt 20). Wynika stąd, że odwołu-
jący się podlegał obowiązkowi ubezpieczeniowemu zarówno z tytułu 1 jak i 2.
Argumentacja odwołującego się, że - po pierwsze - jako górnik korzystający z
urlopu górniczego miał status pracownika, w związku z czym objęty był ubezpiecze-
niem na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej, nie ma charakteru przesą-
dzającego ponieważ status osoby korzystającej z urlopu górniczego różni się istotnie
od statusu górnika niekorzystającego z urlopu. Status pracowniczy mają bowiem
również np. osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasi-
łek macierzyński (pkt 19), które mimo to zostały objęte obowiązkiem ubezpieczenio-
wym.
Po drugie, nietrafnie skarżący dowodzi, że przepis art. 6 ust. 1 pkt 20 ustawy
systemowej dotyczy innego kręgu osób i nie obejmuje górnika na urlopie górniczym.
Istotnie, przepis ten nie posługuje się określeniem „urlop górniczy”, niemniej jednak
wyliczenie osób, do których przepis ten się odnosi z powołaniem pobieranych świad-
czeń jednoznacznie wskazuje na osoby, do których ma zastosowanie art. 20 ustawy
o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach go-
spodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych.
Wymienione świadczenia w postaci „świadczenia socjalnego wypłacanego w okresie
urlopu” oraz zasiłku socjalnego wypłacanego na czas przekwalifikowania zawodowe-
go i poszukiwania nowego zatrudnienia, nie są znane innym systemom świadcze-
niowym. Zgodnie z art. 22 ustawy o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do
funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach
i zadaniach gmin górniczych w okresie korzystania z urlopu górniczego, przyznanego
pracownikowi przed dniem 1 stycznia 2003 r., pracownik ten otrzymuje świadczenie
socjalne w wysokości 75% miesięcznego ekwiwalentu pieniężnego obliczanego jak
wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy, natomiast na podstawie art. 23 tej ustawy
zasiłek socjalny, o którym mowa w art. 20 ust. 1 pkt 2 lit. a, wypłacany na czas prze-
kwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia poza górnictwem,
przysługuje pracownikowi zatrudnionemu pod ziemią nieuprawnionemu do urlopu
górniczego, z którym z przyczyn dotyczących zakładu pracy rozwiązano stosunek
pracy, a od dnia 1 stycznia 1999 r. również pracownikowi zatrudnionemu w zakładzie
7
przeróbki mechanicznej węgla, z którym rozwiązano stosunek pracy w tym samym
trybie.
Przepis art. 9 ustawy systemowej dotyczy zbiegu objęcia ubezpieczeniem
emerytalnym i rentowymi z różnych tytułów. Generalnie w takich przypadkach prze-
pis ten stoi na gruncie jednego tytułu obowiązkowego ubezpieczenia. Dopuszcza on
objęcie ubezpieczeniem z innych tytułów, ale dobrowolnie, na wniosek. Przepis ten
był wielokrotnie nowelizowany. W wersji pierwotnej, obowiązującej do 15 września
1999 r., a więc mającej zastosowanie do spornego okresu, art. 9 przewidywał jeden
tytuł ubezpieczenia jedynie w odniesieniu do wymienionych wyczerpująco przypad-
ków zbiegu tytułu objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem. Według tego przepisu
pracownicy spełniający jednocześnie warunki do objęcia obowiązkowo ubezpiecze-
niami emerytalnym i rentowymi z innych tytułów, są obejmowani ubezpieczeniami
tylko z tytułu stosunku pracy (ust. 1), osoba spełniająca warunki do objęcia obowiąz-
kowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, o których mowa w
art. 6 ust. 1 pkt 2, 4-6 i 10, jest objęta obowiązkowo ubezpieczeniami z tego tytułu,
który powstał najwcześniej (ust. 2), a osoba prowadząca kilka rodzajów działalności
pozarolniczej jest objęta obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z
jednego wybranego przez siebie rodzaju działalności (ust. 3). Żadna ze wskazanych
w art. 9 sytuacji szczególnych nie dotyczy zatem zbiegu ubezpieczenia obowiązko-
wego w związku z korzystaniem z urlopu górniczego oraz z tytułu prowadzenia poza-
rolniczej działalności gospodarczej.
Dopiero kolejna nowelizacja art. 9, dokonana ustawą z dnia 23 grudnia 1999 r.
o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 110, poz. 1256), objęła zasadą jednego tytułu ubezpieczenia osoby pobie-
rające świadczenie z tytułu urlopu górniczego, które jednocześnie spełniają warunki
do objęcia ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospo-
darczej. Warto zwrócić uwagę, że przepisy przejściowe przewidziały w odniesieniu
do jednej sytuacji wsteczne działanie ustawy od dnia 1 stycznia 1999 r. (art. 1 pkt 3,
lit. b - odnoszący się do funkcjonariuszy niepozostających w stosunku służby w dniu
wejścia w życie ustawy systemowej). Nie dotyczy to jednak osób będących na urlo-
pie górniczym. Należy zatem uznać, że rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego w
przedmiocie istnienia po stronie odwołującego się obowiązku ubezpieczenia emery-
talnego i rentowych w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 14 września 1999 r. jest pra-
widłowe.
8
Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 kwietnia 2005 r. dotyczy
wyłącznie objęcia obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowych w okresie
od 1 stycznia 1999 r. do 14 września 1999 r. Jej przedmiotem nie jest natomiast
orzeczenie obowiązku uiszczenia zaległych składek. ZUS w uzasadnieniu decyzji o
objęciu ubezpieczeniami społecznymi wskazał jedynie na wynikające z tego faktu
obowiązki płatnika, polegające na złożeniu stosownych dokumentów i opłaceniu
składek, nie sposób jednak uznać, że w ten sposób uzasadnienie decyzji zmieniło
treść jej sentencji. Uzasadnienie, będąc integralną częścią decyzji, służy wyjaśnieniu
rozstrzygnięcia, które zawarte jest w sentencji, w związku z czym z uzasadnienia nie
można wywodzić wniosków co do zakresu praw przyznanych stronie lub obowiązków
nałożonych na nią (por. P. Przybysz: Kodeks postępowania administracyjnego. Ko-
mentarz, Warszawa 2006, s. 242). W konsekwencji zarzuty skargi kasacyjnej doty-
czące przedawnienia składek nie mogą zostać rozważone.
Z tych powodów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w
sentencji.
========================================