Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 469/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa J.Z.
przeciwko J. S.A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 czerwca 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
1. odrzuca skargę kasacyjną w części rozstrzygnięcia Sądu
Apelacyjnego dotyczącego roszczenia powódki G.Z.,
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części,
3. zasądza kwotę 3.600 (trzy tysiące sześćset) złotych od
powoda J.Z. na rzecz pozwanego, tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 27 lipca 2007 r. zasądził od pozwanej
J. S.A. na rzecz powodów: J.Z. kwotę 679.398,30 złotych i G.Z. kwotę 916.957,90
złotych wraz z kosztami.
Sąd ten ustalił, że w 2000 r. „J.", będąca poprzednikiem pozwanej udzieliła
Spółce z o.o. „A." pożyczki na kwotę 2.500.000 złotych. Powodowie byli
poręczycielami tej pożyczki. Przed terminem zwrotu pożyczki powodowie sprzedali
pożyczkodawcy nieruchomości za łączną kwotę 1.596.356,20 złotych, a cena
sprzedaży została zarachowana na poczet spłaty pożyczki. Dłużnik nie spłacił
pożyczki w terminie i pożyczkodawca, będący pozwanym w niniejszej sprawie
uzyskał w postępowaniu upominawczym nakaz zapłaty na kwotę 5.071.353,57
złotych. Na kwotę tę składały się, poza kwotą pożyczki także skapitalizowane
odsetki. W wyniku egzekucji wierzyciel otrzymał kwotę 5.455.065,67 złotych od
dłużnika i poręczycieli. Pożyczka została w rzeczywistości rozliczona z nadpłatą, co
najmniej o kwotę 1.592.187 złotych, czyli o wartość poręczenia udzielonego przez
powodów.
Powództwo wniesione przez powodów przeciwko „J." S.A. i „A." Spółce z
o.o. zostało oddalone prawomocnie w 2006 r. z powodu nie udowodnienia
przesłanek odpowiedzialności, zarówno z tytułu czynu niedozwolonego, jak i
nienależytego wykonania umowy pożyczki oraz poręczenia. Roszczenie regresowe
skierowane przeciwko „A." Sp. z o.o., oparte na art. 518 § 1 pkt 1 k.c. zostało
uznane za przedawnione. W tej sytuacji, zdaniem Sądu wydającego wyrok w I
instancji, należało oprzeć powództwo na przepisach o nienależnym świadczeniu.
Roszczenie stało się wymagalne przeciwko J. SA. w oparciu o te przepisy, ze
względu na odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia (art. 410 § 2 k.c.), ponad
kwotę wynikającą z umowy pożyczki i poręczenia.
Apelacja pozwanego zarzuciła naruszenie art. 410 § 2 k.c. przez jego
niewłaściwe zastosowanie oraz art. 233 § 1 i art. 316 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie
dowolnej oceny materiału dowodowego bez jego wszechstronnego rozważenia,
3
a także art. 328 § 2 k.p.c. przez niewskazanie i nie uzasadnienie w sposób
prawidłowy podstawy prawnej wyroku. Sąd Apelacyjny podzielił zastrzeżenia strony
pozwanej i zmienił wyrok Sądu I instancji, oddalając powództwo w całości.
Skarga kasacyjna jest oparta na obu podstawach wskazanych w art. 3983
§ 1 k.p.c. Zarzuty naruszenia prawa materialnego dotyczą art. 518 § 1 pkt 1 k.c.
w zw. z art. 410 § 2 k.c. i art. 883 k.c. (błędnie określonego jako przepisu k.p.c.)
