Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 121/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa P.-M. Spółki z o.o. z/s w L.
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście Powiatu P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 października 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 16 listopada 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną; zasądza od P.-M. Spółki z o.o. z/s
w L. na rzecz Skarbu Państwa - Starosty Powiatu P. kwotę 7.200
(siedem tysięcy dwieście) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 16 listopada 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanej P.-M. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością od wyroku Sądu
Okręgowego w L. z dnia 26 lipca 2007 r. w części oddalającej powództwo o
zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty Powiatu P. kwoty 243.788 zł
z odsetkami ustawowymi tytułem zwrotu uiszczonych za lata 2004–2006 opłat za
użytkowanie wieczyste gruntów bliżej określonych w uzasadnieniu wyroku.
Według ustaleń dokonanych w sprawie grunty, o które chodzi w sprawie,
to szereg nieruchomości pozostających w użytkowaniu wieczystym powodowej
Spółki. Co do części nieruchomości podstawą użytkowania wieczystego były
decyzje uwłaszczeniowe, a co do części – umowa. Co do części nieruchomości
zapadły prawomocne wyroki ustalające wysokość opłaty rocznej za użytkowanie
wieczyste. Na gruntach pozostających w użytkowaniu wieczystym powodowej
Spółki usytuowana jest bocznica kolejowa użytkowana przez tę Spółkę.
Spółka świadczy usługi w zakresie kolejowego przewozu towarów.
Zasady eksploatacji bocznicy regulowane są zawartymi przez nią umowami
bocznicowymi.
Sąd Okręgowy uznał, że w sytuacji, gdy powodowa Spółka nadal związana
jest umowami użytkowania wieczystego, których treść ukształtowana została
początkowo decyzjami administracyjnymi a następnie prawomocnymi wyrokami,
zapłacone przez powodową Spółkę opłaty z tytułu użytkowania wieczystego
nie stanowiły nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 k.c.), a ponadto,
że ewentualny obowiązek zwrotu świadczenia wygasł (art. 409 k.c.).
Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu wyrażonego w sprawie przez sąd
pierwszej instancji. Wydany przezeń wyrok uznał jednakże – mimo błędnego
uzasadnienia – za odpowiadający prawu.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego powodowa Spółka nie spełnia wymogów
pozwalających na uznanie jej za zarządcę infrastruktury kolejowej w rozumieniu
przepisów ustawy z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym.
Za infrastrukturę kolejową w rozumieniu tej ustawy należy zaś uznać tylko taką
3
infrastrukturę, która znajduje się w dyspozycji zarządcy. Powodową Spółkę
nie obejmuje więc zwolnienie od opłat z tytułu użytkowania wieczystego gruntów,
które nie są zajęte pod infrastrukturę kolejową (art. 8 powołanej ustawy).
Sąd Apelacyjny powołał się ponadto na wykładnię systemową i celowościową
przepisu zwalniającego od opłat z tytułu użytkowania wieczystego gruntów zajętych
pod infrastrukturę kolejową i doszedł do wniosku, że nie obejmuje on gruntów
zajętych pod bocznice kolejowe.
Wyrok wskazany na wstępie zaskarżyła w całości skargą kasacyjną
powodowa Spółka. Podstawę skargi stanowi naruszenie prawa materialnego
przez błędną wykładnię art. 8 w zw. z art. 4 pkt 1 ustawy z dnia 28 marca 2003 r.
o transporcie kolejowym oraz art. 4 pkt 7 w zw. z art. 1 pkt 1, art. 2 pkt 2 oraz art. 4
pkt 10 tej ustawy. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku, orzeczenie
co do istoty sprawy i uwzględnienie powództwa, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Działająca w imieniu pozwanego Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa
wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie od pozwanej Spółki kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważy, co następuje:
Przepisem mającym decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy jest
art. 8 ustawy z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (obecnie tekst jedn.:
Dz.U. z 2007, nr 16, poz. 94 ze zm.; dalej – „ustawa”), który stanowi: „Grunty zajęte
pod infrastrukturę kolejową są zwolnione od opłat z tytułu użytkowania
wieczystego”. W sprawie należało więc ustalić, czy grunty pozostające
w użytkowaniu wieczystym powodowej Spółki, na których usytuowana jest bocznica
kolejowa użytkowana przez tę Spółkę, są gruntami zajętymi pod infrastrukturę
kolejową. Pytanie postawione zaś ogólnie brzmi: czy grunty, na których usytuowana
jest bocznica kolejowa są gruntami zajętymi pod infrastrukturę kolejową.
