Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 289/08
POSTANOWIENIE
Dnia 7 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Nadleśniczego Nadleśnictwa B. w B.
o założenie księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w B. z dnia 14
kwietnia 2008 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu Rejonowego w B. z
dnia 20 marca 2008 r. [sygn. akt Dz. Kw. (…)] i sprawę przekazuje temu Sądowi do
ponownego rozpoznania
Uzasadnienie
Skarb Państwa reprezentowany przez Nadleśniczego Nadleśnictwa B. w B. złożył
wniosek o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości leśnej położonej w obrębie gruntów
wsi P., gmina B., oznaczonej numerami geodezyjnymi (…) o powierzchni 86,6120 ha.
Sąd Rejonowy w B. oddalił wniosek, a Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 14
kwietnia 2008 r. oddalił apelację wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego.
Uzasadniając przyczyny oddalenia apelacji Sąd Okręgowy wyjaśnił, że uznał za
trafne stanowisko Sądu Rejonowego, który przyjął, iż wniosek o założenie księgi
wieczystej złożony przez wnioskodawcę nie spełnia wymagań określonych w art. 1 ust.
2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr
124, poz.1361 ze zm., powoływanej dalej jako „u.k.w.h.”) oraz w § 19 rozporządzenia
2
Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm., dalej powoływane
jako „r.p.k.w.”). Przepisy te wymagają wykazania tytułu własności nieruchomości.
Tymczasem wnioskodawca przedłożył jedynie wypis z rejestru gruntów, wskazujący Skarb
Państwa jako właściciela tych nieruchomości oraz decyzję Urzędu Rejonowego w B. z 1995
r. zatwierdzającą projekt scalenia gruntów. Nie dostarczył natomiast tytułu własności
nieruchomości, w zamian za które, w wyniku postępowania scaleniowego, otrzymał objęte
wnioskiem działki. Decyzja zatwierdzająca projekt scalenia gruntów nie stanowi, w
ocenie Sądu Okręgowego, samodzielnego i pierwotnego tytułu własności, bowiem w
ogóle nie przesądza o własności gruntu. Sąd ten przeanalizował zmiany brzmienia art. 25
ust. 1 (obecnie art. 29 ust. 1) ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie
gruntów (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1749 ze zm., dalej „u.s.w.g.”)
wskazując, że zmiana treści tego przepisu - który w pierwotnej wersji zawierał
stwierdzenie, że decyzja o zatwierdzeniu projektu scalenia gruntów nie przesądza tytułu
własności gruntów wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed scaleniem,
zastąpione później, w wyniku nowelizacji, postanowieniem, iż decyzja o zatwierdzeniu
projektu scalenia lub wymiany gruntów nie narusza praw osób trzecich do gruntów
wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed scaleniem lub wymianą – nie
uprawnia do uznania tej decyzji za akt stwierdzający prawo własności. W następstwie
scalania uczestnik tego postępowania nie mógł bowiem uzyskać do gruntu zamiennego
więcej praw, niż miał do gruntu dotychczasowego. Wychodząc z tych przesłanek Sąd
Okręgowy przyjął, że jeżeli posiadacz nie legitymował się prawem własności działek
objętych scalaniem, to nie może się skutecznie domagać ujawnienia prawa własności do
nowej działki powstałej w wyniku tego postępowania.
Sądy obydwu instancji nie podzieliły stanowiska wnioskodawcy, że w
okolicznościach rozpatrywanej sprawy zachodziły podstawy do wydania zarządzenia o
obwieszczeniu publicznym w trybie § 24 r.p.k.w. Zaznaczyły, że obwieszczenie
publiczne może być dokonane tylko wtedy, kiedy przy zakładaniu księgi wieczystej
okaże się, iż prawo własności tego, kto ma być wpisany, nie zostało dostatecznie
wykazane. Nie jest to zatem droga zastępująca w całości obowiązek wykazania tytułu
własności, ani tym bardziej sposób nabycia własności. Przepis ten ma zastosowanie,
gdy wnioskodawca dysponuje pewnymi dokumentami wskazującymi, że
najprawdopodobniej jest właścicielem nieruchomości, lecz dokumenty te nie
3
wystarczają jako wyłączna i samodzielna podstawa do założenia księgi wieczystej i
wpisania w oparciu o nie prawa własności wnioskodawcy.
Wnioskodawca złożył skargę kasacyjną, zaskarżając postanowienie Sądu
Okręgowego w całości. Skarga oparta została na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 29 u.s.w.g., polegającą na przyjęciu, że
wskazana w tym przepisie decyzja nie stanowi pierwotnego tytułu własności. Skarżący
zarzucił także naruszenie § 24 r.p.k.w. przez jego niezastosowanie. We wniosku
domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia Sądu I instancji
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w B.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący nie ma racji podważając stanowisko Sądu Okręgowego, odmawiające
decyzji zatwierdzającej projekt scalenia gruntów charakteru pierwotnego tytułu
własności. Zagadnienie to ustawodawca uregulował w art. 29 ust. 1 u.s.w.g, w którym
wyjaśnił, że decyzja taka stanowi tytuł do ujawnienia nowego stanu prawnego w
księgach wieczystych oraz wprowadzenia uczestników scalenia w posiadanie
wydzielonych im gruntów. Nie narusza przy tym praw osób trzecich do gruntów
wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed scaleniem lub wymianą. Takie
sformułowanie wskazuje, że decyzja o zatwierdzeniu projektu scalenia lub wymiany
gruntów pełni wprawdzie istotną rolę prawotwórczą (konstytutywną) – wyznacza nowy
przedmiot prawa własności i wygasza prawo właściciela do nieruchomości, która
dotychczas była jego własnością – ale jej oddziaływanie nie narusza podmiotowego
zakresu prawa własności. Właścicielem nieruchomości - ekwiwalentu - staje się osoba,
której własnością była nieruchomość poddana scalaniu, niezależnie od tego, czy brała
udział w postępowaniu scaleniowym, czy też nie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
11 grudnia 1978 r., III CRN 240/78, OSNC z 1979 r., nr 12, poz. 239).