przez ich niewłaściwe zastosowanie lub niezastosowanie. Naruszenie prawa
procesowego odnosi się do art. 233 § 1 i art. 316 § 1 k.p.c., poprzez błędne
ustalenia faktyczne, a ze względu na ten zarzut, także naruszenia prawa
materialnego, to jest art. 883 k.c. w związku z art. 494 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu
skargi kasacyjnej zarzuca się pozwanej Spółce podstępne działanie wobec
powodów przy udzielaniu pożyczki, za którą powodowie poręczyli, jak też odwołuje
do postępowania karnego prowadzonego przeciwko osobom związanym
bezpośrednio z pozwanym, w związku z przestępstwami popełnionymi przy
zawieraniu umowy, której dotyczyło poręczenie, wreszcie działania na szkodę
spółki będącej pożyczkobiorcą, a następnie włączonej do pozwanego. Wnioski
skarżącego obejmują uchylenie w całości zaskarżonego wyroku lub uchylenie tego
wyroku i zasądzenie na rzecz powoda dochodzonych kwot.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest niezasadna.
Najpierw należy rozstrzygnąć kwestię procesową która się pojawia w treści
skargi. Powód J.Z. poinformował w niej o nabyciu w drodze darowizny od powódki
G.Z. całej wierzytelności i w związku z tym wniósł skargę samodzielnie, już jako
jedyny powód. Tymczasem, zgodnie z art. 192 pkt 3 k.p.c. jednym ze skutków
doręczenia pozwu jest to, że „zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych
sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy, nabywca może jednak wejść na
miejsce zbywcy za zezwoleniem strony przeciwnej". Z akt sprawy, w tym z
odpowiedzi na skargę kasacyjną wynika, że takiej zgody pozwanego nie było, więc
skarga dotyczy tylko kwoty dochodzonej przez skarżącego i tylko w zakresie
zarzutów, które mu indywidualnie przysługują. W tej sytuacji należało odrzucić
4
skargę kasacyjną w tej części rozstrzygnięcia Sądu II instancji, która dotyczy
roszczenia powódki G.Z.
W odniesieniu do zarzutów podniesionych przez J.Z. stwierdzić należy, że w
okolicznościach tej sprawy, nie przysługuje mu roszczenie oparte na przepisach o
nienależnym świadczeniu mimo, że w przypadku przedawnienia roszczenia
służącego powodowi do dłużnika na podstawie art. 518 § 1 k.c. zazwyczaj można
się posłużyć, co powszechnie przyjmuje doktryna prawa, konstrukcją
bezpodstawnego wzbogacenia (nienależnego świadczenia, art. 410 § 2 k.c. w zw. z
art. 405 k.c.). W tym przypadku tak nie jest, ponieważ dotychczasowi powodowie w
tej sprawie spełnili świadczenie jako poręczyciele wtedy, gdy ich zobowiązanie nie
było wymagalne. Spowodowane to było z kolei tym, że nie zostały spełnione
przesłanki z umowy poręczenia.
Z art. 876 § 1 k.c. wynika, że poręczenie jest umową przez którą poręczyciel
zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby
dłużnik zobowiązania nie wykonał. Tymczasem powodowie spełnili świadczenia
wynikające z poręczenia mimo, że wierzyciel ich do tego jeszcze nie wzywał.
Wykonanie to na moment spełniania świadczenia wypełniało przesłanki z art. 518
§ 1 k.c., jako spłacenie wierzyciela przez osobę trzecią, trudno je jednak uznać
wtedy za wykonanie zobowiązania z umowy poręczenia, jako zobowiązania
akcesoryjnego wobec zobowiązania dłużnika (art. 879 § 1 k.c.). Późniejsze nie
wykonanie zobowiązania przez dłużnika i potrzeba wyegzekwowania należności na
drodze sądowej nie ma dla tej kwestii znaczenia. W rezultacie doszło do wskazanej
wcześniej nadpłaty, należy zatem uznać, że świadczenie poręczycieli nie było
potrzebne dla zaspokojenia wierzyciela. W postępowaniu nie zostało wywiedzione,
z jakiej przyczyny prawnej powodowie spełniali świadczenia na rzecz pozwanej
Spółki, zanim należałoby to czynić z tytułu umowy poręczenia. Nie ma to znaczenia
dla stwierdzenia, że ze strony powoda J.Z. było to świadczenie na rzecz
pozwanego (sprzedanie nieruchomości) nie wynikające z zobowiązania, jakie na
chwilę jego spełniania rodziła umowa poręczenia.
