Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 września 2009 r.
III UK 29/09
Warunek niepozostawania przez rolnika w stosunku pracy (służbowym) z
art. 5a (obecnie art. 5a ust. 1 pkt 3) ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpie-
czeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze
zm.) nie oznacza, że ubezpieczenia społecznego rolników nie wyłączała inna
jego działalność, z którą ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.)
wiązała obowiązek podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym
(np. zlecenie - art. 6 ust. 1 pkt 4 tej ustawy).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski (sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 3 września
2009 r. sprawy z odwołania Krystyny B. od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziału Regionalnego w R. o podleganie ubezpieczeniu społecznemu
rolników, na skutek skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego
w Rzeszowie z dnia 15 stycznia 2009 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 14 sierpnia 2008 r. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego-Oddziału Regionalnego w R. stwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego
rolników Krystyny B. od 1 października 2007 r., wobec wykonywania przez nią zlece-
nia w okresie od 7 sierpnia do 8 października 2007 r. i podlegania w tym czasie z
tego tytułu powszechnemu ubezpieczeniu społecznemu.
Sąd Okręgowy w Rzeszowie wyrokiem z 4 listopada 2008 r. oddalił odwołanie
Krystyny B. Ustalił że podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników i prowadziła
działalność gospodarczą (zakład fryzjerski). Na okres od 7 sierpnia do 8 października
2
2007 r. zawarła z Izbą Rzemieślniczą umowę zlecenia, w ramach której prowadziła
szkolenie fryzjerskie w swym zakładzie. W umowie wnioskodawczyni oświadczyła, że
„zleceniobiorca objęty jest ubezpieczeniami społecznymi z tytułu prowadzenia wła-
snej działalności gospodarczej". Na podstawie umowy zlecenia wnioskodawczyni
wystawiła rachunek i od wynagrodzenia został odprowadzony podatek oraz składka
na ubezpieczenie zdrowotne. Sąd Okręgowy przyjął, że możliwość pozostawania w
ubezpieczeniu społecznym rolników dotyczy tylko rolników prowadzących działalność
gospodarczą - art. 5a ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków (ustawa o usr). Zlecenie nie było wykonywane w ramach działalności gospodar-
czej, stąd podlegało ubezpieczeniu powszechnemu na podstawie art. 6 ust. 1 ustawy
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (ustawa o sus) i
wyłączało ubezpieczenie społeczne rolników. Z dniem 19 czerwca 2008 r. wniosko-
dawczyni zaprzestała prowadzenia działalności gospodarczej i od 20 czerwca 2008 r.
została objęta ubezpieczeniem społecznym rolników.
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie wyrokiem z 15 stycznia 2009 r. oddalił apelację
wnioskodawczyni. Przyjął, że istota sporu sprowadzała się do oceny, czy umowa zle-
cenia spowodowała objęcie jej powszechnym ubezpieczeniem społecznym na pod-
stawie art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o sus i w konsekwencji wyłączenie jej z ubezpiecze-
nia społecznego rolników. Z mocy ustawy o usr (art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3) rolnik
podlegający innemu ubezpieczeniu społecznemu traci ubezpieczenie społeczne rol-
ników. Zasada ta dotyczy również rolników prowadzących działalność gospodarczą,
którzy pozostają z wyboru w ubezpieczeniu społecznym rolników (art. 5a ustawy o
usr), a jednocześnie świadczących pracę na podstawie umowy zlecenia. W sytuacji
wyboru ubezpieczenia społecznego rolników przez prowadzącego działalność go-
spodarczą, nie staje się ona tytułem obowiązkowego podlegania ubezpieczeniom
społecznym w systemie powszechnym. Możliwość pozostawania w ubezpieczeniu
społecznym rolników dotyczy wyłącznie rolnika podejmującego pozarolniczą działal-
ność gospodarczą, która jest innym tytułem ubezpieczenia niż umowa zlecenia, co
wprost wynika z art. 6 ust. 1 ustawy o sus . Przepis art. 5a ustawy o usr stanowi o
możliwości wyboru systemu ubezpieczenia przez rolnika prowadzącego działalność
gospodarczą. Rolnik zatrudniony na podstawie umowy zlecenia nie ma możliwości
wyboru systemu ubezpieczenia tak jak prowadzący działalność gospodarczą i podle-
ga ubezpieczeniom społecznym na podstawie ustawy o sus. Zgodnie z art. 5 ust. 1
tej ustawy ubezpieczenie społeczne rolników regulują odrębne przepisy, jednakże
3
pod warunkiem, że nie podlegają oni obowiązkowi ubezpieczeń społecznych na
podstawie ustawy o sus, co jest równoznaczne ze stwierdzeniem pierwszeństwa
przymusu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych w oparciu o przepisy ustawy o sus
oraz znajduje potwierdzenie w art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3 ustawy o usr (wyrok Sądu
Najwyższego z 16 października 2007 r., I UK 123/07). Sąd Apelacyjny stwierdził, że
zawarta umowa zlecenia była wykonywana w ramach prowadzonej przez wniosko-
dawczynię działalności gospodarczej (zakładu fryzjerskiego). Wynika to z samej tre-
ści umowy, jak również z nierozliczenia uzyskanego wynagrodzenia jako przychodu z
działalności gospodarczej oraz z pisemnego oświadczenia wnioskodawczyni, że była
zatrudniona na podstawie umowy zlecenia. Umowa zlecenia spowodowała zmianę
jej ubezpieczenia. Zgodnie z ustawą z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od
osób fizycznych, wyróżniającej źródła przychodów z działalności wykonywanej oso-
biście oraz z pozarolniczej działalności gospodarczej (art. 10 ust. 1 pkt 2 i 3) za przy-
chody uzyskiwane w ramach działalności wykonywanej osobiście uważa się między
innymi przychody z wykonywania usług na podstawie umowy zlecenia, uzyskiwane
od określonych podmiotów, z wyjątkiem przychodów uzyskanych na podstawie
umów zawieranych przez podatnika w ramach prowadzonej działalności gospodar-
czej. Przyjęty sposób rozliczenia umowy zlecenia potwierdza, że wolą stron było, aby
jej zleceniobiorcą nie był podmiot gospodarczy. Wnioskodawczyni w okresie wyko-
nywania zlecenia podlegała ubezpieczeniom społecznym na podstawie art. 6 ust. 1
pkt 4 ustawy o sus. Z tych przyczyn jej ubezpieczenie społeczne rolników ustało z
końcem kwartału (art. 3a), czyli z dniem 1 października 2007 r. i dlatego decyzja
pozwanego była prawidłowa. Oceny tej nie zmieniało wskazywane przez wniosko-
dawczynię stanowisko przyjęte przez Sąd Najwyższy w wyroku z 17 lipca 2008 r., (II
UK 348/07), dotyczące wykładni art. 5a ust. 1 pkt 3 ustawy o usr, gdyż nie odnosi
ona się do przepisów, które stanowiły podstawę rozstrzygnięcia w tej sprawie.
Skarga kasacyjna zarzuciła naruszenie prawa materialnego: 1) art. 5a ust. 1
pkt 3 ustawy o usr, przez błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że zawarcie
umowy zlecenia przez wnioskodawczynię oznaczało, że jest ona pracownikiem,
mimo iż nie było podstaw do zakwalifikowania umowy zlecenia jako umowy o pracę;
2) art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o sus, przez błędne jego zastosowanie, polegające na
przyjęciu, że wnioskodawczyni, jako świadcząca usługi na podstawie umowy zlece-
nia podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, mimo że
spełniając warunki z art. 5a ust. 1 pkt 1-5 ustawy o usr objęta była tym ubezpiecze-
4
niem; 3) art. 7 ust. 1 w związku z art. 16 ust. 3 ustawy o usr, przez błędną wykładnię i
przez przyjęcie, że wykonanie czynności na podstawie umowy zlecenia stanowiło
podstawę do wyłączenia wnioskodawczyni z ubezpieczenia społecznego rolników na
podstawie art. 5a ust. 1 pkt 3 ustawy o usr; 4) art. 431
i art. 434
k.c., poprzez ich nie-
zastosowanie mimo istnienia podstaw do przyjęcia, że wnioskodawczyni świadczyła
usługi jako przedsiębiorca, w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, a za-
wierając umowę zlecenia jako podmiot prowadzący działalność gospodarczą posłu-
żyła się tylko imieniem i nazwiskiem co nie spowodowało zmiany jej statusu ubezpie-
czenia. Skarżąca wniosła o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu lub o jego zmianę poprzez ustalenie, że podle-
gała ubezpieczeniu społecznemu rolników od 1 października 2007 r. do 19 czerwca
2008 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi nie uzasadniają jej wniosków. Zasadniczo wynika to z pominię-
cia rzeczywistej podstawy prawnej zaskarżonego wyroku. Otóż skarżąca uważa, iż
„Sąd Apelacyjny podzielił pogląd, że wykonywanie czynności na podstawie umowy
zlecenia zakwalifikować należy jako wykonywanie pracy na podstawie stosunku
pracy lub pozostawania w stosunku służbowym, co oznaczało niespełnienie przez
wnioskodawczynię warunku z art. 5a ust. 1 pkt 3 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubez-
pieczeniu społecznym rolników". Dalej argumentuje, że byłoby to sprzeczne z wyro-
kiem Sądu Najwyższego z 17 lipca 2008 r., II UK 348/07 , w którym przyjęto, że wy-
konywanie czynności na podstawie umowy zlecenia nie stanowi podstawy do wyłą-
czenia z ubezpieczenia społecznego rolników na podstawie art. 5a ust. 1 pkt 3
ustawy o usr, gdyż objęcie pojęciem pracownika również zleceniobiorcy, nastąpiło
jedynie w zakresie ustawy o sus (art. 8 ust. 1 i 2a). Jednakże Sąd Apelacyjny nie
przyjął za podstawę prawną negatywnego rozstrzygnięcia art. 5a ust. 1 pkt 3 ustawy
o usr i w ogóle nie stwierdził, że zawarte przez skarżącą zlecenie było stosunkiem
pracy (czy służbowym). Upada więc całkowicie jako bezprzedmiotowy pierwszy za-
rzut skargi o naruszeniu art. 5a ust. 1 pkt 3 ustawy o usr, przez przyjęcie, że zawar-
cie umowy zlecenia przez wnioskodawczynię oznaczało, że jest ona pracownikiem,
mimo iż nie było podstaw do zakwalifikowania umowy zlecenia jako umowy o pracę.
Zaskarżony wyrok nie podzielił takiego rozwiązania, wskazując (uzasadnienie in
5
fine), że wyrok z 17 lipca 2008 r., II UK 348/07, nie ma w tej sprawie zastosowania.
Sąd Apelacyjny odwołał się natomiast do wyroku Sądu Najwyższego z 16 paździer-
nika 2007 r., I UK 123/07, w którym stwierdzono, że przymus ubezpieczeń emerytal-
nego i rentowego na podstawie umowy agencyjnej lub zlecenia (art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy o sus) dotyczy również osoby podlegającej z mocy ustawy ubezpieczeniu
społecznemu rolników. Jeżeli więc zauważy się, że w obu wskazanych sprawach
kasacyjnych sytuacje były podobne, to znaczy, że rolnik prowadzący działalność go-
spodarczą korzystał z pozostawania w ubezpieczeniu społecznym rolników i zatrud-
niał się nadto na podstawie umowy zlecenia, to niewątpliwie nie można nie dostrzec
pewnej rozbieżności w tych wyrokach Sądu Najwyższego, o ile odmienności roz-
strzygnięć nie usprawiedliwiają odmienne podstawy i zarzuty skarg kasacyjnych w
tych sprawach. Element wspólny stanowi zatrudnienie rolnika na podstawie zlecenia.
Przy czym nie jest to zlecenie wykonywane w ramach prowadzonej przez niego
działalności gospodarczej. Taka też odrębność zlecenia od działalności gospodarczej
wystąpiła w sprawie objętej skargą. W rozpoznaniu skargi zachodzi związanie usta-
leniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Kluczowe
znaczenie ma zatem odpowiedź na pytanie czy w takiej sytuacji rolnik z tytułu wyko-
nywania umowy zlecenia podlega ubezpieczeniom społecznym na podstawie ustawy
o sus. Odpowiedź jest pozytywna. Wykonywanie zlecenia stanowi samodzielną pod-
stawę podlegania ubezpieczeniom społecznym (art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o sus). Nie
ma wówczas zbiegu ubezpieczenia z tytułu zlecenia i z tytułu działalności gospodar-
czej, gdyż z mocy art. 5a ustawy o usr rolnik pozostaje w ubezpieczeniu społecznym
rolników mimo rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej. Innymi słowy,
nie istnieje wówczas ubezpieczenie w systemie powszechnym lecz tylko ubezpie-
czenie w systemie rolniczym. Jeżeli jednak powstaje inny tytuł podlegania ubezpie-
czeniom społecznym w systemie powszechnym - w tym przypadku z racji wykony-
wania zlecenia - to ma on pierwszeństwo przed ubezpieczeniem społecznym rolni-
ków. Sąd Apelacyjny zasadnie stwierdził, że jednoznacznie wynika to z art. 5 ust. 1
ustawy o sus i znajduje potwierdzenie w art. 6 i art. 17 ustawy o usr. Jedyny wyjątek
przewidujący pierwszeństwo dla ubezpieczenia społecznego rolników, a ściślej moż-
liwość pozostania w tym ubezpieczeniu, przewidziany jest dla działalności gospodar-
czej (art. 5a ustawy o usr). Inne tytuły powszechnego ubezpieczenia społecznego
wykluczają stosowanie tego rozwiązania. W konsekwencji nie jest zasadny drugi
zarzut skargi, gdyż art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o sus nie mógł nie być zastosowany,
6
bowiem wykonując zlecenie skarżąca podlegała ubezpieczeniu społecznemu na
podstawie tego przepisu (oczywiście nieuprawnione było oświadczenie w umowie
zlecenia, że podlegała w tym czasie ubezpieczeniu społecznemu z tytułu działalności
gospodarczej, gdyż wcześniej zdecydowała o pozostawaniu w ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników). Skarżąca natomiast uważa, że skoro spełniała warunki z art. 5a
ust. 1 pkt 1-5 ustawy o usr, a przede wszystkim dlatego, że nie była pracownikiem
(nie pozostawała w stosunku służbowym), to była objęta nadal ubezpieczeniem spo-
łecznym rolników. Bez znaczenia miałaby być umowa zlecenia, gdyż tylko zatrudnie-
nie pracownicze (stosunek służbowy), wyłączałoby działanie tego przepisu. Gdyby
aprobować taką wykładnię, to również inne podstawy podlegania ubezpieczeniom w
systemie powszechnym, a więc nie tylko zlecenie, musiałyby być bez znaczenia, dla
pozostawania w ubezpieczeniu społecznym rolników. Sprzeczne byłoby to ze wska-
zaną wyżej zasadą, że możliwość pozostawania w ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków dotyczy tylko rozpoczęcia działalności gospodarczej z dalszymi warunkami z art.
5a ustawy o usr. Nie jest trafne twierdzenie, że skoro rolnik wybrał ubezpieczenie w
systemie rolniczym i nie zachodziły przesłanki negatywne z art. 5a, to wykonywanie
później zlecenia nie może być już ujmowane jako taka przesłanka. Nie można redu-
kować art. 5a tylko do wyboru ubezpieczenia, gdyż określa on także warunki pozo-
stawania w tym ubezpieczeniu. Zlecenie nie rodzi stosunku pracy (służbowego), stąd
pozostaje poza hipotezą art. 5a ust. 1 pkt 3, dlatego przepis ten nie miał w ogóle za-
stosowania do sytuacji skarżącej. Warunek, iż nie można być pracownikiem (pozo-
stawać w stosunku służbowym), aby pozostawać w ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków wcale nie uprawnia do twierdzenia, że inne podstawy powszechnego ubezpie-
czenia społecznego są obojętne, a nawet dopuszczalne. Wyjaśnienia przesłanki za-
trudnienia pracowniczego jako warunku wykluczającego ubezpieczenie społeczne
rolników można poszukiwać w tym, że pierwotnie ubezpieczeniu społecznemu rolni-
ków podlegał także rolnik, który mógł być zatrudniony na podstawie stosunku pracy
w wymiarze niższym niż pół etatu (art. 6 pkt 13 ustawy o usr w wersji sprzed zmiany
obowiązującej od 2 maja 2004 r.). Warunek niepozostawania w stosunku pracy był
już zawarty w pierwotnym rozwiązaniu z art. 5a i wykluczał tzw. podwójne ubezpie-
czenie, czyli rolnicze i pracownicze z tytułu zatrudnienia na mniej niż 1/2 etatu. Jeżeli
po zmianie art. 6 pkt 13 ustawy o usr warunek taki nadal pozostał w jej art. 5a ust. 1
pkt 3, to można to tłumaczyć również tym, że w powszechnym systemie ubezpieczeń
społecznych ubezpieczenie pracownicze jako dominujące (art. 9 ust. 1 ustawy o sus)
7
wyłącza w ogóle ubezpieczenie z działalności gospodarczej i wówczas cała kon-
strukcja wyboru systemu ubezpieczenia z art. 5a ustawy o usr jest bezprzedmiotowa.
Wszystko to prowadzi do negatywnej oceny trzeciego zarzutu skargi, gdyż prawidło-
wa jest ocena zaskarżonego wyroku, iż podstawę wyłączenia z ubezpieczenia spo-
łecznego rolników stanowiły przepisy art. 7 ust 1 i art. 16 ust. 3 ustawy o usr, nato-
miast art. 5a ust. 1 pkt 3 tej ustawy nie był w ogóle stosowany jako podstawa wyłą-
czenia ubezpieczenia rolników. Nie stwierdzono w zaskarżonym wyroku, że wykony-
wanie czynności na podstawie umowy zlecenia jest tożsame z wykonywaniem pracy
na podstawie stosunku pracy. Wydaje się więc, że sposób argumentacji skargi zdo-
minowała wykładnia przyjęta w wyroku Sądu Najwyższego z 17 lipca 2008 r., II UK
348/07, jednak już wyżej wskazano, że nie miała ona w sprawie zastosowania. Sąd
Apelacyjny zasadnie przyjął odrębność zlecenia jako podstawy podlegania ustawie o
sus i jego pierwszeństwo wyłączające ubezpieczenie społeczne rolników (podobnie
jak Sąd Najwyższy w wyroku z 16 października 2007 r., I UK 123/07). Podanie przez
pozwanego w decyzji „art. 5a ust. 1” nie było wiążące jako podstawa prawna w po-
stępowaniu sądowym. Skarga kasacyjna przysługuje od wyroku Sądu drugiej instan-
cji (art. 3981
§ 1 k.p.c.), który oparł rozstrzygnięcie na prawidłowej podstawie prawnej
dla przedmiotu sprawy i ustalonego stanu faktycznego. Przedmiotem decyzji nie była
kwestia powrotu do ubezpieczenia społecznego rolników po ustaniu umowy zlecenia.
Powyższej oceny nie zmienia ostatni zarzut skargi, gdyż z art. 431
i art. 434
k.c. nie wynika norma, że przedsiębiorca, który jest osobą fizyczną wszystkie zlece-
nia realizuje tylko w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Przepisy te nie
mogą zmienić ustalonego stanu faktycznego i oceny prawnej zaskarżanego wyroku,
że umowę zlecenia skarżąca zawarła i realizowała poza działalnością gospodarczą.
Skarga kasacyjna podlega rozpoznaniu tylko w granicach podstawy kasacyjnej i jej
zarzutów, przy związaniu ustaleniami faktycznymi zaskarżonego wyroku (art. 39813
§
1 i 2 k.p.c.). Wobec braku podstawy procesowej Sąd Najwyższy dokonał tylko oceny
materialnoprawnej. Podstawa skargi okazała się więc nieuzasadniona i dlatego ona
została oddalona stosownie do art. 39814
k.p.c.
========================================