Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 240/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa M. T., A. T., J. S. i Ł. R.
przeciwko P.(...) Spółce z o.o. w W. o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2008 r., skargi
kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 listopada 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej na rzecz powodów kwotę 1.800 zł
tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 4.06.2007 r. zasądził od pozwanej Spółki P.(...)
na rzecz powodów M. T., A. T., J. S. i Ł. R. kwotę 141.160 zł z odsetkami, ustalając co
następuje:
W dniu 1.02.2006 r. strony zawarły umowę, na podstawie której pozwana zleciła
powodom wykonanie za wynagrodzeniem prac projektowych związanych z realizacją
stosownego programu obejmującego 25 oddziałów pozwanego w regionie x. Na mocy §
2
13 pkt 3 z umowy pozwana Spółka była zobowiązana do zapłaty powodom kary
umownej z tytułu odstąpienia od umowy z przyczyn zależnych od pozwanej w wysokości
10 % wynagrodzenia, przy czym – stosownie do § 16 ust. 5 umowy – pozwana była
uprawniona do odstąpienia od umowy do 31.03.2006 r. bez obowiązku zapłacenia kar
umownych. W dniu 4.04.2006 r. powodowie otrzymali od pozwanej Spółki pismo z dnia
31.03.2006 r. zawierające oświadczenie o odstąpieniu od umowy na podstawie § 16 ust.
5 umowy. Powodowie pismem z dnia 11.04.2006 r. poinformowali pozwaną Spółkę, o
nieskuteczności odstąpienia, ponieważ oświadczenie zostało złożone po 31.03.2006 r.
W tej sytuacji pozwana Spółka pismem z dnia 14.04.2006 r. odstąpiła od umowy na
podstawie art. 644 k.c. i wezwała do sporządzenia zestawienia prac wykonanych i w
toku, w celu rozliczenia wynagrodzenia. Powodowie określili wynagrodzenia ostatecznie
na kwotę 199.341,29 zł i tę należność pozwana Spółka uiściła. Pismem z dnia
10.08.2006 r. powodowie wezwali pozwaną Spółkę o zapłatę kary umownej w kwocie
141.160,55 zł, którą to kwotę obliczono w ten sposób, że od pełnego wynagrodzenia
netto w kwocie 1.575.000 zł odliczono wypłaconą należność netto 163.994,50 zł, a od
różnicy obliczono 10%.
Uwzględniając powództwo Sąd Okręgowy uznał, że odstąpienie od umowy przez
pozwaną Spółkę było skuteczne, a ponieważ nastąpiło ono z przyczyn od niej
zależnych, powodom należy się kara umowna. Pozwana nie wykazała, jakoby
odstąpienie od umowy nastąpiło z przyczyn niezawinionych i niezależnych od niej. Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 13.11.2007 r. oddalił apelację pozwanej Spółki. Sąd ten
podniósł, że zastrzeżenie kary umownej nastąpiło na wypadek odstąpienia od umowy, a
nie niewykonania zobowiązania pieniężnego tj. zapłaty wynagrodzenia. Nie został więc
naruszony art. 483 k.c. Wskazał też, że przy odstąpieniu od umowy na podstawie art.
644 k.c. obowiązek zapłaty wynagrodzenia, nie wyklucza zastrzeżenia kary umownej.