Dla wyjaśnienia treści kluczowych pojęć dla tego pytania nie jest miarodajne
ich potoczne rozumienie. Zarówno bowiem pojecie „infrastruktury kolejowej”
jak i „bocznicy kolejowej” (oraz niektóre inne pojęcia) zostały bowiem zdefiniowane
4
w ustawie w jej art. 4 pkt 1 i 10, co oznacza, że pojęcia te użyte w ustawie należy
w procesie stosowania tej ustawy rozumieć zgodnie z ich ustawową definicją.
Przed dalszymi rozważaniami należy zwrócić uwagę, że ustawą z dnia
16 grudnia 2005 r. o zmianie ustawy o transporcie kolejowym oraz o zmianie innych
ustaw (Dz.U. z 2006 r. Nr 2, poz. 63), która weszła w życie dnia 9 lutego 2006 r.,
zmieniona zostało zawarta w art. 4 pkt 10 ustawy definicja „bocznicy kolejowej”.
Ponieważ w sprawie chodzi o opłaty z tytułu użytkowania wieczystego za lata
2004–2006, dla kwestii zastosowania do tych opłat art. 8 ustawy potrzebne jest
odniesienie się do przepisów tej ustawy w pierwotnym brzmieniu,
jak i po wymienionej ich zmianie.
Według art. 4 ust. 1 ustawy użyte w niej określenie „infrastruktura kolejowa”
oznacza „linie kolejowe oraz inne budowle, budynki i urządzenia wraz z zajętymi
pod nie gruntami, usytuowane na obszarze kolejowym, przeznaczone
do zarządzania, obsługi przewozu osób i rzeczy, a także utrzymania niezbędnego
w tym celu majątku zarządcy infrastruktury”. Stosownie zaś do art. 4 pkt 10 ustawy
w pierwotnym brzmieniu określenie „bocznica kolejowa” oznacza „linię kolejową
służącą do załadunku i wyładunku wagonów oraz ich włączania do ruchu
kolejowego”. Należy też zwrócić uwagę na art. 4 pkt 2 ustawy, stanowiący,
że określenie „linia kolejowa” oznacza „tory kolejowe wraz z zajętymi
pod nie gruntami oraz przyległy pas gruntu, a także budynki, budowle i urządzenia
przeznaczone do prowadzenia ruchu kolejowego, wraz z zajętymi pod nie gruntami”
i na art. 4 pkt 8 ustawy, stanowiący, że określenie „obszar kolejowy” oznacza
„określony działkami ewidencyjnymi obszar, na którym usytuowane są linie
kolejowe oraz inne budynki, budowle i urządzenia przeznaczone do zarządzania,
eksploatacji i utrzymania linii kolejowych, a także służące do obsługi przewozu osób
i rzeczy”. Prima facie można by zatem sądzić, że skoro infrastrukturą kolejową są
m.in. linie kolejowe, a bocznica kolejowa jest linią kolejową, to bocznica kolejowa
jest infrastrukturą kolejową. Wobec zaś tego, że według art. 4 pkt 10 ustawy po
jego zmianie określenie „bocznica kolejowa” oznacza „infrastrukturę kolejową
przeznaczoną do wykonywania załadunku i wyładunku wagonów oraz ich
przemieszczania i włączania do ruchu po sieci kolejowej”, to bocznica kolejowa jest
infrastrukturą kolejową. Zarówno według pierwotnego brzmienia ustawy jak i po jej
5
zmianie, grunty na których usytuowane są bocznice kolejowe należałoby zatem
uznać za grunty zajęte pod infrastrukturę kolejową.
Nie można zaaprobować poglądu Sądu Apelacyjnego, że za infrastrukturę
kolejową w rozumieniu ustawy należy uznać tylko taką infrastrukturę, która znajduje
się w dyspozycji jej zarządcy. Wprawdzie w określeniu infrastruktury kolejowej
zawartym w art. 4 pkt 1 ustawy mowa jest o „budowlach, budynkach
i urządzeniach… przeznaczonych do zarządzania” (jak należy rozumieć –
„Infrastrukturą kolejową”; zob. art. 4 pkt 7 ustawy zawierający określenie „zarządcy
infrastruktury”) „a także utrzymania niezbędnego w tym celu majątku zarządcy
infrastruktury”, ale przeznaczenie nie oznacza wykorzystywania zgodnie
z przeznaczeniem. Poza tym z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego
wyroku, nie wynika – wbrew zapatrywaniu Sądu Apelacyjnego – że powodowa
Spółka nie jest zarządcą infrastruktury kolejowej w rozumieniu art. 4 pkt 7 ustawy,
jeżeli by uznać, że infrastruktura ta obejmuje bocznice kolejowe.
