Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 296/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Bank Polski Spółki Akcyjnej
przeciwko J.W. i W.B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 lutego 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 31 października 2007 r. utrzymał w mocy
nakaz zapłaty wydany 9 lipca 2007 r. przeciwko pozwanym, zasądzający od nich
solidarnie na rzecz Banku Polskiego S.A. kwotę 88 602,46 zł z ustawowymi
odsetkami od 30 kwietnia 2007 r. Odpowiedzialność pozwanych Sąd Okręgowy
wywiódł z poręczenia wekslowego, udzielonego przez nich na wekslu
gwarancyjnym, wystawionym przez B.W., jako zabezpieczenie wierzytelności
powódki, wynikających z umowy agencyjnej łączącej ją z wystawcą. Z ustaleń
faktycznych, na których oparł się Sąd Okręgowy, wynikało, że powódka zawarła w
dniu 1 sierpnia 2001 r. z B.W. umowę agencyjną, powierzając jej wykonywanie
czynności w imieniu i na rzecz Banku w Agencji położonej w K. Aneksem z 15
marca 2002 r. do umowy tej wprowadzony został obowiązek wekslowego
zabezpieczenia ewentualnych roszczeń Banku. B.W. złożyła 28 czerwca 2003 r.
wystawiony przez siebie i poręczony przez pozwanych weksel in blanco i podpisała
deklarację wekslową, zawierającą oświadczenie, że stanowi on zabezpieczenie
wierzytelności BP S.A. z tytułu nienależytego wykonania umowy dotyczącej
prowadzenia Agencji, a powódka upoważniona jest do jego wypełnienia w każdym
czasie na sumę odpowiadającą zadłużeniu agenta wobec BP S.A. z tytułu
prowadzenia tej Agencji, łącznie z odsetkami, prowizją i kosztami. W tym samym
dokumencie pozwani w jednobrzmiących deklaracjach oświadczyli, że na wekslu
niezupełnym udzielili poręczenia wekslowego za zobowiązania B.W. i wyrażają
zgodę na treść deklaracji wystawcy weksla.
W dniu 28 lutego 2006 r. B.W. zawarła z powódką nową umowę agencyjną.
Według zamieszczonych w niej zapisów, umowa ta stanowiła kontynuację i
zastępowała pięć dotychczasowych umów agencyjnych łączących powódkę z B.
W., w tym umowę z dnia 1 sierpnia 2001 r. dotyczącą Agencji 2 (przemianowanej w
umowie na Agencję nr 12). Strony umowy zastrzegły, że pozostają w mocy
dotychczasowe zabezpieczenia na wypadek powstania roszczeń powódki do
agenta, w tym weksel niezupełny, poręczony przez dwie osoby. B.W. zobowiązana
została do uaktualnienia danych zawartych, m. in., w deklaracji wekslowej i do
przedstawiania Bankowi w terminie do 31 maja, po zakończeniu roku, dokumentów
dotyczących przyjętych zabezpieczeń prawnych od poręczycieli wekslowych -
zaświadczenia o zatrudnieniu i osiąganych dochodach oraz dokumentów
3
dotyczących oceny sytuacji ekonomiczno - finansowej agenta. Powódce przyznane
zostało uprawnienie do wypowiedzenia umowy bez zachowania terminu
wypowiedzenia, m.in., w wypadku utraty zabezpieczenia działalności agencji i
nieuzupełnienia zabezpieczenia w ustalonym terminie.
W dniach 19 i 20 września 2006 r. B.W., wbrew umowie, nie odprowadziła
nadmiaru gotówki z agencji nr 12 w kwotach odpowiednio 22.300 zł i 62.000 zł, co
spowodowało niedobór kasowy wysokości 84.300 zł. Swoje zadłużenie z tego tytułu
uznała wobec powódki, składając wniosek o jego rozłożenie na raty. Powódka
wypowiedziała niezwłocznie umowę agencyjną, a zadłużenie umniejszyła,
potrącając wzajemną wierzytelność agenta o zapłatę wynagrodzenia (1.592,44 zł).