Wyrok ten zaskarżyła pozwana Spółka. Zarzuciła naruszenie art. 483, 3581
w
związku z art. 58, 471 i art. 395 k.c., art. 6 k.c. w związku z art. 361, 471 i 472 k.c., a
nadto art. 232 k.p.c. w związku z art. 6, 483 i 471 k.c. Wskazując na powyższe wniosła o
uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie
powództwa względnie o przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania. Alternatywnie wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Zgodnie z ujętą w art. 483 § 1 k.c. definicją, przez zastrzeżenie kary umownej
strony ustalają, że naprawienie szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Oprócz
wspomnianego przepisu granice dopuszczalnego kształtowania konstrukcji kary
umownej wyznaczają także kryteria wskazane w art. 3581
oraz art. 58 § 1 i 2 k.c. De
lege lata zastrzeżenie kary umownej może odnosić się wyłącznie do niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Należy tu zwrócić
uwagę na istotną różnicę w tym zakresie pomiędzy normatywnym ujęciem
odszkodowania umownego w kodeksie zobowiązań (art. 82 k.z. dopuszczał odnoszenie
go do wszelkich kategorii zobowiązań) i kary umownej w kodeksie cywilnym (art. 483 § 1
k.c. odnosi ją jedynie do verba legis „zobowiązań niepieniężnych). Przez tę zmianę
normatywną nastąpiła modyfikacja jurydycznej konstrukcji kary umownej, zawężając
zakres dopuszczalności jej stosowania. Konsekwentnie rzecz ujmując postanowienia
kontraktu łączące obowiązek zapłaty kary umownej z brakiem lub nieterminowym
spełnieniem świadczenia pieniężnego powinny być traktowane jako poczynione contra
legem (art. 58 § 3 k.c.). Do przedmiotowo istotnych elementów zastrzeżenia kary
umownej zalicza się określenie zobowiązania (albo pojedynczego obowiązku), którego
niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary. Karę umowną
strony mogą bowiem zastrzec na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania w ogólności (zobowiązania obligującego dłużnika do świadczenia
polegającego na daniu, czynieniu, zaniechaniu lub znoszeniu]; mogą też powiązać karę
z poszczególnymi przejawami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
(np. zwłoką dłużnika, spełnieniem świadczenia niewłaściwej jakości).
W uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11.04.2003 r. III CZP
61/03 (OSNC 2004, nr 5, poz. 69) podkreślono, że kategorię zobowiązania
niepieniężnego w rozumieniu art. 483 § 1 k.c. należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono z
pewnością zobowiązania niepieniężne przewidujące świadczenia o charakterze
majątkowym np. zawarcie umowy przyrzeczonej oraz niemajątkowym np.
powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej. Podkreślono jednak, że w praktyce
kontraktowej można zaobserwować zastrzeganie kar umownych także na wypadek
skorzystania przez jednego z kontrahentów z uprawnienia kształtującego np.
wypowiedzenia umowy lub odstąpienia od niej, przy czym jako jedną z przesłanek
dochodzenia kary przewiduje się niekiedy wyrządzenie określonej szkody.
4
Takie rozwiązanie zastosowano w umowie łączącej strony. Zgodnie z § 13 ust. 2
pkt 2.2 powodowie zobowiązali się zapłacić pozwanej - jako zamawiającemu - karę
umowną w razie odstąpienia od umowy przez pozwaną z przyczyn zależnych od
powodów, zaś stosownie do § 13 ust. 3 pkt 3.2 pozwana zobowiązała się zapłacić karę
umowną powodom w razie odstąpienia od umowy z przyczyn zależnych od pozwanej.
Sąd Apelacyjny dokonując oceny tych postanowień stwierdził, że zastrzeżenie kary
umownej nastąpiło nie na wypadek niezapłacenia lub zwłoki w uiszczeniu
wynagrodzenia – jako niewątpliwie świadczenia pieniężnego, lecz na wypadek
odstąpienia od umowy, czyli uprawnienia kształtującego – jako świadczenia
niepieniężnego. Taka praktyka jest akceptowana w orzecznictwie, choć podnosi się, że
nie jest ona karą umowną, ale ma charakter represyjny i jest dopuszczalna w ramach
art. 3531
k.c.
Zagadnienie to zostało rozwinięte w kilku orzeczeniach Sądu Najwyższego. W
szczególności w wyroku z dnia 20.10.2006 r. IV CSK 154/06 (OSNC 2007, nr 7-8, poz.
117) Sąd Najwyższy oceniał możliwość zastrzeżenia kary umownej dla leasingodawcy
na wypadek niespełnienia przez leasingobiorcę zobowiązań z umowy leasingu.