Stanowisko zajęte w zaskarżonym wyroku co do tego, że grunty, na których
usytuowane są bocznice kolejowe, nie są gruntami zajętymi pod infrastrukturę
kolejową w rozumieniu art. 8 w zw. z art. 4 pkt 1 ustawy, należy jednakże podzielić.
Odnosząc się do ustawy w pierwotnym brzmieniu trzeba zauważyć,
że określenie bocznicy kolejowej w art. 4 pkt 10 odnosi się wyłącznie do linii
kolejowej o przeznaczeniu wskazanym w tym przepisie. Określenie infrastruktury
kolejowej zawarte w art. 4 pkt 1 ustawy obejmuje zaś pojęcie linii kolejowej,
określone w art. 4 pkt 2 ustawy oraz innych składników infrastruktury i powiązane
zostało ze wskazanym w tym przepisie ich przeznaczeniem, którym jest – mówiąc
ogólnie – świadczenie przez transport kolejowy usług o charakterze powszechnym
(według słów ustawy „przewóz osób i rzeczy”). Poza tym, objęcie pojęciem
infrastruktury linii kolejowych usytuowanych na obszarze kolejowym wskazuje,
że pojęcie to nie obejmuje bocznic kolejowych, będących liniami kolejowymi
nieusytuowanymi na obszarze kolejowym. Sugeruje to, że za grunty zajęte
pod infrastrukturę kolejową, które stosownie do art. 8 ustawy zwolnione są od opłat
z tytułu użytkowania wieczystego, należy uznać tylko grunty, na których
usytuowana jest linia kolejowa o przeznaczeniu wskazanym w art. 4 pkt 1 ustawy,
6
położone na obszarze kolejowym. Nie należą więc do nich grunty zajęte
pod bocznice kolejowe. Przemawia za tym – trafnie zastosowana przez Sąd
Apelacyjny – wykładnia celowościowa art. 8 ustawy. Trudno bowiem przypisać
ustawodawcy intencję zwolnienia od opłat z tytułu użytkowania wieczystego
gruntów wykorzystywanych w interesie użytkownika bocznicy kolejowej i służących
do realizacji prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Aczkolwiek tylko
pośrednio i przy uwzględnieniu różnicy między opłatą z tytułu użytkowania
wieczystego a podatkiem od nieruchomości, również przemawia za tym powołane
przez Sąd Apelacyjny zwolnienie od podatku od nieruchomości jedynie budowli
kolejowych i zajętych pod nie gruntów wykorzystywanych wyłącznie na potrzeby
publicznego transportu kolejowego (art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 12 stycznia
1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r., Nr 121,
poz. 844 w brzmieniu obowiązującym przed zmianą dokonaną ustawą z dnia
7 grudnia 2006 r., Dz. U. Nr 249, poz. 1828). Rozumowanie to pozostaje aktualne
także po zmianie określenia bocznicy kolejowej zawartego w art. 4 pkt 10 ustawy,
mimo że według zmienionego brzmienia tego przepisu bocznicę kolejową
zdefiniowano jako infrastrukturę kolejową.
Przy wykładni art. 8 ustawy nie można pominąć odniesienia się do regulacji,
która obowiązywała przed jego wejściem w życie jak i do zmiany ustawy mogącej
wpłynąć na jego rozumienie, która nastąpiła po roku 2006, a więc wprost
nie dotyczy kwestii opłat z tytułu użytkowania wieczystego za okres będący
przedmiotem sporu w sprawie, w której wniesiona została rozpoznawana skarga
kasacyjna.
