Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 124/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
w sprawie z powództwa H.W. – S.
przeciwko M. W. – B. i W. B.
o stwierdzenie nieważności czynności prawnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 15 października 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 18 stycznia 2008 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
H. W.–S. w sprawie przeciwko M. W.– B. i W. B. o stwierdzenie nieważności
umowy ustanawiającej odrębną własność lokali i umowy darowizny z dnia 20
października 2004 r. oraz podobnych umów z dnia 29 października 2004 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 6 czerwca 1986 r. powódka wytoczyła W.
W., jedynemu spadkobiercy jej babki, proces o wykonanie zapisu i zobowiązanie do
przeniesienia na jej rzecz udziału wynoszącego ½ w prawie własności
nieruchomości położonej w P., przy ul. G. 61. Powództwo zostało zabezpieczone
postanowieniem Sądu Wojewódzkiego z dnia 27 września 1990 r. poprzez
ustanowienie zakazu sprzedaży udziału wynoszącego ½ w prawie własności
nieruchomości i zakazu zawierania umów cywilnoprawnych na czas oznaczony
oraz o dłuższym od ustawowego terminie wypowiedzenia i uprawniających
kontrahenta pozwanego do przebudowy lub innych przeróbek lokali. Po śmierci W.
W., wskutek postępowania o częściowy dział spadku, obowiązek przeniesienia
udziału na rzecz powódki przeszedł na pozwaną M. W.–B.
Wyrokiem z 26 października 2004 r., który uprawomocnił się w dniu 14 lipca
2005 r., w wyniku oddalenia apelacji M. W.–B., uwzględniono roszczenie powódki o
wykonanie zapisu. H. W.–S. została wpisana jako współwłaścicielka nieruchomości
do księgi wieczystej w dniu 20 lutego 2006 r.
W toku postępowania o wykonanie zapisu, w dniach 20 października 2004 r.
i 29 października 2004 r. pozwani zawarli umowy o ustanowienie odrębnej
własności lokali i umowy darowizny objęte pozwem. Na ich mocy pozwany stał się
wyłącznym właścicielem 4 lokali mieszkalnych i 3 lokali użytkowych spośród
21 lokali znajdujących się w nieruchomości.
W ocenie Sądu Okręgowego, mimo że pozwani zawierając umowy wiedzieli
o roszczeniu powódki oraz wytoczonym procesie o wykonanie zapisu
testamentowego i zmierzali do ograniczenia prawa powódki, uznaniu umów
za nieważne na podstawie art. 58 § 2 k.c. sprzeciwiała się treść art. 59 k.c.
Zgodnie bowiem z orzecznictwem Sądu Najwyższego, dla uznania czynności za
bezwzględnie nieważną niezbędne jest wykazanie dalszych, poza wiedzą stron
3
o istnieniu roszczenia osoby trzeciej, okoliczności świadczących o sprzeczności
umowy z zasadami współżycia społecznego.
Sąd Okręgowy uznał, że kwestionowane umowy darowizny nie
uniemożliwiały wykonania wyroku Sądu Rejonowego z dnia 26 października 2004 r.
Jednocześnie powódka nie przedstawiła dowodów na okoliczność szczególnej
wartości wyodrębnionych lokali, nie wskazała także, jaka zasada współżycia
społecznego poza prawem do ochrony wierzyciela została działaniem pozwanych
naruszona. Nie było też podstaw do orzeczenia nieważności kwestionowanych
umów na podstawie art. 58 § 1 k.c.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę na skutek apelacji powódki, podzielił
zaprezentowany przez Sąd pierwszej instancji pogląd, że samo zawarcie umów z
naruszeniem praw wierzyciela w warunkach przewidzianych w art. 59 k.c. nie jest
wystarczające do uznania, iż umowy te są bezwzględnie nieważne. Konieczne jest
wykazanie dalszych, szczególnych okoliczności, które mogą uzasadniać uznanie
czynności prawnej za nieważną z powodu jej sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego.
Zdaniem tego Sądu przedstawione przez powódkę dowody nie pozwalały na
ustalenie, że pozwani uzyskali jej kosztem korzyść majątkową. Powódka nie
wykazała, aby wartość jej udziału w nieruchomości była obecnie niższa, niż przed
wyodrębnieniem i darowaniem lokali pozwanemu. Bowiem w wyniku dokonanych
czynności pozwany uzyskał korzyść z majątku matki, a nie z majątku powódki.
Sąd nie podzielił poglądu skarżącej, że skoro do przeniesienia własności
udziału doszło już po wyodrębnieniu lokali, to powódka otrzymała nie ½ udziału
w całej nieruchomości, lecz tylko ½ udziału w nieruchomości umniejszonej o lokale
odrębne. W ocenie tego Sądu twierdzenie to pozostawało w sprzeczności z treścią
art. 3 ust. 3 ustawy o własności lokali oraz zapisami księgi wieczystej prowadzonej
dla nieruchomości. Ponadto na podstawie zebranego w sprawie materiału
dowodowego nie można było stwierdzić, że lokale do tej pory niewydzielone
są znacznie mniej atrakcyjne i przedstawiają niższą wartość, niż lokale, które od
matki otrzymał pozwany.
