Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 196/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Jan Katner
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Szefa Wojewódzkiego Sztabu
Wojskowego
przeciwko Z.K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 sierpnia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
(pkt 2) i rozstrzygającej o kosztach i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego;
poza tym oddala skargę kasacyjną w dalszej części.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2007 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda
– Skarbu Państwa Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego […] od wyroku Sądu
Okręgowego w O. z dnia 24 października 2006 r., oddalającego powództwo
przeciwko Z.K. i P. S.A. o zapłatę kwoty 86 630 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia wniesienia pozwu. Żądana kwota stanowiła równowartość świadczeń
wypłaconych rodzinie zmarłego żołnierza oraz innym poszkodowanym żołnierzom
na podstawie ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o świadczeniach
odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób zawodowych
pozostających w związku ze służbą (Dz. U. Nr 83, poz. 760).
Oddalając powództwo Sąd Okręgowy, jak i Apelacyjny przyjęły, że w sprawie
nie znajduje zastosowania art. 441 § 3 k.c., z uwagi na charakter świadczeń
wypłaconych przez powoda, gdyż są one niezależne od świadczeń przysługujących
na podstawie kodeksu cywilnego i dlatego nie podlegają kompensacji ze
świadczeniami wynikającymi z przepisów kodeksu cywilnego. W związku z tym,
powód spełniając świadczenie wypełnił własne zobowiązanie ciążące na nim
z mocy ustawy szczególnej, a nie z tytułu odpowiedzialności za czyn niedozwolony.
W wyniku skargi kasacyjnej powoda Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
4 kwietnia 2008 r., uchylił zaskarżone orzeczenie, w zakresie w jakim została
oddalona apelacja w stosunku do Z.K. i w tej części przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6
sierpnia 2008 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od Z.K. na
rzecz Skarbu Państwa – Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego kwotę 2 190 z
ustawowymi odsetkami od dnia 22 maja 2006 r. i oddalił apelację powoda wobec
tego pozwanego w dalszej części.
Przytoczył ustalenia Sądu Okręgowego, według których powód wypłacił I.B. i
jej córkom D. i M. jednorazowe odszkodowanie łącznie 57 098 zł, czyli średnio na
osobę po 19 033 zł z tytułu śmierci męża i ojca, A.T. kwotę 2 190 zł, J.P. kwotę
3
4 452 zł i S.C. kwotę 22 260 zł tytułem jednorazowych odszkodowań za
uszczerbek na zdrowiu. W sumie wypłacił wszystkim poszkodowanym w wypadku
kwotę 86 000 zł.
Wyrokiem z dnia 24 czerwca 2003 r. Sądu Rejonowego w P., pozwany Z.K.
został skazany za to, że 8 maja 2002 r., w K. nieumyślnie naruszył zasady
bezpieczeństwa w ruchu lądowym w ten sposób, iż kierując samochodem
ciężarowym marki „Scania” z naczepą, nie zachował należytych środków
ostrożności w czasie wykonywania manewru omijania stojącej na prawym poboczu
drogi kolumny samochodów wojskowych, prawidłowo oznakowanych, uderzył w te
pojazdy, w wyniku czego M.B. doznał obrażeń skutkujących jego zgonem, a inne
osoby: J.P., S.C., W.S. i A.T. doznali obrażeń ciała powodujących rozstrój ich
zdrowia powyżej 7 dni i poniżej 6 miesięcy.
Samochód, którym kierował Z.K. był objęty ubezpieczeniem od
odpowiedzialności cywilnej w P. S.A., a sprawca w tym czasie był zatrudniony na
podstawie umowy o pracę. Ubezpieczyciel wypłacił z umowy ubezpieczenia OC
posiadaczy pojazdów mechanicznych I.B. 15 000 zł, D.B. 20 000, M.B. 20 000 zł
oraz przyznał im renty kwartalne po 200 zł. S.C. przyznano 23 000 zł tytułem
zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz 25 000 zł tytułem odszkodowania, J.P.
kwotę 5 342,94 zł za obrażenia ciała.
Pozwany Z.K. nie jest w stanie zapłacić nawet symbolicznej kwoty. Urodzony
2 września 1955 r. J.P., nie pobiera z Wojskowego Biura Emerytalnego żadnych
świadczeń w związku z wypadkiem w dniu 8 maja 2002 r. i otrzymuje emeryturę
wojskową. S.C. złożył podanie do Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego
o skierowanie go ponownie na komisję lekarską, celem ustalenia jego stanu
zdrowia związanego z wypadkiem w dniu 8 maja 2002 r. twierdząc, że jego noga
wymaga w dalszym ciągu leczenia. Orzeczeniem Terenowej Wojskowej Komisji
Lekarskiej z dnia 30 maja 2003 r. S.C. został uznany za niezdolnego do służby
wojskowej i pobiera rentę inwalidzką w kwocie 1 530 zł netto.
