Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 333/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa B.R.
przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie […] i Uniwersytetowi […]
o ustalenie i wydanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 28 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Skarbu Państwa - Wojewody […]
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 31 stycznia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 28.09.2007 r. Sąd Okręgowy ustalił bezskuteczność
zrzeczenia się przez powoda B.R. własności nieruchomości, oznaczonej jako
działka nr [...] o powierzchni 8.90 ha, położonej w S., dla której prowadzona jest
przez Sąd Rejonowy w B. księga wieczysta KW [...], dokonanego oświadczeniem
złożonym w dniu 10.XI.1989 r. w Państwowym Biurze Notarialnym w B. W sprawie
tej ustalono, że powód w 1989 r. uzyskał decyzję o wydaniu mu paszportu. W dniu
10.11.1989 r. w Państwowym Biurze Notarialnym w B. powód złożył – w formie
aktu notarialnego – oświadczenie, że zrzeka się na rzecz Skarbu Państwa
własności nieruchomości o obszarze 8,90 ha, oznaczonej jako działka ewidencyjna
[...], położonej w miejscowości S. Zgodę na zrzeczenie się wyraził Naczelnik Gminy
K. w formie decyzji administracyjnej z dnia 20.07.1989 r. Powód ostatecznie
zrezygnował z wyjazdu, gdyż jego chora matka nie chciała opuszczać kraju. W
2006 r. powód wniósł o ustalenie nieważności zrzeczenia się podnosząc, że w
chwili składania oświadczenia woli znajdował się w stanie wyłączającym świadome
i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Powództwo to prawomocnie
oddalono. Od dnia 1.09.2005 r. właścicielem spornej nieruchomości jest
Uniwersytet. Sąd Okręgowy uwzględniając roszczenie o ustalenie bezskuteczności
zrzeczenia się podniósł, że według obowiązującej wówczas treści art. 179 k.c.
niezbędną przesłanką skuteczności zrzeczenia była zgoda właściwego organu
prezydium powiatowej (miejskiej) rady narodowej. Zgoda ta miała charakter
czynności cywilnoprawnej i wymagała formy aktu notarialnego. Skoro w niniejszej
sprawie zgodę wyraził Naczelnik Gminy w formie decyzji administracyjnej, to
oświadczenie o zrzeczeniu jest bezskuteczne.
Pogląd Sądu Okręgowego podzielił Sąd Apelacyjny, który wyrokiem z dnia
31.01.2008 r. oddalił apelacje wniesione przez Skarb Państwa – Wojewodę oraz
Uniwersytet. Sąd ten dodatkowo podniósł, że złożona na rozprawie apelacyjnej
zgoda starosty olsztyńskiego na zrzeczenie się własności nieruchomości, przy
zachowaniu formy aktu notarialnego, nie może być uznane za potwierdzenie
czynności, bowiem nie dokonano tego w rozsądnym terminie, a nadto sytuacja
powoda uległa istotnej zmianie.
3
Wyrok ten zaskarżył w całości pozwany Skarb Państwa. W skardze
kasacyjnej zarzucono naruszenie:
- art. 189 k.p.c. przez przyjęcie, że powód ma interes prawny w żądaniu
ustalenia bezskuteczności zrzeczenia się własności nieruchomości;
- art. 179 § 1 k.c. (w brzmieniu obowiązującym w dacie zrzeczenia) przez
przyjęcie, że wymagana tym przepisem zgoda właściwego organu nie mogła
być udzielona w formie decyzji administracyjnej;
- art. 63 § 2 i 58 § 1 k.c. przez przyjęcie, że zgoda ta wymagała formy aktu
notarialnego;
- art. 63 § 1 i 179 § 1 k.c. przez przyjęcie, że zgoda osoby trzeciej
(właściwego organu) nie może być wyrażona po znacznym upływie czasu od
dokonania czynności i tym samym, iż zgoda Starosty O. nie usunęła
bezskuteczności zawieszonej zrzeczenia się;
- art. 328 § 2 k.p.c. przez niewskazanie podstawy prawnej wyroku.
Wskazując na powyższe pozwany Skarb Państwa wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa
w stosunku do Skarbu Państwa względnie przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zrzeczenie się nieruchomości uznane jest zgodnie za jedną formę
rozporządzania nieruchomością przez właściciela. Formę tę regulował już art. 60
Prawa rzeczowego (dekret z dnia 11.10.1946 r.) stanowiąc w pierwotnym brzmieniu,
że „Nieruchomość, której własności właściciel się zrzekł, staje się własnością Skarbu
Państwa; Skarb Państwa odpowiada z nieruchomości za jej obciążenia”.
Zrzeczenie się wymagało formy aktu notarialnego, nie wymagało natomiast zgody
żadnego organu Skarbu Państwa. Wymaganie takiej zgody pojawiło się pierwszy
raz w art. 41 nieobowiązującej już ustawy z dnia 28.06.1967 r. o przejmowaniu
nieruchomości rolnych na własność Państwa za zaległe należności (Dz.U. z 1969 r.
Nr 17, poz. 130). To zapewne wpłynęło na zmianę art. 60 Prawa rzeczowego przez
dodanie w nim zastrzeżenia, że zrzeczenie się własności nieruchomości rolnej
wymaga zgody organu właściwego d/s rolnych ówczesnego prezydium powiatowej
rady narodowej. Dalsze ograniczenie wprowadzono w art. 179 k.c. Zgodnie z art.