Mimo to, świadczenie powoda, z natury swojej nienależne, nie podlega
zwrotowi. Z art. 411 pkt 1 k.c. wynika, że nie można żądać zwrotu świadczenia, jeśli
5
spełniający to świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany
(wyjątki, które przepis wymienia nie mają w tym przypadku zastosowania).
Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że wyczerpuje on przesłanki tego przepisu,
skoro spełnienie świadczenia nastąpiło zanim powód, jako poręczyciel dowiedział
się, że dłużnik świadczenia nie spełnił, albo, że to od niego wierzyciel oczekuje
spełnienia świadczenia (por. orz. SN z dnia 18 lipca 1952 r. C 809/52, OSN 1954,
nr II, poz. 27). Z kolei, art. 411 pkt 4 k.c. również wyłącza żądanie zwrotu
świadczenia, jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się
wymagalna. I ten przepis jest wypełniony w ustalonym stanie faktycznym. Jeśli by
nawet uznać, że ze względu na świadczenie powoda nastąpiło bezpodstawne
wzbogacenie wierzyciela, który uzyskał nadpłatę ponad wierzytelność i, że to
nastąpiło kosztem powoda, jako poręczyciela, a podstawa jego świadczenia
odpadła wskutek spełnienia świadczenia wobec wierzyciela (art. 410 § 2 w zw.
z art. 405 k.c.), to i tak powód spełnił swoje świadczenie, jak to zostało powyżej
wykazane, zanim wierzytelność stała się wymagalna, mało tego, wymagalna i tak
się nie stała. Utracił zatem w tym przypadku roszczenie o zwrot na podstawie
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (nienależnym świadczeniu); por. wyrok
SN z dnia 23 maja 1980 r. IV PR 200/80, LEX nr 8238. Nie oznacza to oczywiście,
że jeśli spełnienie świadczenia nie nastąpiłoby w takich okolicznościach, jak
w niniejszej sprawie, to poręczyciel nie mógłby skorzystać z przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu wobec wierzyciela, jeśli utracił możliwość
dochodzenia roszczenia od dłużnika, jak też na podstawie innych przepisów, co jest
podnoszone w uzasadnieniu skargi kasacyjnej.
Zatem uogólniając powyższą sytuację można stwierdzić, że w przypadku,
w którym poręczyciel utracił możliwość dochodzenia wobec dłużnika świadczenia
spełnionego względem wierzyciela, tak jak w sprawie niniejszej z powodu
przedawnienia roszczenia wynikającego z art. 518 § 1 k.c., a wierzyciel otrzymał od
dłużnika świadczenie przewyższające wierzytelność, to oparcie roszczenia
poręczyciela wobec wierzyciela na przepisach o nienależnym świadczeniu, ze
względu na odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia (art. 410 § 2 w zw.
z art. 405 k.c.), może mieć miejsce tylko wtedy, gdy spełnienie świadczenia przez
poręczyciela nie nastąpiło w okolicznościach wskazanych w art. 411 k.c.
6
Wobec powyższego nie jest potrzebne odrębne rozważanie zarzutów,
odnoszących się do naruszenia przez zaskarżony wyrok przepisów postępowania
cywilnego, jako że połączone one zostały w skardze kasacyjnej z rozważonymi już
przepisami materialnoprawnymi. Zarzuty odnoszące się do ustalonego stanu
faktycznego nie podlegają ocenie Sądu Najwyższego, nie mogą też być
uwzględnione w postępowaniu kasacyjnym nowe fakty, przytaczane w związku ze
sprawą, przez skarżącego (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39814
k.p.c., a o kosztach rozstrzygnął na podstawie art. 98 k.p.c.
w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.