B.W. zmarła 14 lutego 2007 r.
Po jej śmierci powódka poinformowała pozwanych poręczycieli o wypełnieniu
weksla na sumę 88.602,46 zł (82 707,56 zł - należność główna, 5 806,60 zł -
odsetki ustawowe naliczone do dnia 29 kwietnia 2007 r. i 88,30 zł – koszty)
z terminem płatności na 30 kwietnia 2007 r.
Sąd Okręgowy uznał, że weksel jest ważny, gdyż zawiera polecenie
bezwarunkowej zapłaty. mimo nie wypełnienia przez powódkę końcówki fleksyjnej
słowie ,,zapłac...". Ocenił, że pozwani nie podważyli skutecznie istnienia
zobowiązania B.W. wobec powódki, ani też nie wykazali, że udzielone przez nich
poręczenie wekslowe wygasło wskutek zawarcia nowej umowy agencyjnej z dnia
28 lutego 2006 r. bez ich zgody. Wyjaśnił, że umowa ta stanowiła kontynuację
wcześniejszego stosunku umownego i nie zawierała postanowień na tyle
odmiennych, aby można było przyjąć, że powstało inne zobowiązanie.
Nie przewidziano w niej istotnej zmiany obowiązków agenta i zasad jego
odpowiedzialności za nienależyte wykonanie umowy. Umowa przewidywała
wprawdzie obowiązek uaktualnienia danych poręczycieli, lecz jego niewykonanie
przez agenta nie skutkowało wygaśnięciem zobowiązania.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanych od powyższego wyroku.
Podzielił przy tym stanowisko skarżących, że odmowa uznania umowy z 28 lutego
2006 r. za nowację zobowiązania w rozumieniu art. 506 § 1 k.c. nie wynikała
z pogłębionego porównania treści obu umów. Uznał jednak, że treść deklaracji
4
wekslowych podpisanych przez B.W. i pozwanych powoduje, iż kwestia, czy
umowa z 2006 r. stanowi kontynuację umowy z 2001 r., czy też nowy stosunek
prawny, nie ma istotnego znaczenia. W deklaracji wekslowej nie ma bowiem
odwołania do konkretnej umowy zawartej między powódką a B.W., a jedynie
upoważnienie powódki do wypełnienia weksla na sumę odpowiadającą zadłużeniu
B.W. wobec BP S.A. z tytułu nienależytego wykonania umowy dotyczącej
prowadzenia agencji nr 2. Tej działalności dotyczyły obydwie umowy, ponieważ
zmiana numeru agencji nie wiązała się z przeniesieniem jej siedziby. W
konsekwencji, zdaniem Sądu II instancji, zadłużenie B.W. będące skutkiem
nieodprowadzenia nadmiaru gotówki w dniach 19 i 20 września 2006 r. mieściło się
w zakresie udzielonego powódce upoważnienia, a pozwani nie wykazali, że
zobowiązanie to nie istniało.
Sąd II instancji przychylił się do stanowiska Sądu I instancji, że zaniechanie
przez B.W. uaktualnienia numeru agencji w deklaracji wekslowej, czego wymagała
umowa z 28 lutego 2006 r., nie spowodowało upadku zabezpieczenia w postaci
weksla in blanco. Z kolei niewykonanie obowiązku przedstawiania przez agenta do
dnia 31 maja każdego roku zaświadczeń i dokumentów, aktualizowało prawo, a nie
obowiązek wypowiedzenia umowy przez powódkę. To postanowienie umowne
miało umożliwić dającemu zlecenie monitorowanie sytuacji finansowej agenta i
poręczycieli. Nie skorzystanie przez powódkę z przysługującego jej prawa, zdaniem
Sądu Apelacyjnego, nie uzasadniało stawiania jej zarzutów.