4
Mając to na uwadze Sąd Apelacyjny stwierdził brak przesłanek
wykraczających poza hipotezę art. 59 k.c. i w konsekwencji wyrokiem z dnia
15 października 2008 r. oddalił apelację.
Od powyższego wyroku skargę kasacyjną wniosła powódka. W skardze,
opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1 k.p.c.), zarzucała naruszenie
prawa materialnego, tj. art. 58 § 2 k.c. poprzez błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu z instytucji określonej w art. 59 k.c. przesłanki niemożności zaspokojenia
roszczenia osoby trzeciej do wykładni tego przepisu i na tej podstawie przyjęcie,
iż w sprawie tej przepis nie ma zastosowania oraz przyjęcie, iż brak podstaw do
stwierdzenia nieważności umów w wyniku pominięcia wskazanych przez skarżącą
okoliczności świadczących o naruszeniu zasad współżycia społecznego. W ramach
drugiej podstawy kasacyjnej zarzucała naruszenie przepisów postępowania, które
miało istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 387 § 1 k.p.c. poprzez pominięcie w uzasadnieniu orzeczenia
okoliczności przemawiających za tym, iż czynności zostały zawarte w sposób
sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. W konkluzji skarżąca wniosła
o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty podnoszone w ramach drugiej podstawy kasacyjnej nie są zasadne.
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku poddaje się kontroli kasacyjnej, odpowiada
wymogom określonym w art. 328 § 1 k.p.c., stosowanym w postępowaniu
drugoinstancyjnym poprzez odesłanie z art. 391 k.p.c. Kwestia zaś, czy rozważone
zostały wszelkie okoliczności mające wpływ na ocenę, czy będąca przedmiotem
oceny czynność prawna została dokonana w sposób sprzeczny z zasadami
współżycia społecznego, podlega ocenie w ramach zarzutu naruszenia prawa
materialnego, a nie procesowego.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżąca zarzucała
naruszenie art. 58 § 2 k.c. poprzez wadliwą wykładnię, polegającą na przejęciu do
hipotezy tego przepisu dodatkowej przesłanki, to jest, niemożności zaspokojenia
roszczenia osoby trzeciej, podczas, gdy przesłanka ta mieści się w hipotezie innego
przepisu, to jest art. 59 k.c. Istotnie, Sąd Apelacyjny oddalając apelację skarżącej
5
uznał, że postępowanie pozwanej było co prawda nieprawidłowe, jednak dokonana
przez nią czynność prawna polegająca na wyodrębnieniu lokali i darowaniu
własności niektórych z nich synowi nie doprowadziła do pomniejszenia udziału
skarżącej we współwłasności nieruchomości, a tym samym nie uniemożliwiła
uczynienia zadość jej roszczeniu o wykonanie zapisu. Trafnie podnosiła skarżąca,
że przesłanką uznania czynności prawnej za nieważną jest, stosownie do art. 58
§ 2 k.c., sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, nie zaś to, czy poprzez
fakt dokonania takiej czynności pokrzywdzony traci możliwość zaspokojenia
swojego roszczenia. Przepisy art. 58 § 2 i art. 59 k.c. nie są tożsame, brak też
ustawowych podstaw aby pojęcie „zasady współżycia społecznego” z art. 58 § 2
k.c. wypełniać treścią zawartą w art. 59 k.c., inaczej bowiem art. 59 k.c. byłby
zbędny. Nie występuje tu zbieg roszczeń, a strona powodowa nie jest uprawniona
do wyboru roszczeń wynikających z różnych podstaw wadliwości czynności
prawnych. Czynność prawna jest albo bezwzględnie nieważna, jako sprzeczna
z zasadami współżycia społecznego, co stwierdza sąd w orzeczeniu
deklaratywnym (art. 58 § 2 k.c.), albo może być przez sąd uznana za bezskuteczną
(orzeczenie konstytutywne), gdy występuje inna wadliwość, np. określona w art. 59
k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 902/99,
niepubl.). Nie oznacza to jednak, że umowa, o jakiej mowa w art. 59 k.c., nie
podlega skutkom z art. 58 § 2 k.c., o ile zachodzą dalsze przesłanki. W praktyce
często zdarza się, że domagający się stwierdzenia nieważności czynności prawnej
powołuje się na okoliczność wiedzy stron tej czynności o istnieniu roszczenia osoby
trzeciej. Stosunek, jaki zachodzi pomiędzy art. 58 § 2 k.c. a art. 59 k.c. został
wyjaśniony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1993 r., II CRN 94/92
(Wokanda 1993, nr 6, poz. 4). W wyroku tym przyjęto, że nie jest dopuszczalne
ustalenie w oparciu o art. 58 § 2 k.c. nieważności umowy zawartej w warunkach art.