Stwierdzono, że okoliczność, iż podstawą odstąpienia od umowy było nienależyte
wykonanie przez leasingobiorcę zobowiązania pieniężnego, nie przesądza charakteru
jego zobowiązania, za które zastrzeżono karę umowną. Odstąpienie od umowy
powoduje bowiem obowiązek zwrotu przez strony tego, co sobie strony świadczyły m.
in. obowiązek zwrotu rzeczy leasingodawcy. Karę umowną można więc wiązać z
nienależytym wykonaniem obowiązku zwrotu rzeczy, a to jest niewątpliwie świadczenie
niepieniężne. W konsekwencji uznano, że można zastrzec skutecznie, na podstawie art.
483 k.c., karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy leasingu, w razie
niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez leasingobiorcę. Z kolei w
orzeczeniu z dnia 7.02.2007 r. III CSK 288/06 (Lex 274 191) Sąd Najwyższy uznał, że
co do zasady nie jest wyłączone zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od
umowy przez stronę, która zgodnie z umową uprawniona była do żądania świadczenia
pieniężnego. Zastrzegł jednak, że jeżeli przyczyną odstąpienia od umowy było wyłącznie
niewykonanie zobowiązania pieniężnego, wówczas zastrzeżona kara umowna jest
nieważna, jako sprzeczna z przepisem art. 483 § 1 k.c. Na uwagę zasługuje też wyrok z
dnia 20.10.2006 r. IV CSK 178/06 (OSNC 2007, nr 7-8, poz. 118). W rozpoznawanej
sprawie strony umowy o dzieło zastrzegły, że na wypadek skorzystania przez
zamawiającego z uprawnienia do wypowiedzenia umowy zawartej na czas oznaczony
5
zapłaci on wykonawcy karę umowną. Przyczyną wprowadzenia do umowy
postanowienia o karze umownej był zamiar zabezpieczenia interesu wykonawcy przez
zryczałtowanie mu utraty zysku, jaki mógłby osiągnąć, gdyby umowa nie została
wcześniej rozwiązana. Sąd Najwyższy dokonując oceny prawnej takiego zastrzeżenia
stwierdził, że tego (...) rodzaju zastrzeżenia niezbędące karą umowną w rozumieniu art.
483 § 1 k.c. ale bez wątpienia mające charakter represyjny, dopuszczalne jest w świetle
zasady swobodnego kształtowania stosunku prawnego (art. 3531
k.c.), choć nie jest
charakterystyczne dla umowy o dzieło, ani nie może być postrzegane jako źródło
roszczeń wynikających z umowy o dzieło (art. 646 k.c.). Nie dotyczy ono wykonania
działa, jego jakości i terminowości wykonania, ani obowiązków stron w zakresie
dostarczania i zwrotu materiałów, czy kwestii wynagrodzenia, które to obowiązki są
właściwe dla umowy o dzieło, a ich niewykonanie może się ujawnić dopiero w związku z
oddaniem lub nieoddaniem dzieła. Może być elementem każdej innej umowy, której
rozwiązanie w drodze wypowiedzenia skutkuje powstaniem szkody lub stawia stronę
dotkniętą wypowiedzeniem w innej niekorzystnej sytuacji. Roszczenie z niego
wynikające staje się wymagalne z chwilą wystąpienia umówionego zdarzenia, które nie
należy do zdarzeń objętych odpowiedzialnością typową dla danej umowy i nie pozostaje
w żadnym związku z kwestią spełnienia świadczenia będącego przedmiotem umowy. W
ten sposób powyższe zastrzeżenie odrywa się od rodzaju umowy (...)”.