Sąd II instancji nie dopatrzył się uchybienia procesowego
w nieprzeprowadzeniu przez Sąd Okręgowy dowodu z zeznań pozwanych, skoro
art. 299 k.p.c. traktuje ten dowód jako dopuszczany wyjątkowo, wówczas gdy
w ocenie sądu, opartej na całokształcie okoliczności sprawy, brak jest innych
środków dowodowych albo gdy inne środki okazały się niewystarczające
dla wyjaśnienia okoliczności faktycznych, istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego taki wypadek nie wystąpił, bowiem istotne
okoliczności dostatecznie wyjaśniły dowody z dokumentów, a ponadto we wniosku
o przeprowadzenie dowodu z przesłuchania pozwanych nie oznaczono
okoliczności, których wykazaniu miał on służyć.
5
Sąd Apelacyjny zauważył także, że źródłem zobowiązania agenta była
odpowiedzialność odszkodowawcza za nienależyte wykonanie powinności
odprowadzenia nadmiaru gotówki, a nie odpowiedzialność deliktowa za wyniesienie
gotówki z banku, jak sugerowali pozwani. Umowa określała sposób naliczania
odsetek za niewykonanie obowiązku odprowadzenia nadmiaru gotówki i zgodnie
z tym postanowieniem powódka je wyliczyła i włączyła do sumy wekslowej.
Pozwani jako poręczyciele wekslowi odpowiadają jak wystawca weksla (art. 32
prawa wekslowego), niezależnie od tego, czy wiedzieli o długu wystawcy.
Sąd II instancji rozważył również zarzut dotyczący wypełnienia weksla kwotą
przekraczającą granicę wyznaczoną opłatą skarbową, uiszczoną na blankiecie
wekslowym. Sąd ten zaznaczył, że ważność zobowiązania wekslowego nie jest
uzależniona ani od sporządzenia go na blankiecie urzędowym, ani od uiszczenia
należnej opłaty skarbowej. Weksel in blanco może być wypełniony na sumę wyższą
niż wynikająca z opłaty skarbowej, jeśli uprawnia do tego porozumienie wekslowe.
Jedynie wówczas, gdyby w momencie wręczania niezupełnego weksla możliwe
było określenie przyszłej sumy wekslowej, opłata skarbowa zamieszczona na
blankiecie miałaby znaczenie przy ustalaniu, czy weksel wypełniono zgodnie
z deklaracją. Tak jednak nie było w rozpatrywanej sprawie, wobec czego użycie
blankietu weksla z opłatą skarbową do sumy wekslowej nie przekraczającej 20 000
zł Sąd uznał za przypadkowe i nie powodujące przerzucenia na powódkę
obowiązku dowodzenia, że weksel został wypełniony zgodnie z porozumieniem.
Pozwani wnieśli skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego,
domagając się jego uchylenia w całości, uchylenia w całości poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego, a także uchylenia nakazu zapłaty wydanego przez Sąd
Okręgowy w dniu 9 lipca 2007 r. - oraz przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za
wszystkie instancje, w tym za postępowanie kasacyjne. Wniosek ewentualny
dotyczy zmiany zaskarżonego wyroku, uchylenia nakazu zapłaty i oddalenia
powództwa w całości oraz zasądzenia od powódki na rzecz pozwanych kosztów
procesu.
6
Skarga oparta została na obydwu podstawach kasacyjnych z art. 3983
§ 1
k.p.c.
Podstawa naruszenia prawa materialnego obejmuje zarzuty:
- błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania art. 10 a contrario, art. 32
i art. 103 prawa wekslowego, a także art. 56, art. 60, art. 65 k.c. i art. 506
k.c. oraz art. 362 k.c. i art. 481 k.c., poprzez nieuwzględnienie zarzutu
wypełnienia weksla niezgodnie z zawartą deklaracją, bez należytych ustaleń
i analizy treści umów agencyjnych, deklaracji wekslowej i samego weksla;
- naruszenia art. 362 k.c. i art. 481 k.c. poprzez nieuwzględnienie
przyczynienia się powódki do zwiększenia szkody poprzez późne
wystąpienie do pozwanych z roszczeniem, co spowodowało narośnięcie
odsetek i uniemożliwiło zweryfikowanie winy agenta; oraz bez rozważenia
wpływu na powstanie długu zaniechania przez powódkę wypowiedzenia
umowy, będącego – zdaniem skarżących - jej obowiązkiem w świetle
prawidłowo wyłożonych postanowień § 39 ust. 3 pkt 1 i 2 oraz § 43 umowy
agencyjnej z 28 lutego 2006 r.