Tak więc stosownie do art. 6a ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r.
o transporcie kolejowym (Dz.U. Nr 96, poz. 591 ze zm.), która obowiązywała
do dnia 1 czerwca 2003 r. i z tym dniem uchylona została przez ustawę z dnia
28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym, grunty zajęte pod linie kolejowe były
zwolnione od opłat z tytułu użytkowania wieczystego. Według definicji zawartej
w art. 4 tej ustawy na jej użytek „linią kolejową” była „droga szynowa …” (pkt 2),
natomiast „bocznicą kolejową” była „boczną drogą szynową… która miała
połączenie z linią kolejową” (pkt 3). Już więc tylko wykładnia literalna tych
przepisów prowadziła do wniosku, że w rozumieniu ustawy bocznica kolejowa, jako
7
boczna droga szynowa (która musiała jedynie mieć połączenie z linią kolejową),
nie była linią kolejową, a zatem grunty, na których usytuowane były bocznice
kolejowe, jako grunty, które nie były zajęte pod linie kolejowe, nie były zwolnione
od opłat z tytułu użytkowania wieczystego.
Ustawą z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o transporcie
kolejowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 191, poz. 1374), która weszła
w życie dnia 2 listopada 2007 r., m.in. zmieniony został art. 4 pkt 2, 8 i 10 ustawy
z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym i do art. 4 tej ustawy dodany
został pkt 1a. Według art. 4 pkt 2 ustawy w nowym brzmieniu „linia kolejowa”
to „droga kolejowa mająca początek i koniec wraz z przyległym pasem gruntu,
na którą składają się odcinek linii, a także budynki, budowle i urządzenia
przeznaczone do prowadzenia ruchu kolejowego wraz z zajętymi pod nie gruntami”.
Stosownie zaś do nowego art. 4 pkt 1a ustawy „droga kolejowa” to „nawierzchnia
kolejowa wraz z podtorzem i budowlami inżynierskimi oraz gruntem, na którym jest
usytuowana”. Według pkt 10 ustawy w nowym brzmieniu „bocznica kolejowa” to
„droga kolejowa połączona z linią kolejową i służąca do wykonywania załadunku
i wyładunku wagonów lub wykonywania czynności utrzymaniowych pojazdów
kolejowych lub postoju pojazdów kolejowych oraz przemieszczania i włączania
pojazdów kolejowych do ruchu po sieci kolejowej; w skład bocznicy kolejowej
wchodzą również urządzenia sterowania ruchem kolejowym oraz inne urządzenia
związane z bezpieczeństwem ruchu kolejowego, które są na niej usytuowane”.
Wobec niezmienionego brzmienia art. 4 ust. 1 ustawy, zawierającego określenie
infrastruktury kolejowej, jest więc jasne, że bocznica kolejowa, która nie została
określona jako linia kolejowa, ale droga kolejowa połączona z linią kolejową, nie
jest taką linią. Nie stanowi więc infrastruktury kolejowej, a zatem grunty, na których
usytuowane są pod bocznice kolejowe, nie są zwolnione od opłat z tytułu
użytkowania wieczystego. Za poprawnością takiej interpretacji świadczy
uzasadnienie rządowego projektu zmiany ustawy, który stał się ustawą z dnia
19 września 2007 r. o zmianie ustawy o transporcie kolejowym oraz niektórych
innych ustaw (druk sejmowy Sejmu V kadencji nr 2013). Chociaż nie jest ono
klarownie sformułowane, wynika z niego, że celem zmiany było sprecyzowanie
pojęć zdefiniowanych w ustawie, pozwalające na jednoznaczne przyjęcie,
8
że grunty, na których usytuowane są bocznice kolejowe nie są zwolnione od opłaty
z tytułu użytkowania wieczystego. Przemawia to za wyrażonym wyżej poglądem,
że i przed tą zmianą norma o takiej treści zawarta była w ustawie. Trudno byłoby
przyjąć i uzasadnić to racjonalnymi względami, że grunty, na których usytuowane
są bocznice kolejowe, zwolnione były od opłat z tytułu użytkowania wieczystego
w okresie od dnia 1 czerwca 2003 r. do dnia 2 listopada 2007 r., podczas gdy
wcześniej i później zwolnienie to ich nie obejmowało.
W świetle tego co powiedziano, skarga kasacyjna okazała się nie mieć
uzasadnionych podstaw. Sąd Najwyższy zatem ją oddalił (art. 39814
k.p.c.)
i na podstawie art. 108 § 1 zd. pierwsze w zw. z art. 98 § 1 i 3 i art. 99 k.p.c.
w zw. z § 12 ust. 4 pkt 1 i § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej
przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.)
orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego.
(eb)