59 k.c. na tej tylko podstawie, że strony wiedziały o istnieniu roszczenia osoby
trzeciej. Sąd Najwyższy wskazał, że czynność prawna zawarta w warunkach art. 59
k.c. może podlegać, tak jak każda czynność prawna, skutkom z art. 58 § 2 k.c.,
jednakże do uznania jej bezwzględnej nieważności niezbędne jest wykazanie
dalszych, poza wiedzą stron o istnieniu roszczenia osoby trzeciej, okoliczności
świadczących o sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego.
6
Pogląd ten zyskał potwierdzenie w wyżej powołanym wyroku z dnia 12 lutego
2002 r., w którym również wskazano, że także w wypadku, gdy umowa
uniemożliwia zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, możliwe jest ustalenie jej
nieważności na podstawie art. 58 § 2 k.c., jednak konieczną przesłanką jest
wykazanie interesu prawnego (art. 189 k.p.c.) i istnienia innych (poza wiedzą)
okoliczności świadczących o sprzeczności czynności fraudacyjnej z zasadami
współżycia społecznego. Stanowisko to należy uznać za utrwalone, a Sąd
Najwyższy w obecnym składzie pogląd ten podziela. Jeżeli roszczenie jest oparte
wyłącznie na twierdzeniu, że czynność prawna uniemożliwiła zadośćuczynienie
roszczeniu osoby trzeciej, jego podstawę prawną stanowi art. 59 k.c.
Dla zasadności zaś powództwa z art. 58 § 2 k.c. niezbędne jest wykazanie innych
jeszcze okoliczności, które pozwolą na uznanie, że zawarta umowa nie tylko
uniemożliwiła realizację roszczenia osoby trzeciej (wówczas, jak wskazano,
wystarczy art. 59 k.c.), ale ponadto jest sprzeczna z zasadami współżycia
społecznego i przez to bezwzględnie nieważna.
Skarżąca w toku procesu wskazywała szereg takich okoliczności, które
zresztą orzekające w sprawie Sądy uznały za wykazane. Okolicznościami tymi było
zawarcie jednej z umów po zamknięciu rozprawy w wieloletnim procesie
o wykonanie zapisu, a drugiej już po wydaniu nieprawomocnego
wyroku uwzględniającego powództwo, i to pomimo istnienia postanowienia
o zabezpieczeniu powództwa, zakazującego dysponowania udziałem ½
w nieruchomości. Trafnie zarzucała skarżąca, że intencją pozwanych było
uniemożliwienie jej objęcia po uprawomocnieniu się wyroku tych wyodrębnionych
i darowanych pozwanemu lokali, co prowadziło do jej pokrzywdzenia, chociaż nie
uniemożliwiało całkowicie zadośćuczynienia jej roszczeniu, skoro nadal możliwe
było przeniesienie na nią udziału ½ w nieruchomości (jednak już nie takiej samej,
bowiem szereg lokali wyodrębniono i rozdysponowano na rzecz innej osoby).
Okolicznością taką jest również świadome opóźnianie wykonania zapisu, pomimo
niewątpliwej wiedzy o jego istnieniu. Nie bez znaczenia są również stan zdrowia
skarżącej oraz inne okoliczności, które zostały w sprawie ustalone, jednak nie
poddano ich właściwej ocenie według kryteriów z art. 58 § 2 k.c. z tej przyczyny,
że – zdaniem Sądu drugiej instancji – skarżąca w istocie nie została pokrzywdzona,
7
bowiem pozwana wyodrębniła i darowała synowi lokale „ze swojego udziału”,
a skarżącej nadal pozostał udział ½ w całej nieruchomości, łącznie z częściami
wspólnymi budynku. Wniosek o braku pokrzywdzenia nie jest jednak bynajmniej
oczywisty, skoro prawidłowe wykonanie zapisu winno doprowadzić do przeniesienia
na skarżącą idealnej części wynoszącej 1/2 w całej nieruchomości. Skarżąca
została pozbawiona istotnego wpływu na sposób wyjścia za współwłasności,
pozbawiono ją możliwości współdecydowania w kwestii wyodrębnienia lokali
i dysponowania nimi. Sama zatem okoliczność, że skarżąca nadal jest
współwłaścicielką przedmiotowej nieruchomości w ½ części nie może przekreślać
oceny, czy w świetle innych wykazanych okoliczności czynności prawne zostały
dokonane pomiędzy pozwanymi w warunkach określonych w art. 58 § 2 k.c.
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c.
jz