- naruszenie art. 1 ust 1 lit b , art. 6 pkt. 1 i art. 9 i części V pkt 2 tabeli
stanowiącej załącznik do ustawy z 9 września 2000 r. o opłacie skarbowej
(Dz.U. Nr 86 poz. 960 ze zm.) poprzez ich niezastosowanie;
- błędną wykładnię art. 60, art. 56 oraz art. 65 k.c. przy ocenie treści weksla
i zakresu udzielonego poręczenia oraz niewłaściwe zastosowanie art. 6 k.c.
przez przyjęcie, że ciężar dowodu nieprawidłowego wypełnienia weksla
spoczywa na pozwanych.
Podstawa naruszenia przepisów procesowych, mającego istotny wpływ na
wynik sprawy dotyczy:
- uchybienia art. 378 § 1 k.p.c. poprzez nie rozpoznanie zarzutu naruszenia
art. 229 k.p.c.;
- uchybienia art. 328 § 2 k.p.c. i art. 391 k.p.c. w związku art. 386 § 4 k.p.c.
poprzez nie wskazanie w uzasadnieniu orzeczenia podstawy prawnej
7
własnych ustaleń i przesłanek oceny materiału dowodowego, a także
zaniechanie uchylenia zaskarżonego wyroku;
- uchybienie art. 299 k.p.c. art. 227 k.p.c. w związku z 391 k.p.c. i art. 386 § 4
k.p.c. przez niedopuszczenie dowodu z przesłuchania pozwanych, co do
okoliczności w jakich złożyli oświadczenie woli o udzieleniu poręczenia,
istotnych w świetle art. 65 § 2 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W świetle uzasadnienia skargi kasacyjnej stwierdzić należy, że podstawowe
znaczenie skarżący nadają zarzutowi procesowemu, kwestionującemu trafność
dokonanej przez Sąd Apelacyjny oceny, że Sąd I instancji – mimo zgłoszonego
przez pozwanych wniosku - nie miał obowiązku przeprowadzenia dowodu
z przesłuchania stron. Pozwani podkreślili, że ich zeznania stanowiły jedyny środek
dowodowy, jakim mogli się posłużyć w swojej obronie, niezbędny w celu
przeprowadzenia przez Sądy należytej wykładni porozumienia wekslowego,
decydującego o zakresie ich odpowiedzialności.
Stanowisku pozwanych nie można odmówić słuszności. Wniosek dowodowy
o przeprowadzenie dowodu ze swoich zeznań, który odczytać należało jako
wniosek o przesłuchanie stron, pozwani zgłosili w zarzutach od nakazu zapłaty i
wskazali jako środek mający wykazać zasadność podniesionych argumentów, do
których należały twierdzenia o niezgodności wypełnienia weksla z porozumieniem i
wygaśnięciu udzielonego przez nich zabezpieczenia wierzytelności na skutek
wygaśnięcia zobowiązania, którego zabezpieczeniu służył weksel, w wyniku
odnowienia tego zobowiazania.
