Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 lutego 2009 r., III CZP 2/09
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Małgorzaty K. przeciwko
Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. w W. o zapłatę i ustalenie
odpowiedzialności strony pozwanej, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 24 lutego 2009 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z dnia 5
grudnia 2008 r.:
"Czy po uchyleniu art. 442 k.c. i dodaniu art. 4421
k.c. ustawą z dnia 16 lutego
2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 80, poz. 538) powód
dochodzący naprawienia szkody wynikłej z uszkodzenia ciała lub wywołania
rozstroju zdrowia (szkody na osobie) ma interes prawny w domaganiu się ustalenia
odpowiedzialności pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości z tego
samego zdarzenia?"
podjął uchwałę:
Pod rządem art. 4421
§ 3 k.c. powód dochodzący naprawienia szkody na
osobie może mieć interes prawny w ustaleniu odpowiedzialności pozwanego
za szkody mogące powstać w przyszłości.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd
Okręgowy apelacji pozwanego Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W. od
wyroku Sądu Rejonowego w Dąbrowie Tarnowskiej, którym zasądzono na rzecz
powódki Małgorzaty K. zadośćuczynienie za doznaną krzywdę oraz ustalono
odpowiedzialność pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości w związku
z doznanymi przez powódkę obrażeniami ciała i rozstrojem zdrowia. (...)
Sąd Okręgowy odwołał się do zgodnego stanowiska orzecznictwa i doktryny
dopuszczającego powództwo zmierzające do ustalenia odpowiedzialności
pozwanego za szkody na osobie, które mogą się ujawnić dopiero w przyszłości. (...)
Takie stanowisko było prezentowane wielokrotnie w doktrynie, a także w
orzecznictwie (por. np. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
17 kwietnia 1970 r., zasada prawna, III PZP 34/69, OSNCP 1970, nr 12, poz.
217). (...)
Sąd Okręgowy wskazał, że na tle nowej konstrukcji przedawnienia roszczeń o
naprawienie szkody na osobie należy rozważyć, czy zachował aktualność pogląd
przyjmujący dopuszczalność powództwa o ustalenie odpowiedzialności sprawcy za
szkodę na osobie mogącą powstać w przyszłości. Dostrzegł, że pojęcie interesu
prawnego jest ujmowane w orzecznictwie i w doktrynie elastycznie, jednak
wielokrotnie podkreślano niewystępowanie interesu prawnego wtedy, gdy osoba
zainteresowana może na innej drodze, w szczególności w drodze powództwa o
świadczenie, osiągnąć ochronę swoich praw. W obowiązującym stanie prawnym
wykorzystanie powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c. jest, zdaniem Sądu
Okręgowego, zbędne dla ochrony interesów poszkodowanego, dopóki bowiem
szkoda przyszła nie wystąpi, dopóty nie rozpoczyna się bieg przedawnienia
roszczeń. Także argument trudności dowodowych nie powinien obecnie stanowić
dostatecznego usprawiedliwienia dla dopuszczenia powództwa o ustalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy zawiera w istocie
dwie różne kwestie. W płaszczyźnie ogólnej wyraża się w pytaniu o aktualność
stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z
dnia 17 kwietnia 1970 r., III PZP 34/69, mającej moc zasady prawnej, natomiast w
warstwie szczegółowej odnosi się do okoliczności konkretnej sprawy i możliwości
przyjęcia, że powódka ma interes prawny w ustaleniu odpowiedzialności
pozwanego Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń za szkody mogące powstać w
przyszłości z wypadku komunikacyjnego, w którym powódka brała udział w dniu 18
kwietnia 2008 r.
Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 1970
r., III CZP 34/69, stanowiła, że w sprawie o naprawienie szkody wynikłej z
uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia zasądzenie świadczenia
odszkodowawczego nie wyłącza ustalenia w sentencji wyroku odpowiedzialności
pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości z tego samego zdarzenia.
Stanowisko to, powszechnie akceptowane w doktrynie, mogłoby utracić aktualność,
gdyby nastąpiła zmiana stanu prawnego, powstaje więc pytanie, czy zmiana
dokonana ustawą z dnia 16 lutego 2007 r. (Dz.U. Nr 80, poz. 538) pociągnęła za
sobą taki skutek.
Przed podjęciem analizy tego zagadnienia należy przypomnieć, że nie
wszystkie szkody na osobie zawsze powstają jednocześnie ze zdarzeniem, które
wywołało uszkodzenie ciała; następstwa takiego zdarzenia są często wielorakie, a
sama szkoda ma charakter dynamiczny. W jakiś czas po zdarzeniu, często wiele
lat, a nawet dziesięcioleci ujawniają się kolejne następstwa zdarzenia, których –
zależnych od indywidualnych właściwości organizmu, przebiegu leczenia czy
rehabilitacji oraz wielu innych czynników, także rozwoju nauk medycznych i
biologicznych – nie można przewidzieć. Poszkodowany nie może zatem,
występując z powództwem o świadczenie, określić wszystkich skutków danego
zdarzenia, które jeszcze się nie ujawniły, ale których wystąpienie jest
prawdopodobne.