4
179 § 1 k.c. – według jego treści obowiązującej do 27.12.1996 r. (z dniem
28.12.1996 r. weszła w życie ustawa z 23.08.1996 r. nowelizująca kodeks cywilny)
– „jeżeli nieruchomość jest przedmiotem własności indywidualnej lub osobistej,
właściciel może wyzbyć się własności przez to, że jej się zrzeknie. Zrzeczenie
wymaga formy aktu notarialnego. Do zrzeczenia się własności nieruchomości
potrzebna jest zgoda właściwego organu prezydium powiatowej (miejskiej) rady
narodowej.” W niniejszej sprawie zrzeczenie nastąpiło w dniu 10.11.1989 r., a więc
pod rządem art. 179 k.c. w brzmieniu wyżej podanym. Jest to istotne, gdyż
w odniesieniu do zrzeczenia się własności nieruchomości następowały dalsze,
istotne zmiany legislacyjne, zaś z dniem 15.07.2006 r. przepis ten stracił moc
obowiązującą na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
15.03.2005 r. K 9/06 (Dz. U. Nr 48, poz. 462). Wskazana wyżej treść art. 179 § 1
k.c. jest więc miarodajna przy dokonywaniu oceny prawnej żądania. Wstępnie
należy zauważyć, że ustawowodawca w art. 179 § 1 k.c. nie określił w jakiej formie
prawnej ma być wyrażona zgoda właściwego organu prezydium powiatowej rady
narodowej. Jest to o tyle istotne, że zrzeczenie się własności zawsze było i jest
uważane za jednostronną czynność prawną, o charakterze rozporządzającym,
a nie przysparzającym, a zatem wprowadzenie jako wymogu skuteczności tej
czynności zgody organu administracji państwowej, naruszało niewątpliwie czystość
konstrukcji prawnej jednostronnego oświadczenia woli. Art. 179 § 1 k.c. wyraźnie
przy tym stanowił, że owo jednostronne oświadczenie woli wymaga formy aktu
notarialnego, zaś jak wspomniano nie wskazywał w jakiej formie ma być udzielona
zgoda właściwego organu. Reguły stosowania tego przepisu ukształtowała więc
praktyka, wsparta doktryną. Nie można zaprzeczyć, że stanowisko praktyki
i doktryny było jednolite i sprowadzało się do tezy, iż zgoda organu państwowego,
o której stanowił art. 179 § 1 k.c. wyrażona była w formie decyzjj administracyjnej.
Wystarczy tu powołać stanowisko wyrażone przez: J. Majorowicza (w) Kodeks
cywilny. Komentarz tom 1, Warszawa 1972 r., s. 484; S. Breyera; Przeniesienie
własności nieruchomości, Warszawa 1966, s. 171; Z. K. Nowakowskiego: Prawo
rzeczowe. Zarys wykładu Warszawa 1969 r. s. 95; J. S. Piątowskiego (w) System
prawa cywilnego t. II Ossolineum 1977 s. 359; Z. Radwańskiego (w) System prawa
cywilnego tom I Ossolineum 1985 s. 582; E. Skowrońskiej (w) Kodeks cywilny.
5
Komentarz t. I Warszawa 1997 s. 344. Takie też stanowisko prezentował Sąd
Najwyższy (por. uchwała z 8.09.1992 r. III CZP 89/92, OSNC 1993, nr 4, poz. 53).
Zmiana stanowiska nastąpiła w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy
pojawiły się poglądy, że organ administracji rządowej wypowiadając się
w przedmiocie wyrażenia zgody na zrzeczenie się nieruchomości, nie działa jako
organ załatwiający sprawę administracyjną, lecz występuje jako przyszły właściciel
nieruchomości, czyli działa w sferze dominium jako podmiot prawa cywilnego.
Zmienił też stanowisko Sąd Najwyższy, co znalazło wyraz w wyroku z dnia
31.01.2002 r. IV CKN 1325/00 (Lex 33149). Należy jednak zauważyć, że zmiana
stanowiska nastąpiła po nowelizacji art. 179 k.c. dokonanej ustawą z dnia
23.08.1996 r. Pod rządem art. 179 § 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu, ani
w orzecznictwie, ani w doktrynie nie było rozbieżności; przeciwnie, powszechnie
przyjmowano, że zgoda organu państwowego, o której mowa w tym przepisie,
powinna być wyrażona w postaci decyzji administracyjnej. Tak też postąpiono
w niniejszej sprawie, w której organ wyraził zgodę w formie decyzji
administracyjnej. Nie można więc do oceny prawnej zrzeczenia, które miało miejsce
w 1989 r. i zostało dokonane zgodnie z powszechnie przyjmowaną wówczas
wykładnią art. 179 k.c., stosować odmiennej wykładni, która pojawiła się ponad
10 lat później. Nie można też nie zauważyć, że ani w pierwotnym brzmieniu art. 179
k.c., ani po nowelizacji dokonanej w 1996 r. ustawodawca nie określił, w jakiej
postaci ma być wyrażona zgoda organu administracji państwowej. Nastąpiła
jedynie zmiana wykładni tego przepisu z tym, że jeszcze w 2003 r. prezentowano
także pogląd, iż zgoda organu ma przybrać postać decyzji administracyjnej
(por. A. Stelmachowski (w) System prawa prywatnego, tom 3 Warszawa 2003 r.
s. 418). Z tego też względu nie można akceptować stanowiska Sądu Apelacyjnego,
który przyjął bezskuteczność zrzeczenia się nieruchomości dokonanego w 1989 r.
Taki pogląd stanowi realne zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu prawnego
nieruchomościami i stabilności stosunków własnościowych.
Z tych względów, na podstawie art. 39815
k.p.c., orzeczono jak w sentencji.