Poza sporem pozostawało przy tym, że od chwili złożenia podpisów
na wekslu in blanco pozwani nie byli uczestnikami żadnych czynności prawnych,
dokonywanych pomiędzy agentem, którego zobowiązania miał zabezpieczać
weksel niezupełny, a powódką. Podstawową kwestią, z uwagi na kierunek obrony
pozwanych, było zatem ustalenie treści porozumienia i oznaczenie zakresu
udzielonego przez nich powódce zabezpieczenia. Sąd Apelacyjny przyjął,
że zakres ten wynika z przedstawionych dokumentów, które jednakże nie były
jednoznaczne, o czym świadczy już to, że Sąd II instancji zinterpretował je
8
odmiennie niż Sąd I instancji. Ustalił bowiem, że pozwani wyrazili zgodę na
wypełnienie weksla niezupełnego, który poręczyli, sumą zobowiązań agenta z tytułu
nie wykonania jakiejkolwiek umowy agencyjnej, łączącej go z powódką, o ile tylko
spełniony został jeden warunek – umowa dotyczyłaby punktu agencyjnego w K.
przy ul. P. Nie sposób odeprzeć zarzutu, że przyjęta interpretacja, dokonana bez
przesłuchania stron porozumienia i ustalenia ich zgodnego zamiaru, jedynie na
podstawie dokumentów sporządzonych w momencie, kiedy obowiązywała
konkretna umowa agencyjna przewidująca wymóg zabezpieczenia, budzi
wątpliwości co do zgodności z regułami przewidzianymi w art. 65 § 2 k.c. W
wyroku z dnia 15 grudnia 2007 r. (III CSK349/06, M. Prawn. 2007/3/117) Sąd
Najwyższy wskazał, że w wypadku sporu dotyczącego umowy, sąd ma obowiązek
ustalić zgodny zamiar stron oraz cel umowy, a nie tylko jej dosłowne brzmienie. W
rozpatrywanej sprawie poczynienie takich ustaleń wymagało przeprowadzenia
dowodu z przesłuchania stron i nie mogło być zastąpione jedynie analizą literalnego
brzmienia deklaracji wekslowej, zwłaszcza przeprowadzoną bez jakiejkolwiek próby
odniesienia się do okoliczności towarzyszących udzieleniu zabezpieczenia
wekslowego. Wniosek o objęciu wolą pozwanych zabezpieczenia wszelkich
możliwych przyszłych umów o prowadzenie agencji przy ul. P., niezależnie o ich
treści i rozmiaru ryzyka powstania szkody, na tyle odbiega od reguł doświadczenia
życiowego, że przypisanie oświadczeniu pozwanych powyższej treści wymagałoby
wyraźnego wyartykułowania przez nich zamiaru udzielenia tak szerokiego
zabezpieczenia. W tej sytuacji, skoro pozwani przeczyli zasadności takiej
interpretacji, zaniechanie przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron
powoduje, że podstawowe ustalenie, jakim jest znaczenie oświadczeń zawartych w
zapisach porozumienia regulującego zakres odpowiedzialności przyjętej na siebie
przez pozwanych, nie może być uznane za wiążące. Wskazane usterki
postępowania powodują, że uzasadnione okazały się także zarzuty naruszenia art.
10, art. 32 i 103 pr. wekslowego oraz art. 56, art. 60 i art. 65 k.c., których
prawidłowe zastosowanie wymaga należycie ustalonych okoliczności faktycznych,
opartych na analizie prawidłowo zgromadzonego materiału dowodowego. W
kompleksie okoliczności, które muszą być poddane ocenie ująć należy także fakt
użycia formularza wekslowego z konkretną opłatą. Jednak ta ostatnia okoliczność,
9
wbrew twierdzeniom pozwanych, nie stanowi podstawy do przerzucenia na
powódkę obowiązku dowodzenia prawidłowości wypełnienia weksla ponad kwotę
usprawiedliwioną opłatą skarbową, w sytuacji gdy opłata ta nie rzutuje na ważność
zobowiązania wekslowego, ani nie limituje treści porozumienia wekslowego.
Brak prawidłowo poczynionych ustaleń faktycznych powoduje, że nie można
także ocenić trafności zarzutu naruszenia art. 506 k.c. przez jego nie zastosowanie.