I.B. pracuje w jednostce wojskowej, jest osobą samotną, wychowuje dwie
córki w wieku 19 i 22 lat, które otrzymywały rentę rodzinną po ojcu przyznaną do
dnia 31 października 2006 r. w kwotach po 711 zł miesięcznie.
4
Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę po raz wtóry ocenił, że apelacja Skarbu
Państwa jest uzasadniona tylko w zakresie, w jakim wypłacone przez
ubezpieczyciela sprawcy szkody zadośćuczynienie i odszkodowanie na rzecz
poszkodowanych nie zaspokoiło w całości należnych roszczeń wobec tego
sprawcy, przysługujących im wobec niego na podstawie przepisów kodeksu
cywilnego, za zawinione spowodowanie wypadku, które – na innej podstawie
prawnej – wypłacił im Skarb Państwa. W okolicznościach sprawy taką
niezaspokojoną szkodą (zadośćuczynieniem) jest kwota 2 190 zł wypłacona przez
powoda na rzecz A. T., za którą niewątpliwie odpowiedzialny jest pozwany.
Podstawą tego roszczenia jest, jego zdaniem, art. 441 § 3 k.c. w zw. z art. 445 § 1
k.c. i art. 444 k.c., a w zakresie należności odsetkowej art. 455 k.c. i art. 481 k.c.
Dalej idące żądanie uznał za nieuzasadnione wobec dokonanych przez
ubezpieczyciela wypłat na rzecz poszkodowanych. Kwoty wypłacone
w postępowaniu likwidacyjnym odpowiadały, jego zdaniem tym, do których był
zobowiązany pozwany na podstawie art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 444 k.c. i art. 446
k.c., tj. były adekwatne do stopnia krzywdy doznanej przez poszkodowanych oraz
pogorszenia ich sytuacji życiowej, przy uwzględnieniu, ze względu na zasady
współżycia społecznego, ograniczenia odpowiedzialności pozwanego na podstawie
art. 440 k.c.
Odnosząc się do przesądzonego przez Sąd Najwyższy prawa powoda (co
do zasady) do regresu na podstawie art. 441 § 3 k.c. wskazał, że górną granicą
odpowiedzialności regresowej sprawcy wypadku – poza granicą wypłaty przez inny
podmiot (tu powoda) jest to, co byłby on odpowiedzialny świadczyć
poszkodowanemu na podstawie przepisów prawa cywilnego. Cechą pozwalającą
na zastosowanie art. 441 § 3 k.c. musi być to, że jedna osoba spełnia świadczenie,
które w całości lub części obciążało inną. Innymi słowy wypłacone świadczenie
przez inną osobę musi być zaliczalne, na poczet zobowiązań odszkodowawczych
sprawcy szkody i ma służyć zadośćuczynieniu usprawiedliwionych roszczeń
poszkodowanego.
Ocenić zatem należało, czy dokonana przez powoda wypłata mieściła się
w ramach (niezaspokojonego) obowiązku sprawcy szkody wobec poszkodowanych,
5
skoro jej sprawca był objęty ochroną ubezpieczeniową z polisy OC,
a ubezpieczyciel dokonał wypłat uzasadnionego odszkodowania zarówno dla
powoda, jak i poszkodowanych żołnierzy, za wyjątkiem A. T.
Poza tym wskazując, że sprawca szkody jest osobą ubogą, mającą na
utrzymaniu dwoje małoletnich dzieci, przy zarobkach niewiele przekraczających
najniższe wynagrodzenie, doszedł do wniosku, że wypłacone przez
ubezpieczyciela odszkodowanie było pełnym wykonaniem zobowiązania sprawcy
szkody.
Sąd Apelacyjny nie zgodził się z zapatrywaniem, że regres przewidziany na
podstawie odpowiednio stosowanego art. 441 § 3 k.c. wykazuje cechy
odszkodowania na rzecz Skarbu Państwa, podnosząc że omawiane unormowanie
jest zamieszczone wśród przepisów dotyczących odpowiedzialności
odszkodowawczej sprawcy czynu niedozwolonego i nie kreuje dalej idącej
odpowiedzialności, niż cywilna odpowiedzialność sprawcy, zwłaszcza, że trudno
wywodzić związek przyczynowy pomiędzy uszczerbkiem Skarbu Państwa (innej
osoby) w związku z dokonaną wypłatą, skoro ta wynika albo ze stosownych ustaw
zaopatrzeniowych lub umów, zasilanych składkami lub finansowaniem założonym
przez budżet.