Jeżeli więc dokonać pewnej rekapitulacji wniosków wynikających z tych orzeczeń
Sądu Najwyższego w kwestii dopuszczalności zastrzeżenia kary umownej, przy
przestrzeganiu treści art. 483 § 1 k.c., to stwierdzić należy co następuje:
Nie ulega żadnej wątpliwości, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek
odstąpienia od umowy jest dopuszczalne. Jest to przecież uprawnienie kształtujące, o
charakterze niepieniężnym. Nie może być także kwestionowane stwierdzenie, że jeśli
przyczyną odstąpienia od umowy byłoby wyłącznie niewykonanie zobowiązania
pieniężnego, to wówczas zastrzeżenie kary umownej byłoby co do zasady sprzeczne z
art. 483 § 1 k.c. Stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
20.10.2006 r. IV CSK 154/06 upoważnia jednak do stwierdzenia, że nie zawsze
niewykonanie przez stronę zobowiązaną do świadczenia pieniężnego (w tym przypadku
leasingobiorcę) przesądza o charakterze zobowiązania, za które zastrzeżono karę
umową. Może bowiem być tak, że skutkiem odstąpienia od umowy będzie spełnienie
zobowiązania o charakterze niepieniężnym np. zwrot rzeczy będącej przedmiotem
leasingu. W takim przypadku zastrzeżenie kary umownej powiązano z tymi obowiązkami
6
dotyczącymi świadczeń niepieniężnych. Odmienna sytuacja zaistniała w niniejszej
sprawie. Zastrzeżenia kary umownej dokonano na wypadek odstąpienia od umowy
przez zamawiającego z przyczyn leżących po jego stronie (§ 13 ust. 3 pkt 3.2). Jako
podstawę prawną odstąpienia wskazano art. 644 k.c., który stanowi, że dopóki dzieło nie
zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić.
Zamawiający nie wskazał przyczyn odstąpienia, zresztą w świetle art. 644 k.c. nie był do
tego zobowiązany. Jednocześnie nie podniesiono jednak zarzutu, że nie nastąpiło to z
przyczyn zależnych od zamawiającego; a więc nie kwestionowano spełnienia
przesłanek zastosowania § 13 ust. 3 pkt 3.2. Zamawiający, który złożył oświadczenie o
odstąpieniu od umowy, nie był uprawniony, lecz zobowiązany do spełnienia świadczenia
pieniężnego (zapłaty wynagrodzenia). Ten kontekst okoliczności faktycznych pozwala
stwierdzić, że stan faktyczny jest analogiczny do tego, jaki był przedmiotem
rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 20.10.2006 r. IV CSK 178/06
(OSNC 2007, nr 7-8, poz. 118). Także w niniejszej sprawie zastrzeżenie kary umownej
w wypadku odstąpienia od umowy przez zamawiającego z przyczyn leżących po jego
stronie w istocie miało zabezpieczyć interes powodów przez - jak określono -
„zryczałtowanie utraty zysku”, jaki mogli osiągnąć, gdyby umowa została zrealizowana.
Ta klauzula nie dotyczy wykonania dzieła co do sposobu i terminu, nie dotyczy
obowiązków stron, w tym zapłaty wynagrodzenia, lecz ma zabezpieczać interesy stron,
które w razie odstąpienia od umowy mogą doznać uszczerbku. Godzi się zauważyć, że
§ 13 ust. 2 pkt 2.2. umowy przewidywał także karę umowną dla zamawiającego w razie
odstąpienia od umowy przez wykonawców z przyczyn leżących po ich stornie. To
wskazuje na zamiar stron, które zastrzegły dla siebie wzajemnie karę umowną w razie
odstąpienia od umowy. Takie postanowienie jest dopuszczalne w ramach art. 3531
k.c.
Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela w tym względzie stanowisko wyrażone
przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20.10.2006 r. IV CSK 178/06. Tym samym nie
można przyjąć, aby w sprawie doszło do naruszenia art. 483 § 1, 3531
i 58 k.c.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 395 k.c. należy zauważyć, że nie ten
przepis był podstawą odstąpienia od umowy przez zamawiającego, lecz art. 644 k.c.,
który zezwala na odstąpienie od umowy przez zamawiającego dopóki dzieło nie zostało
wykonane. Nie sposób uznać też za uzasadniony zarzut naruszenia art. 6, 361, 471 i
472 k.c. Rzecz w tym, że klauzula o karze umownej została przez strony wprowadzona
w celu zabezpieczenia ich interesów na wypadek odstąpienia od umowy, bez potrzeby
wykazania szkody.
7
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono jak w sentencji.