Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 371/08
Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej między małżonkami,
którzy pozostawali we wspólności ustawowej lub umownej, z dniem
wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa jest dopuszczalne w
zasadzie tylko wtedy, gdy z powodu separacji faktycznej (życia w rozłączeniu)
niemożliwe było już w tym dniu ich współdziałanie w zarządzie majątkiem
wspólnym.
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Stanisława P. przeciwko Renacie P. o
ustalenie rozdzielności majątkowej, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w
Izbie Cywilnej w dniu 11 grudnia 2008 r. skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego w Koszalinie z dnia 11 marca 2008 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Stanisław P. pozwem z dnia 2 lutego 2007 r. wniósł o ustanowienie z dniem 1
stycznia 2005 r. rozdzielności majątkowej małżeńskiej. Sąd Rejonowy wyrokiem z
dnia 5 grudnia 2007 r. orzekł zgodnie z żądaniem pozwu, ustalając, że Stanisław P.
i Renata P. byli małżeństwem od dnia 5 lutego 1983 r. Renata P. w dniu 14 stycznia
2005 r. złożyła pozew o rozwód, twierdząc, że ustały wszystkie więzi łączące
małżonków. Wyrokiem z dnia 11 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy rozwiązał
małżeństwo stron bez orzekania o winie, powierzając Stanisławowi P. wykonywanie
władzy rodzicielskiej nad wspólną małoletnią córką Nicole.
W 1988 r. Stanisław P. wyjechał do Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej, a pozwana dołączyła do niego po roku. Po powrocie do Polski w 2003 r.
podjęli działalność gospodarczą; prowadzili restaurację, centrum rozrywkowe i
hotel, mieli dwa domy, a w 2004 r. Stanisław P. wybudował trzeci dom. Od tego
czasu między stronami nastąpiło znaczne rozluźnienie więzi Stanisław P.
utrzymywał stosunki z inną kobietą, która zaszła z nim w ciążę. Pozwana
dowiedziała się o tym w grudniu 2004 r., a w dniu 7 stycznia 2005 r. wyjechała do
Stanów Zjednoczonych, zabierając córkę Nicole. Zamieszkała w domu Janusza G.,
nie informując powoda o nowym adresie. U Janusza G. zaciągnęła pożyczkę,
najpierw w kwocie 300 000 dolarów amerykańskich, później kwota ta uległa
zwiększeniu. Zadłużenie to zostało częściowo spłacone ze środków pochodzących
ze sprzedaży domu w Stanach Zjednoczonych. Małżonkowie mieli wspólne konta
bankowe. Mąż dokonywał niektórych przelewów samodzielnie. W dniu 18 marca
2003 r. bez udziału pozwanej sprzedał dom w Australii, a w dniu 12 czerwca 2004 r.
dom w Stanach Zjednoczonych. Część pieniędzy ze sprzedaży przeznaczył na
zakup innych nieruchomości. W dniu 13 września 2006 r. zbył nieruchomość
położoną w K. przy ulicy B. nr 45, a w dniu 29 września 2006 – nieruchomość przy
ulicy B. nr 43. Obie nieruchomości zostały zbyte bez zgody pozwanej. W trakcie
trwania małżeństwa powód wywiózł ze Stanów Zjednoczonych do Polski wiele
ruchomości, a pozwana z Polski do Stanów Zjednoczonych kilka samochodów
osobowych. Między stronami toczą się procesy w Polsce, Stanach Zjednoczonych i
Australii. Dotyczą głównie majątku dorobkowego stron oraz spraw związanych z
zarządem wspólnym majątkiem.
Opierając się na tych ustaleniach Sąd Rejonowy uznał, że w stosunkach
między stronami wystąpiły ważne w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o. powody do
ustanowienia z dniem 1 stycznia 2005 r. rozdzielności majątkowej, gdyż powód oraz
pozwana, żyjąc w głębokim konflikcie, nie współdziałają w zarządzie majątkiem
wspólnym co najmniej od tego dnia. Twierdzenia pozwanej, że ustanowienie
rozdzielności z tym dniem naruszy w sposób istotny jej interes, Sąd Rejonowy uznał
za pozostające w sprzeczności z jej stanowiskiem zajmowanym w innych sprawach
toczących się między stronami.