W przytoczonej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, a także
w wielu innych orzeczeniach i w doktrynie dostrzeżono ten problem. Dopuszczając
możliwość ustalenia w sentencji wyroku odpowiedzialności pozwanego za szkody
mogące powstać w przyszłości z tego samego zdarzenia, wskazywano na dwa
zasadnicze argumenty przemawiające za takim stanowiskiem: po pierwsze,
przerwanie biegu terminu przedawnienia, które łagodzi działanie ustawowej zasady,
że roszczenie o naprawienie szkody, także szkody na osobie, ulega przedawnieniu
po upływie lat dziesięciu od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę, niezależnie od
tego, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej
naprawienia (art. 442, obecnie art. 4421
§ 1 k.c.), i po drugie, wyeliminowanie lub
przynajmniej złagodzenie trudności dowodowych mogących wystąpić w kolejnej
sprawie odszkodowawczej ze względu na upływ czasu pomiędzy wystąpieniem
zdarzenia szkodzącego a dochodzeniem naprawienia szkody. Stanowisko to
oznacza, że – przynajmniej co do zasady – powód w sprawie o naprawienie szkód
na osobie ma interes prawny pozwalający na skorzystanie z powództwa o ustalenie
także wówczas, gdy jednocześnie żąda zasądzenia świadczenia.
Wprowadzony do kodeksu cywilnego art. 4421
zawiera w § 3 nową treść
normatywną; w razie wyrządzenia szkody na osobie termin przedawnienia nie może
skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany
dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia. W odniesieniu
do szkód na osobie wyeliminowane zatem zostało działanie zasady, że
przedawnienie roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem
niedozwolonym nie może nastąpić później niż po upływie dziesięciu lat od dnia
wyrządzenia szkody (por. art. 4421
§ 1 k.c.). W takim stanie prawnym można
zasadnie twierdzić, że wyeliminowane zostało niebezpieczeństwo upływu terminu
przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody na osobie wcześniej niż szkoda ta
się ujawniła, a zatem utracił znaczenie argument odwołujący się do złagodzenia
skutków upływu terminu przedawnienia. Odmiennie należy jednak ocenić
zasadność drugiego argumentu, a nawet można stwierdzić, że uległ on
wzmocnieniu. Wprowadzenie uregulowania, że bieg terminu przedawnienia
roszczenia o naprawienie szkody na osobie rozpoczyna się z chwilą dowiedzenia
się przez poszkodowanego o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia (bo
tak należy odczytać art. 4421
§ 3 k.c.) oznacza, że nie został w żaden sposób
ograniczony czas, w jakim może ujawnić się szkoda na osobie, prowadząc do
powstania (zaktualizowania się) odpowiedzialności pozwanego za skutki danego
zdarzenia. Drugi, czy kolejny proces odszkodowawczy może więc toczyć się nawet
po dziesiątkach lat od wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę. Trudności
dowodowe z biegiem lat narastają, a przesądzenie w sentencji wyroku
zasądzającego świadczenie odszkodowawcze o odpowiedzialności pozwanego za
szkody mogące powstać w przyszłości zwalnia poszkodowanego z obowiązku
udowodnienia istnienia wszystkich przesłanek odpowiedzialności podmiotu, na
którym taka odpowiedzialność już ciąży.
Z tych względów należy przyjąć, że uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 17 kwietnia 1970 r., III CZP 34/69, mająca moc zasady
prawnej, zachowała aktualność.
Sąd Najwyższy uważa natomiast za niezbędne wyraźne podkreślenie różnicy
pomiędzy stanowiskiem wyrażonym w sposób generalny a sytuacją, jaka może
mieć miejsce w okolicznościach konkretnej sprawy. Należy przypomnieć, że ocena,
czy powód ma interes prawny w ustaleniu odpowiedzialności pozwanego za szkody
na osobie mogące powstać w przyszłości z danego zdarzenia, może zostać
dokonana jedynie z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy. Wszelkie
uogólnienia i poglądy wyrażane w sposób abstrakcyjny nie mogą mieć miejsca. Nie
jest możliwe nawet stwierdzenie, że w pewnych kategoriach spraw powód zwykle
będzie miał interes prawny w dokonaniu takiego ustalenia, a w innych rodzajach
interes taki nie wystąpi, stąd w treści podjętej uchwały niezbędne było, odmiennie
niż w treści przedstawionego przez Sąd Okręgowy zagadnienia prawnego, użycie
określenia, że powód „może mieć" interes prawny w ustaleniu odpowiedzialności
pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390
k.p.c.).