Dopiero bowiem, gdyby wynikiem właściwie dokonanej interpretacji porozumienia
wekslowego było ustalenie, że odpowiedzialność pozwanych ograniczona była do
roszczeń odszkodowawczych z umowy agencyjnej obowiązującej w chwili
ustanawiania zabezpieczenia wekslowego – konieczne stałoby się
przeprowadzenie analizy porównawczej tej umowy i umowy zawartej 28 lutego
2006 r. i rozważenie czy nastąpiło odnowienie zobowiązania agenta
z konsekwencjami przewidzianymi w art. 506 § 1 k.c.
Poczynione dotychczas ustalenia wystarczają już jednak do stwierdzenia,
że nieuzasadnione są te zarzuty skarżących, w których kwestionują oni odmowę
umniejszenia zakresu odpowiedzialności B.W. ze stosunku podstawowego na
podstawie art. 362 k.c. Za przyczynienie się do szkody przez poszkodowanego
można uznać jedynie jego obiektywnie nieprawidłowe zachowanie. Takim nie jest
jednak nieskorzystanie przez powódkę z uprawnień przewidzianych w § 43 umowy
z 28 lutego 2006 r., których uruchomienie pozostawione było jej uznaniu.
Odwołanie się do niewykonania przez powódkę obowiązku umownego
z § 39 umowy nie poddaje się kontroli kasacyjnej, brak bowiem w tym zakresie
jakichkolwiek ustaleń faktycznych i rozważań.
Nie zasługują na uwzględnienie również zarzuty dotyczące naruszenia art.
481 k.c. Sąd Apelacyjny trafnie wywiódł, że odsetki za opóźnienie w odprowadzeniu
nadmiaru gotówki uregulowane były umownie i słusznie zostały doliczone do
dłużnej sumy, skoro wystawca weksla zgodził się na jego wypełnienie kwotą
obejmująca także odsetki, prowizję i koszty. Okoliczność, że weksel wypełniony
został później niż powstało zobowiązanie, nie uzasadnia stawiania zarzutów
powódce, która była uprawniona do jego wypełnienia w każdym czasie,
10
a jednocześnie do chwili śmierci B.W. mogła liczyć, że dłużniczka dobrowolnie
dokona spłaty zadłużenia, skoro wnosiła o jego rozłożenie na raty.
Nie są też uzasadnione pozostałe zarzuty natury proceduralnej. W skardze
kasacyjnej pozwani nie sprecyzowali, jakich przyznanych okoliczności nie wzięły
pod uwagę Sądy obu instancji, trudno zatem odnieść się do niego merytorycznie.
Z kolei stanowisko o naruszeniu przez Sąd II instancji art. 328 § 2 k.p.c. i art.
391 k.p.c. nie jest przekonywujące, ponieważ tego rodzaju uchybienia mogą
wpłynąć na treść rozstrzygnięcia jedynie w rzadkich wypadkach, kiedy nie jest
możliwe odtworzenia na podstawie uzasadnienia toku rozumowania sądu
(por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98,
OSNC 1999 r. Nr 4, poz. 83, a ostatnio wyrok tego Sądu z dnia 27 marca 2008 r.,
III CSK 315/07, nie publ.). Takich braków uzasadnienie nie wykazuje.
Nie został także wadliwie zastosowany art. 386 § 4 k.p.c., ponieważ Sąd
Apelacyjny nie znalazł podstaw do uchylenia zaskarżonego wyroku na podstawie
tego przepisu, a jego stanowisko, w świetle przesłanek jakie muszą być spełnione,
aby można było zastosować powyższy przepis, nie budzi wątpliwości.
Sąd I instancji rozpoznał bowiem istotę sprawy, a niezbędne uzupełnienie
postępowania dowodowego nie obejmuje całości tego postępowania i mogło
nastąpić w postępowaniu apelacyjnym.
Część zarzutów kasacyjnych okazała się jednak uzasadniona, a charakter
stwierdzonych uchybień powoduje, że zaskarżone orzeczenie należało uchylić na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 108 § 2
k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.