Sąd Okręgowy, podzielając ustalenia faktyczne i oceny prawne Sądu
Rejonowego, wyrokiem z dnia 11 marca 2008 r. oddalił apelację pozwanej. Za
bezzasadny uznał w szczególności zarzut niewyjaśnienia przez Sąd Rejonowy, czy
żądanie przez powoda ustanowienia rozdzielności majątkowej z datą wsteczną nie
narusza zasad współżycia społecznego i nie godzi w interesy rodziny oraz
pozwanej.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła Sądowi Okręgowemu naruszenie
art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 52 § 1 i 2 k.r.o. w związku z art. 5 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(…) Według art. 52 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym od dnia 20 stycznia
2005 r., każdy z małżonków może z ważnych powodów żądać ustanowienia przez
sąd rozdzielności majątkowej; rozdzielność majątkowa powstaje z dniem
oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych przypadkach sąd może
ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia
powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu. Zmiana w
porównaniu z pierwotnym tekstem polegała na zastąpieniu w § 1 zwrotu „zniesienie
wspólności majątkowej” zwrotem „ustanowienie rozdzielności majątkowej” i na
doprecyzowaniu w § 2 czasowego zasięgu skutków orzeczenia sądu. W związku z
tą zmianą nasuwa się pytanie, czy w ogóle dopuszczalne jest – tak jak to miało
miejsce w rozpoznawanej sprawie – ustanowienie przez sąd orzekający po dniu 19
stycznia 2005 r. na podstawie art. 52 k.r.o. w przedstawionym brzmieniu
rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym dzień 20 stycznia 2005 r. Chodzi
o to, że przed dniem 20 stycznia 2005 r. treścią orzeczenia sądu uwzględniającego
powództwo mogło być tylko zniesienie wspólności majątkowej (ustawowej lub
umownej), gdyż orzekania o ustanowieniu rozdzielności majątkowej w tym czasie
nie przewidywano.
Na to pytanie należy udzielić odpowiedzi pozytywnej, która znajduje oparcie w
art. 5 ust. 4 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i
opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691 – dalej: „ustawa
nowelizująca”). Powołany przepis stanowi, że jeżeli w dniu wejścia w życie
wymienionej ustawy stosunki majątkowe między małżonkami nie podlegały
wspólności ustawowej ani nie były określone przez umowę majątkową małżeńską,
między małżonkami istnieje przymusowy ustrój majątkowy w rozumieniu tej ustawy,
a więc m.in. w rozumieniu zmienionego tą ustawą art. 52 k.r.o. (rozdzielność
majątkowa). Zasadą zatem w świetle przytoczonego przepisu jest traktowanie
stosunków majątkowych między małżonkami, co do których nastąpiło zniesienie
wspólności majątkowej przez sąd przed dniem 20 stycznia 2005 r., od tego dnia, tak
jakby między tymi małżonkami została ustanowiona rozdzielność majątkowa w
rozumieniu art. 52 k.r.o. w brzmieniu, które on wówczas otrzymał.
Skoro wcześniejsze przypadki zniesienia wspólności majątkowej między
małżonkami powinny być od tego dnia traktowane tak, jakby między małżonkami
ustanowiono rozdzielność majątkową na podstawie art. 52 k.r.o. w nowym
brzmieniu, to nie powinno być też przeszkód do ustanowienia na podstawie tego
przepisu rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym tę datę, jeżeli
oczywiście spełnione są wymagane przez ten przepis przesłanki odniesienia mocy
obowiązującej rozstrzygnięcia sądu do tego dnia. W przeciwnym razie sąd, chcąc
cofnąć w razie istniejących ku temu podstaw skutek swego rozstrzygnięcia
wydanego na podstawie art. 52 k.r.o. w nowym brzmieniu do daty poprzedzającej
dzień 20 stycznia 2005 r., musiałby orzec o zniesieniu wspólności majątkowej z tym
dniem. Orzeczenie to jednak od razu podlegałoby działaniu normy zawartej w art. 5
ust. 4 ustawy nowelizującej. Prostszym więc rozwiązaniem, a przy tym w pełni
zgodnym z założeniami tej normy oraz z brzmieniem znowelizowanego art. 52
k.r.o., jest wydanie w takiej sytuacji przez sąd wyroku ustanawiającego rozdzielność
majątkową.