Nie można jednak pominąć faktu, że decyzja o zatwierdzeniu projektu scalenia
gruntów stanowi tytuł do ujawnienia nowego stanu prawnego w księgach wieczystych
(art. 29 ust. 1 u.s.w.g.). Legitymowanie się nią przez posiadacza gruntu, który brał udział
w postępowaniu scaleniowym, stanowi ważki dowód uprawdopodobniający, że
przysługuje mu prawo własności. Przebieg postępowania scaleniowego, zakładający
powiadomienie wszystkich zainteresowanych o jego rozpoczęciu, toku i podjętej decyzji,
a także przewidujący szeroki udział zainteresowanych w pracach, zapewnia możliwość
powzięcia informacji o tym postępowaniu i zgłoszenia się przez ewentualnych innych
uprawnionych. Brak takich zdarzeń sugeruje brak konkurentów roszczących sobie
4
pretensje do nieruchomości uczestnika postępowania. Z tego względu nie można
zaakceptować stanowiska Sądu Okręgowego, że wylegitymowanie się przez
wnioskodawcę decyzją zatwierdzająca projekt scalenia gruntów nie uprawdopodabnia
jego praw do wskazanych w tej decyzji gruntów na tyle, żeby możliwe było
zastosowanie uzupełniającego postępowania przewidzianego w § 24 r.p.k.w.
Wnioskodawca przedstawił bowiem dokumenty nie dające pewności co do jego prawa
do nieruchomości, ale jednak uzasadniające przypuszczenie, że takie prawo mu służy,
co odpowiada ustawowemu sformułowaniu „prawo własności (…) nie zostało
dostatecznie wykazane”.
Zastosowanie powyższego przepisu nie następuje jednak wprost, lecz na
podstawie odesłania zawartego w nadal obowiązującej ustawie z dnia 17 lutego 1960 r.
o utracie mocy prawnej niektórych ksiąg wieczystych (Dz. U. Nr 11 poz. 67 ze zm. dalej
„u.m.p.k.w.”). Ustawa ta w art. 3 i 4 nakazuje dla nieruchomości, które były objęte
postępowaniem scaleniowym, a nie miały urządzonych ksiąg wieczystych, założenie
takich ksiąg z urzędu (art. 3), według przepisów dotyczących zakładania ksiąg
wieczystych dla nieruchomości, które nie miały urządzonych ksiąg (art. 4 ust. 1).
Odesłanie to kieruje więc aktualnie do § 19 i nast. r.p.k.w., a zatem także do § 24
r.p.k.w., co wynika bezpośrednio z treści art. 4 ust. 1 u.m.p.k.w. W przepisie tym
wprowadzona została zmiana w stosunku do unormowania zawartego w § 24 ust. 2 w
zw. z ust. 1 pkt 3 r.p.k.w., polegająca na wyznaczeniu sztywnego 3-miesięcznego termin
do zgłaszania praw podlegających wskazaniu w obwieszczeniu.
Z zestawienia powyższych przepisów odczytać można następujący tryb
postępowania w wypadku, kiedy wniosek dotyczy założenia księgi wieczystej dla
nieruchomości, utworzonej w wyniku przeprowadzenia postępowania scaleniowego,
która odpowiada kryteriom z art. 3 u.m.p.k.w.:
W postępowaniu wieczystoksięgowym badaniu podlega tytuł prawny
wnioskodawcy do nieruchomości w zamian za którą otrzymał nieruchomość zamienną
oraz decyzja zatwierdzająca projekt scalenia gruntów, jako podstawa wpisu praw do
nieruchomości otrzymanej po wymianie. Jeżeli brak dokumentów wykazujących w
dostateczny sposób tytuł własności do pierwotnej nieruchomości, została natomiast
przedłożona decyzja o zatwierdzeniu projektu wymiany gruntów – zachodzą podstawy
do przeprowadzenia uzupełniającego postępowania wyjaśniającego w sposób
unormowany w § 24 r.p.k.w. ze zmianą wynikającą z art. 4 ust. 1 u.m.p.k.w. Jeżeli
prawa wnioskodawcy nie zostaną zakwestionowane – możliwe będzie dokonanie
5
żądanego przez niego wpisu, jeśli zostaną zakwestionowane, sąd wieczystoksięgowy,
mając na uwadze, że postępowanie dotyczące założenia księgi dla nieruchomości
objętych postępowaniem wymiennym, które z różnych przyczyn nie mają urządzonych
ksiąg wieczystych, toczy się z urzędu na podstawie art. 3 tej ustawy – dokona wpisu na
rzecz osoby, które prawa uzna za wykazane. Ewentualny spór o prawo własności
wymagać zaś będzie rozstrzygnięcia w trybie procesowym.
W konsekwencji za uzasadniony należało uznać podniesiony przez skarżącego
zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy § 24 r.p.k.w. przez jego błędna wykładnię, która
doprowadziła do jego niezastosowania w rozpatrywanej sprawie.
Zachodziły zatem podstawy do uchylenia zaskarżonego postanowienia oraz
postanowienia Sądu I instancji i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).