Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 169/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 października 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa THE BANK OF NEW YORK w Nowym Jorku (USA)
przeciwko Syndykowi masy upadłości M. L. Spółki z o.o. w I.
o wyłączenie z masy upadłości,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 9 października 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w E.
z dnia 31 października 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz strony powodowej kwotę 1350 (tysiąc trzysta pięćdziesiąt
złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W dniu 11 maja 2007 r. M. L. Spółka z o.o. w I. (od dnia 26 lipca 2007 r. w
upadłości) zawarła umowę przystąpienia i umowę przystąpienia nowego podmiotu
udzielającego zabezpieczenie. Na podstawie tych umów pozwana przystąpiła do
umowy kredytowej oraz powierniczej.
Przystąpienie to dotyczyło dwóch umów zawartych 20 kwietnia 2007 r.
Pierwsza z nich nazwana Umową Kredytu Najwyższego Pierwszeństwa
(dalej powoływana jako umowa kredytowa) stanowiła jeden z elementów szerszej
transakcji, na którą składało się kilka umów mających na celu pozyskanie
środków na poziomie kilkuset milionów euro dla utrzymania płynności finansowej
spółki S. M. Holding Gmbh i szeregu zależnych od niej spółek działających
w kilkudziesięciu państwach. Stronami wspomnianej umowy były banki określone
jako Pierwotni Kredytodawcy oraz tzw. Pierwotni Kredytobiorcy.
Powodowi przyznano w tej umowie specjalny status tzw. Agenta Kredytu i Agenta
ds. Zabezpieczeń. Na podstawie tej umowy udzielono Kredytu, który został
wypłacony przez kredytodawców w kolejno następujących po sobie transzach, przy
czym pierwsza transza wypłacona została w dniu 23 kwietnia 2007 r., kolejne
wypłaty zaś dokonane zostały w dniach 11 maja 2007 r. oraz 21 maja 2007 r.
W tym samym dniu, czyli 20 kwietnia 2007 r. pomiędzy powodem
a Pierwotnymi Kredytobiorcami, została zawarta druga umowa nazwana umową
powierniczą. Zgodnie z tą umową każdy dłużnik będący stroną umowy powierniczej
uznał w sposób abstrakcyjny, że każde zobowiązanie takiego dłużnika obecne lub
przyszłe wynikające z umowy kredytowej jest również w pełni należne Agentowi ds.
Zabezpieczeń (powodowi) a w związku z tym powodowi będzie przysługiwało
własne odrębne prawo żądania wykonania tych zobowiązań (art. 4.2 umowy
powierniczej). Zobowiązanie to zostało nazwane długiem równoległym.
W dniu 11 maja 2007 r. pomiędzy powodem, a M. L. Spółka z o.o. została
zawarta umowa przeniesienia własności ruchomości z tytułu zabezpieczenia
dodatkowego (zwana dalej umową przewłaszczenia). Zgodnie z tą umową spółka
M. L. Spółka z o.o. przeniosła na powoda, na warunkach określonych w umowie
3
przewłaszczenia, prawo własności oraz posiadania samoistnego ruchomości
wymienionych w załączniku nr 1 i 2 do umowy przewłaszczenia. Przeniesienie na
powoda prawa własności ruchomości dokonane zostało celem zabezpieczenia
wierzytelności powoda wobec spółki M. L. Spółka z o.o. wynikającej z przystąpienia
do wspomnianego tzw. „długu równoległego", którego podstawę stanowi art. 4
umowy powierniczej z dnia 20 kwietnia 2007 r., a obejmującej w szczególności
roszczenie główne wynikające z tzw. „długu równoległego", a także roszczenia o
zapłatę odsetek oraz pokrycie kosztów, opłat i wydatków określonych w umowie
powierniczej.
Pismem z dnia 25 czerwca 2007 r., doręczonym w dniu 29 czerwca 2007 r.,
powód powiadomił spółkę M. L. Spółka z o.o., w trybie przewidzianym w art. 9.1
umowy przewłaszczenia, o fakcie niewykonania umowy, przez niedokonanie przez
spółkę natychmiastowej płatności wynikającej z tzw. „długu równoległego",
wzywając ją jednocześnie do oznakowania ruchomości w sposób umożliwiający ich
identyfikację, jako własność powoda. W tej sytuacji zarząd spółki M.L. Sp. z o.o.
złożył w dniu 2 czerwca 2007 r. wniosek o ogłoszenie upadłości, a w dniu 26 lipca
2007 r. Sąd Rejonowy ogłosił upadłość likwidacyjną tej spółki.
W trakcie trwania upadłości powód wystąpił z wnioskiem o wyłączenie
z masy upadłości ruchomości wymienionych w umowie z dnia 11 maja 2007 r.
Postanowieniem z 25 stycznia 2008 r. Sędzia - Komisarz oddalił wniosek powoda.
W związku z oddaleniem tego wniosku powód wniósł do Sądu Rejonowego pozew,
w którym zażądał wyłączenia przedmiotowego mienia z masy upadłości. Sąd I
instancji wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2008 r. powództwo uwzględnił. Rozpoznający
sprawę Sąd Okręgowy oddalił w całości apelację pozwanego Syndyka Masy
Upadłości M.L. Spółka z o.o.
Zdaniem Sądu Okręgowego, art. 74 ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 530 ze zm.) wynika,
że ustawodawca, wbrew stanowisku pozwanego, dopuszcza możliwość
rozszerzenia przez wnoszącego o wyłączenie z masy upadłości jego twierdzeń
i zarzutów. Możliwość wniesienia nowych twierdzeń i zarzutów została obwarowana
jedynie koniecznością wykazania, że ich wcześniejsze zgłoszenie nie było możliwe.
4
Co do twierdzeń, to z definicji swej dotyczą one okoliczności faktycznych
w sprawie. Te zaś, które zostały przedstawione przez powoda w uzasadnieniu
pozwu, w porównaniu z treścią wniosku o wyłączenie z masy, nie zmieniły się.
Co do zarzutów, które to powód winien był wskazać w pozwie o wyłączenie, to
w niniejszej sprawie, w stosunku do treści wniosku o wyłączenie, także nie uległy
one zmianie. Zarzuty w sprawie zostały jedynie wzbogacone przez powoda na tle
uprzednio już sformułowanych zarzutów i to dopiero po zapoznaniu się z treścią
uzyskanej przez pozwanego prywatnej opinii sporządzonej w sprawie.
Skoro bowiem okoliczność, że pozwany zlecił wykonanie opinii uznanemu
autorytetowi naukowemu w zakresie prawa upadłościowego i naprawczego oraz
treść tej opinii nie była znana powodowi w dacie składania pozwu o wyłączenie
z masy przedmiotowych ruchomości, to powód mógł rozwinąć - w odpowiedzi na
taką obronę pozwanego - już wcześniej zgłoszone zarzuty w sprawie, w kontekście
tej opinii. Nadto należy zauważyć, że w procesie toczącym się w wyniku
przedmiotowego powództwa stosuje się także w całości przepisy części I k.p.c.,
w tym także w zakresie dowodzenia, tj. np. możliwości powoływania w toku procesu
nowych dowodów, w tym istotnych dla postępowania (z konsekwencjami
wynikającymi z art. 74 Prawa upadłościowego i naprawczego), z wyjątkiem
przepisów dotyczących właściwości.
Jak zauważył Sąd II instancji, nie było sporne między stronami, że w dniu
11 maja 2007 r. pozwany zawarł zarówno umowę przewłaszczenia, jak i umowę
przystąpienia do umowy kredytowej oraz powierniczej, a także, że umowy te
stanowiły element jednolitego stanu faktycznego i że są ze sobą wzajemnie
związane. Okoliczność ta sprawia, że uprawnione jest przyjęcie, iż moment
powstania zobowiązania i zabezpieczenia był tożsamy i miał miejsce w dniu
11 maja 2007 r.
Zdaniem Sądu II instancji bezskuteczność, o której mowa w art. 127 ust. 3
Prawa upadłościowego i naprawczego nie odnosi się do przypadku, gdy
zabezpieczenia udzielono w chwili zaciągnięcia zabezpieczonego zobowiązania.
W konsekwencji umowa przewłaszczenia ruchomości, zawarta przez M. L. Spółka z
5
o.o. w okresie dwóch miesięcy przed złożeniem wniosku o upadłość nie może być
uznana za bezskuteczną ex lege.
Według Sądu Okręgowego prawidłowo Sąd I instancji nie zastosował
w sprawie art. 127 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego. Należy bowiem
podkreślić, że skoro ustawodawca, mając na uwadze specyfikę czynności
zabezpieczających, odrębnie uregulował przesłanki bezskuteczności w stosunku do
masy upadłości tego rodzaju czynności dłużnika (art. 127 ust. 3 Prawa
upadłościowego i naprawczego), to regulacja taka, jako przepis szczególny,
wyłącza stosowanie ujętej w tym samym przepisie normy ogólnej, dotyczącej
wszelkich czynności rozporządzających. Jedynie ma marginesie podkreślenia
wymaga fakt, że w odpowiedzi na pozew pozwany nie wykazał, iż wartość
świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia
otrzymanego przez upadłego.
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie przepisów postępowania
mających istotny wpływ na wynik sprawy, a to: 1) art. 74 ust. 3 Prawa
upadłościowego i naprawczego poprzez dopuszczenie przez Sąd I instancji –
i usankcjonowanie tego przez Sąd II instancji - twierdzeń i zarzutów powoda
niezgłoszonych we wniosku o wyłączenie mienia z masy upadłości, a zgłoszonych
później w pozwie o wyłączenie mienia z masy upadłości; 2) błędnym
niezastosowaniu przez Sądy obydwu instancji przepisów art. 229 k.p.c. w zw. z art.
19 § 2 k.p.c. - w sytuacji, gdy wartość przedmiotu przewłaszczenia w chwili
dokonywania przewłaszczenia była niesporna.
Pozwany zarzucił także naruszenie prawa materialnego przez: 1)
bezzasadne niezastosowanie art. 127 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego
i przyjęcie, że nie znajduje on zastosowania w przedmiotowej sprawie; 2) błędne
stanowisko sądów obydwu instancji jakoby przepis art. 127 ust. 1 Prawa
upadłościowego i naprawczego nie znajdował zastosowania do instytucji
przewłaszczenia; 3) niezasadne niezastosowanie przepisu art. 127 ust. 1 Prawa
upadłościowego i naprawczego w sytuacji, gdy powód uzyskał na swoją rzecz
niewspółmiernie do udzielonego kredytu wysokie świadczenia w postaci
przewłaszczenie na zabezpieczenie mienia.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest zasadny podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 74
ust. 3 w związku z art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 530 ze zm.). Powód we wniosku
o wyłączenie z masy upadłości wskazał, że podstawą jego roszczeń jest umowa
przewłaszczenia z dnia 11 maja 2007 r. i przystąpienie w tym samy dniu przez
spółkę M. L. spółka z o.o. do dwóch umów: umowy kredytowej z dnia 20 kwietnia
2007 r. i umowy powierniczej zawartej w tym samym dniu. Dług tej spółki wobec
powoda powstał więc dopiero w dniu 11 maja 2007 r. Wprawdzie zakres tego długu
wyznaczają umowa kredytowa i umowa powiernicza z dnia 20 kwietnia 2007 r., ale
dopiero od dnia 11 maja 2007 r., poprzez przystąpienie do tego długu, spółka M. L.
spółka z o.o. stała się dłużnikiem wobec powoda. W tym samym dniu dług ten
został zabezpieczony umową przewłaszczenia. We wniosku o wyłączenie z masy
upadłości powód powołał się na umowę przewłaszczania, na umowę kredytową
oraz umowę powierniczą wskazując, że przewłaszczenie jest zabezpieczeniem
długu określonego umową powierniczą i związaną z nią umową kredytową, do
których upadła spółka przystąpiła w dniu 11 maja 2007 r. Te twierdzenia i dowody
miały zasadnicze znaczenie dla oceny zasadności roszczenia powoda. W
powództwie zostały one powtórzone, a rozwinięta został jedynie argumentacja w
szczególności co do wzajemnych związków pomiędzy wspomnianymi umowami. W
tej sytuacji zarzut naruszenia art. 74 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego
nie może być uznany za zasadny.
Nie jest również uzasadniony zarzut naruszenia art. 127 ust. 3 Prawa
upadłościowego i naprawczego. Zgodnie z tym przepisem bezskuteczne wobec
masy upadłości są zabezpieczenia dotyczące długu istniejącego w chwili
zabezpieczenia, ale jeszcze niewymagalnego, dokonane w czasie krótszym niż
dwa miesiące przed złożeniem wniosku o upadłość. Umowa przewłaszczenia
została zawarta w dniu 11 maja 2007 r., a wniosek o upadłość spółki M. L. spółki
z o.o. został złożony w dniu 2 czerwca 2007 r. Takie zabezpieczenie niewątpliwie
dokonane zostało więc w okresie krótszym niż dwa miesiące przed złożeniem
wniosku o upadłość. Jednakże nie dotyczyło ono długu już istniejącego.
W stosunku do spółki M. L. spółki z o.o. dług wobec powoda powstał dopiero
7
z dniem przystąpienia tej spółki do długu. Zabezpieczenie dotyczyło więc nie długu
już istniejącego lecz długu powstającego jednocześnie z tym zabezpieczeniem,
skoro umowa przewłaszczenia i przystąpienie do długu miały miejsce 11 maja
2007 r.
Bez znaczenia dla tej oceny jest to, że w chwili przystąpienia dług już istniał.
Był to jednak do dnia 11 maja 2007 r. dług nie spółki M. L. lecz dług obciążający
inne podmioty. Dopiero poprzez przystąpienia od dnia 11 maja 2007 r. stał się on
również długiem wspomnianej spółki. Skoro zaś bezskutecznością z art. 127 ust. 3
Prawa upadłościowego i naprawczego objęte są tylko zabezpieczenia długu już
istniejącego w chwili dokonywania zabezpieczenia, nie można uznać, że umowa
zabezpieczenia z dnia 11 maja 2007 r. była bezskuteczna wobec spółki. To, że
bezskuteczność z art. 127 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego nie dotyczy
długów powstających równocześnie z zabezpieczeniem podyktowane jest zarówno
potrzebą ścisłej wykładni tego wyjątkowego przepisu, jak i względami
celowościowymi. Jeżeli bowiem kredytodawca decyduje się na udzielenie kredytu
na krótko przed upadłością, to musi mieć możliwość dostosowania zabezpieczeń
nie tylko do wysokości kredytu, ale również zwiększonego ryzyka jego zwrotu.
Nie może więc on być objęty taką samą sankcją jak kredytodawca, który wcześniej
udzielił kredytu i wobec zagrożenia upadłością zwiększa zabezpieczenie swojej
wierzytelności. Interpretacja art. 127 ust. 3 Prawa upadłościowego, która czyniłaby
bezskuteczne zabezpieczenia dokonywane równocześnie z udzielaniem kredytu
byłaby nie tylko wykładnią tego przepisu, która nie znajduje uzasadnienia
w dosłownym jego brzmieniu, ale wykluczałaby w istocie tzw. kredyty ratunkowe,
które udzielane są po to, aby zapobiegać upadłości. Podobnie orzekł Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 20 marca 2002 r., V CKN 888/00, OSNC 2003, nr 3,
poz. 39 oraz wyrokach z dnia 7 lipca 2006 r., I CKN 136/06, niepubl. oraz z dnia 12
października 2006 r., I CSK 154/06, niepubl.
Bezzasadny jest także zarzut naruszenia art. 127 ust. 1 Prawa
upadłościowego i naprawczego. Przepis ten dotyczy bezskuteczności czynności
prawnych dokonanych przez upadłego innych niż zabezpieczenie długu.
Przemawia za tym przede wszystkim wykładnia literalna i systemowa.
Sam ustawodawca wyraźnie odróżnia inne czynności dokonane przez upadłego od
8
zabezpieczeń, przewidując odrębne dla każdej z nich regulacje. Jest to wynikiem
tego, że pomiędzy zabezpieczeniem a inną czynnością prawną występują istotne
różnice. Czynność zabezpieczająca nie powoduje sama przez się zmniejszenia
masy upadłości. Nie można jej też oceniać wprost w kategoriach odpłatności, gdyż
ustanowione zabezpieczenie nie jest związane ze wzajemnym świadczeniem
ze strony uprawnionego z zabezpieczenia. Z tego względu bezskuteczność takich
czynności powinna być oceniana tylko na podstawie art. 127 ust. 3 bez możliwości
sięgania po regulację przewidzianą w art. 127 ust. 1 Prawa upadłościowego
i naprawczego. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
19 września 2007 r., II CSK 189/07, niepubl.
Dokonana powyżej ocena zakresu zastosowania art. 127 ust. 1 i do art. 127
ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego przesądza o bezpodstawności
zarzutów naruszenia art. 127 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego oraz art.
229 i 19 § 2 k.p.c. Skoro art. 127 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego nie
może być podstawą dla uznania za bezskuteczne czynności zabezpieczających to,
bezprzedmiotowe są rozważania, czy udzielone zabezpieczenie było rażąco
wygórowane w stosunku do udzielonego kredytu. Ponadto taka ocena, wchodzi
w skład okoliczności faktycznych. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą zaś być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Mając na uwadze, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały się
nieuzasadnione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł jak
w sentencji.
jz