Warto jeszcze zaznaczyć, że ustanowienie rozdzielności majątkowej z dniem
poprzedzającym dzień 20 stycznia 2005 r. oznacza to samo, co oznaczało
zniesienie wspólności majątkowej na podstawie art. 52 k.r.o. w pierwotnym
brzmieniu. Zmiana art. 52 § 1 k.r.o. przez zastąpienie żądania zniesienia
wspólności majątkowej żądaniem ustanowienia rozdzielności majątkowej miała na
celu objęcie zakresem zastosowania art. 52 k.r.o. w nowym brzmieniu, oprócz
ustrojów wspólności majątkowej, ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem
dorobków (512
-515
k.r.o.), wprowadzonego ustawą nowelizującą (por. uzasadnienie
rządowego projektu ustawy nowelizującej, Sejm IV kadencji, druk nr 1556). Skoro
ustrój majątkowy małżeński, którego pojawienie się wpłynęło na zmianę art. 52 § 1
k.r.o., został wprowadzony dopiero przez przepisy obowiązujące od dnia 20
stycznia 2005 r., ustanowienie rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym
ten dzień w praktyce oznacza zniesienie z tym dniem wspólności majątkowej.
Artykuł 52 § 2 k.r.o. stanowi wyjątek od zasady, że wyrok konstytutywny
wywołuje skutki od dnia uprawomocnienia zawartego w nim rozstrzygnięcia. Na
gruncie pierwotnego brzmienia art. 52 § 2 k.r.o. nie budziło wątpliwości, że przepis
ten, przewidując, iż wspólność majątkowa ustaje z dniem oznaczonym w wyroku,
który ją znosi, miał na względzie, oprócz dnia zbieżnego z dniem uprawomocnienia
się rozstrzygnięcia o zniesieniu wspólności, także dzień wcześniejszy.
Przyjmowano, że przepis ten dopuszczał oznaczenie w wyroku nawet dnia
poprzedzającego dzień wytoczenia powództwa, jeżeli oczywiście tylko w tym dniu
istniała już przesłanka uzasadniająca zniesienie wspólności, tj. istniały wymienione
w art. 52 § 1 k.r.o. „ważne powody” (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15
października 1991 r., III CZP 96/91, OSNC 1992, nr 6, poz. 91).
Jednocześnie w orzecznictwie ostatecznie ugruntował się pogląd
dopuszczający orzeczenie o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną
także po prawomocnym rozwiązaniu małżeństwa, jeżeli powództwo o zniesienie
wspólności zostało wytoczone przed uprawomocnieniem się wyroku rozwodowego
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1994 r., III CZP 44/94, OSNC
1994, nr 10, poz. 190, oraz uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30
maja 1996 r., III CZP 54/96, OSNC 1996, nr 10, poz. 130). Według przyjętej w
orzecznictwie wykładni art. 52 k.r.o. w pierwotnym brzmieniu, jedynie umowne
wyłączenie wspólności majątkowej przez małżonków wykluczało zniesienie tej
wspólności przez sąd z dniem poprzedzającym zawarcie umowy (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1996 r., III CZP 54/96, oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 czerwca 2003 r., III CKN 545/01, OSNC 2004, nr 9, poz.
143).
Praktyka częstego znoszenia przez sądy na podstawie art. 52 k.r.o.
wspólności majątkowej z dniem poprzedzającym dzień uprawomocnienia się
wydanego wyroku, nierzadko nawet wcześniejszą niż dzień wytoczenia powództwa,
spotkała się z krytyką piśmiennictwa jako zagrażająca bezpieczeństwu obrotu.
Krytykę tę potwierdziły liczne przypadki wykorzystywania art. 52 k.r.o. w sposób
godzący w interesy wierzycieli. W następstwie tego w orzecznictwie zarysowała się
tendencja do korzystania z dużą ostrożnością z możliwości zniesienia wspólności
majątkowej z datą wsteczną, zwłaszcza wcześniejszą niż dzień wytoczenia
powództwa. W rezultacie nie tylko w piśmiennictwie, ale i w orzecznictwie zniesienie
wspólności majątkowej małżeńskiej z dniem poprzedzającym dzień wytoczenia
powództwa nie budziło zastrzeżeń właściwie tylko wtedy, gdy ważny powód
zniesienia tej wspólności stanowiła separacja faktyczna małżonków,
uniemożliwiająca im współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym i najczęściej
zarazem stwarzająca zagrożenie interesów majątkowych jednego lub nawet obojga
małżonków (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1997 r., III CKN 51/97,
OSNC 1997, nr 12, poz. 194). Jednocześnie w orzecznictwie zyskał przewagę
pogląd, że aby separacja faktyczna małżonków, uniemożliwiająca im współdziałanie
w zarządzie majątkiem wspólnym i najczęściej zarazem stwarzająca zagrożenie
interesów majątkowych jednego lub nawet obojga małżonków, mogła stanowić
ważny powód zniesienia wspólności majątkowej, nie musiała przybierać postaci
trwałego i zupełnego rozkładu pożycia w znaczeniu przepisów o rozwodzie (art. 56
§ 1 k.r.o.). Pogląd ten sprzeciwiał się również wykluczeniu, wzorem art. 56 § 3
k.r.o., możliwości żądania zniesienia wspólności przez małżonka ponoszącego winę
rozkładu pożycia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1997 r., III CKN
51/97, poz. 38, z dnia 17 grudnia 1999 r., III CKN 506/98, „Wokanda” 2000, nr 4, s.