Powód w skardze kasacyjnej zaskarżającej wyrok Sądu Apelacyjnego
w części w jakiej została oddalona jego apelacja w stosunku do Z. D. ponad kwotę
2 190 zł, (pkt 2), wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania. Podniósł także, że z ostrożności zaskarża
także pkt 1 wyroku, gdyż z jego sformułowania może wynikać, że zastępuje on w
całości dotychczasową treść pkt 1 wyroku Sądu pierwszej instancji. Skargę
kasacyjną oparł na podstawie naruszenia prawa procesowego, tj. art. 39820
k.p.c.,
oraz na naruszeniu prawa materialnego a to art. 441 § 3 k.c. oraz art. 441 § 3 k.c. w
zw. z art. 445 § 1 k.c. i 444 k.c., a także art. 441 § 3 k.c. w zw. z art. 5 ust 1 i art. 6
ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 1972 r. o świadczeniach przysługujących w razie
wypadków i chorób zawodowych pozostających w związku ze służbą wojskową
(Dz. U. Nr 53, poz. 342 ze zm.) i w zw. z art. 30 ust 1 ustawy z dnia 11 kwietnia
2003 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i
6
chorób zawodowych pozostających w związku ze służbą wojskową (Dz. U. Nr 83,
poz. 760).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wprawdzie pojęcie „wykładni prawa” użyte w art. 39820
k.p.c. powinno być
rozumiane wąsko tj. jako ustalenie znaczenia przepisów prawa (por. np. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2002 r., II CKN 860/00, LEX 75274),
niemniej takie właśnie rozumienie tego unormowania daje podstawę do przyjęcia,
że Sąd Apelacyjny dopuścił się jego naruszenia w sposób mogący mieć wpływ na
wynik sprawy. W wyroku z dnia 4 kwietnia 208 r., Sąd Najwyższy dokonując
wykładni wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów wywiódł, że art. 441 § 3 k.c.
ma odpowiednie zastosowanie, gdy Skarb Państwa wypłacił świadczenie
odszkodowawcze na podstawie ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o świadczeniach
odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób zawodowych
pozostających w związku ze służbą wojskową (Dz. U. z 2003 Nr 83, poz.760).
Wyraźnie stwierdził, że w judykaturze był wielokrotnie analizowany problem
stosunku świadczeń należnych z mocy przepisów szczególnych do świadczeń
odszkodowawczych należnych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego.
W odniesieniu do świadczeń należnych funkcjonariuszom policji w uchwale siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1997 r., III CZP 34/97
(OSNC 1998, nr 2, poz. 19) przesądzono, że jeżeli Skarb Państwa wypłacił
funkcjonariuszowi Policji odszkodowanie za szkodę powstałą w wyniku wypadku
pozostającego w związku z pełnieniem służby, a będącego jednocześnie
wypadkiem powodującym szkodę wynikłą z ruchu pojazdu mechanicznego, to służy
mu roszczenie do sprawcy wypadku o zwrot równowartości wypłaconych
świadczeń.
Wyraził pogląd, że zasada zaprezentowana w uchwale powinna znaleźć
zastosowanie w odniesieniu do sytuacji, kiedy szkodę w związku z pełnieniem
służby poniósł żołnierz, brak bowiem racjonalnych argumentów pozwalających na
odmienne traktowanie świadczeń należnych na podstawie przepisów szczególnych
funkcjonariuszom policji i żołnierzom. Z wykładni tej wynika, że regres przewidziany
na podstawie odpowiednio stosowanego art. 441 § 3 k.c., obejmuje zwrot
7
równowartości wypłaconych świadczeń na podstawie ustawy z dnia 11 kwietnia
2003 r., o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków
i chorób zawodowych pozostających w związku ze służbą wojskową i ustawy z dnia
17 grudnia 1972 r., o świadczeniach przysługujących w razie wypadków i chorób
zawodowych pozostających w związku ze służbą wojskową (Dz. U. Nr 53,
poz. 342).
Zastosowana przez Sąd Apelacyjny wykładnia art. 441 § 3 k.c. jest
sprzeczna z tym przedstawionym wyżej, wiążącym w tej sprawie stanowiskiem
Sądu Najwyższego, skoro wyłożył on go w ten sposób, że górną granicą
odpowiedzialności regresowej sprawcy szkody jest kwota do wysokości której,
byłby on obowiązany świadczyć odszkodowanie na podstawie przepisów kodeksu
cywilnego. Przyjęta interpretacja art. 441 § 3 k.c. w poprzednim wyroku z dnia
4 kwietnia 2008 r., jest tożsama – wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego –
z wykładnią jaką zaprezentował Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia
27 marca 2008 r. (III CZP 13/08, OSNC 2009, Nr 5, poz. 67).
Wykazanie zasadności podstawy naruszenia prawa procesowego zwalniało
Sąd Najwyższy od obowiązku rozważenia zarzutów materialnych (por. orzeczenie
Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., II CKN 60/97, OSNC 1997, nr 9,
poz. 127), i obligowało uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).
md