8, z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 1070/98, nie publ., z dnia 27 stycznia 2000 r.,
III CKN 426/98, nie publ., z dnia 20 czerwca 2000 r., III CKN 287/00, nie publ., z
dnia 12 września 2000 r., III CKN 373/99, nie publ., z dnia 23 lutego 2001 r., II CKN
398/00, nie publ., z dnia 8 maja 2003 r., II CKN 78/01, "Izba Cywilna" 2004, nr 3, s.
36, z dnia 4 listopada 2004 r., V CK 215/04, nie publ.).
Nowelizując art. 52 § 1 i 2 k.r.o., ustawodawca wykorzystał dorobek
judykatury; w § 2 postanowił wyraźnie, że oznaczony w wyroku dzień – odtąd już
ustanowienia rozdzielności majątkowej, a nie zniesienia wspólności majątkowej –
nie może być w zasadzie wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa. Za
przypadek, w którym możliwe jest odstępstwo od tej zasady uznano życie
małżonków w rozłączeniu, przez co należy rozumieć separację faktyczną w
znaczeniu przyjmowanym w przytoczonym orzecznictwie. Posłużenie się przez
ustawodawcę zwrotem "życie w rozłączeniu", a nie "separacja faktyczna" wynikało z
użycia w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym terminu „separacja” już w innym
sensie, tj. na oznaczenie instytucji unormowanej w art. 611
-616
. Nie ma zatem
podstaw do uznania regulacji art. 52 § 2 k.r.o. dotyczącej życia małżonków w
rozłączeniu za zupełną nowość, lecz należy w niej dostrzegać wyraz wykładni
wcześniej już przyjmowanej na gruncie art. 52 k.r.o. W rezultacie w świetle art. 52 §
1 i 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym od dnia 20 stycznia 2005 r. ustanowienie
przez sąd rozdzielności majątkowej między pozostającym we wspólności
majątkowej małżonkami z dniem poprzedzającym dzień wytoczenia powództwa jest
możliwe w szczególności ze względu na występującą już w tym dniu separację
faktyczną małżonków, uniemożliwiającą im współdziałanie w zarządzie majątkiem
wspólnym i najczęściej zarazem stwarzającą zagrożenie interesów majątkowych
jednego lub nawet obojga małżonków. Za aktualne należy też uznać orzecznictwo
uznające, że z żądaniem opartym na art. 52 § 1 k.r.o. może wystąpić również
małżonek wyłącznie winny separacji; jego wina oraz wzgląd na dobro rodziny lub
pozwanego małżonka mogą być uwzględniane wyjątkowo, w ramach oceny
dochodzonego żądania z punktu widzenia zasad współżycia społecznego (art. 5
k.c.). Wyrażone w piśmiennictwie zapatrywanie, sprzeciwiające się stosowaniu do
dochodzonego na podstawie art. 52 k.r.o. żądania przepisu art. 5 k.c. dlatego, że
ocena żądania z punktu widzenia zasad współżycia społecznego powinna być
dokonywana już w ramach ustalania ważnej przyczyny uzasadniającej to żądanie,
nie zasługuje na akceptację. Opowiedzenie się za tym zapatrywaniem oznaczałoby
powrót do podejmowanych dawniej, poddanych trafnej krytyce prób włączania do
pojęcia „ważnych przyczyn” czynników majątkowych i osobistych.
Dokonane w sprawie ustalenia uzasadniały przyjęcie, że separacja faktyczna,
w której strony pozostawały co najmniej od dnia 1 stycznia 2005 r., wykluczała ich
współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym. Skoro w tym okresie każdy z
małżonków podejmował jedynie samodzielne działania w stosunku do majątku
wspólnego, oskarżając drugiego o jego trwonienie, to istniejąca między nimi
wspólność majątkowa nie mogła służyć ich interesom oraz dobru rodziny. Zarazem
nie stwierdzono, aby ustalenie rozdzielności majątkowej ze wskazaną data
zagrażało interesom wierzycieli. Zasadnie także Sąd Okręgowy przyjął, że
nielojalne zachowanie się nie tylko powoda, ale i pozwanej wykluczało udzielenie jej
w drodze wyjątku ochrony na podstawie art. 5 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną.