Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 stycznia 2010 r., III CZP 114/09
Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk
Sędzia SN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Dariusza S. przeciwko Marianowi S. o
stwierdzenie obowiązku złożenia oświadczenia woli, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12 stycznia 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia 30
września 2009 r.:
"1. Czy sprawa o zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli o
przeniesieniu na powoda własności nieruchomości na skutek odwołania jej
darowizny jest sprawą o własność w rozumieniu art. 618 § 1 zdanie pierwsze
k.p.c.?
w razie odpowiedzi twierdzącej
2. Czy naruszenie art. 618 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. polegające na
zaniechaniu przez sąd pierwszej instancji przekazania sprawy o zobowiązanie
pozwanego do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na powoda własności
nieruchomości do postępowania o zniesienie współwłasności tej nieruchomości sąd
odwoławczy bierze pod uwagę z urzędu?"
podjął uchwałę:
Sprawa pomiędzy współwłaścicielami o stwierdzenie obowiązku złożenia
przez obdarowanego oświadczenia woli co do przeniesienia na darczyńcę
przedmiotu odwołanej darowizny jest sporem o prawo własności w
rozumieniu art. 618 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. Sąd drugiej instancji bierze z
urzędu pod uwagę niedopuszczalność – z chwilą wszczęcia postępowania o
zniesienie współwłasności – odrębnego postępowania w takiej sprawie.
Uzasadnienie
Zagadnienia prawne przedstawione do rozstrzygnięcia powstały przy
rozpoznawaniu apelacji powoda od wyroku, którym oddalone zostało powództwo o
stwierdzenie obowiązku złożenia przez pozwanego oświadczenia woli o
przeniesieniu na powoda udziału w nieruchomości na skutek odwołania darowizny z
powodu rażącej niewdzięczności. Sąd Okręgowy stwierdził, że w innej, wcześniej
wszczętej sprawie, toczy się postępowanie o zniesienie współwłasności
wymienionej nieruchomości z udziałem stron jako współwłaścicieli. Apelacja nie
zawiera zarzutu, że wobec toczącego się postępowania o zniesienie
współwłasności, postępowanie w sprawie było niedopuszczalne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienia prawne przedstawione do rozstrzygnięcia powstały na tle art. 618
k.p.c. Jak powszechnie podkreśla się w piśmiennictwie i judykaturze, unormowanie
zawarte w tym przepisie czyni z postępowania o zniesienie współwłasności
postępowanie o charakterze kompleksowym, celem jego bowiem jest
rozstrzygnięcie o całokształcie stosunków prawnych pomiędzy współwłaścicielami
do chwili zniesienia współwłasności.
Wśród spraw, które rozstrzyga sąd w postępowaniu o zniesienie
współwłasności, art. 618 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. wymienia spory o prawo
własności. W piśmiennictwie prawniczym i judykaturze zgodnie przyjmuje się, że
sporem o prawo własności w rozumieniu art. 618 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. jest
każdy spór, w wyniku rozstrzygnięcia którego może okazać się, że osoba
występująca jako współwłaściciel rzeczy nie jest w ogóle współwłaścicielem lub że
przysługujący jej udział we współwłasności ma inną wysokość. Chodzi przy tym o
spory toczące się pomiędzy współwłaścicielami. Spośród przykładów spraw
dotyczących takich sporów, które dostarcza orzecznictwo Sądu Najwyższego,
wymienić należy sprawy o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie nieruchomości
wspólnej (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP
12/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 39), o ustalenie wysokości udziału w rzeczy
wspólnej (uchwała z dnia 5 kwietnia 1979 r., III CZP 1/79, OSNCP 1979, nr 12, poz.
229), o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
(postanowienie z dnia 14 grudnia 1981 r., I CZ 101/81, OSNCP 1982, nr 11-12,
poz.172 oraz uzasadnienie uchwały z dnia 29 stycznia 1993 r., III CZP 175/92,
OSNCP 1993, nr 6, poz. 111) oraz o ustalenie nieważności umowy darowizny
udziału w rzeczy wspólnej (uchwała z dnia 19 grudnia 1986 r., III CZP 92/86,
OSNCP 1988, nr 1, poz. 9). We wszystkich tych sprawach chodzi o spory, których
podstawa faktyczna i prawna jest różna. Także ich rozstrzygnięcie może przybrać
różną postać, niemniej łączy je jedna wspólna cecha; rozstrzygnięcie zapadłe w
tych sprawach może przesądzać, że osoba uznawana dotychczas lub podająca się
za współwłaściciela rzeczy nie jest współwłaścicielem lub że przysługuje jej we
współwłasności udział w innej wysokości.
W sprawie o stwierdzenie obowiązku złożenia przez obdarowanego
oświadczenia woli co do przeniesienia na darczyńcę przedmiotu odwołanej
darowizny przedmiotem sporu jest zwykle skuteczność odwołania darowizny, co
wiąże się z kwestią terminu i formy złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny,
istnieniem rażącej niewdzięczności obdarowanego, a niekiedy przebaczeniem
obdarowanemu przez darczyńcę (art. 898-900 k.c.). Nie te okoliczności decydują
jednak o charakterze wyroku uwzględniającego powództwo w takiej sprawie. Wyrok
ten, zastępując oświadczenie woli obdarowanego o przeniesieniu na darczyńcę
przedmiotu darowizny (art. 64 k.c., art. 1047 k.p.c.), wywiera skutek w postaci
przeniesienia przedmiotu darowizny na darczyńcę. Do osiągnięcia tego skutku
zbędne jest złożenie oświadczenia woli przez darczyńcę; wyrok stwierdza zawarcie
umowy i zastępuje tę umowę (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66, OSNCP 1968, nr 12, poz. 199).
Wyrok uwzględniający powództwo wydany w sprawie o stwierdzenie
obowiązku złożenia przez obdarowanego oświadczenia woli co do przeniesienia na
darczyńcę przedmiotu odwołanej darowizny wywiera więc, tak jak np. ważnie
zawarta umowa przenosząca własność, bezpośredni skutek tak co do przedmiotu,
którego dotyczy, jak i co do prawa stron do tego przedmiotu (prawa własności).
Jeżeli jest to wyrok dotyczący przeniesienia na darczyńcę przedmiotu odwołanej
darowizny, którym jest udział w nieruchomości, to oznacza, że udział ten przestał
być własnością obdarowanego, a stał się własnością darczyńcy. Wyrok taki
rozstrzyga więc o własności tego udziału, a tym samym o własności przedmiotu
pozostającego we współwłasności. Sprawa, w której może dojść do wydania
takiego wyroku, jest więc sprawą o prawo własności w rozumieniu art. 618 § 1
zdanie pierwsze k.p.c.
Stosownie do art. 618 § 2 zdanie pierwsze k.p.c., z chwilą wszczęcia
postępowania o zniesienie współwłasności odrębne postępowanie w sprawach
wymienionych w § 1 tego artykułu, a więc także w sprawach o prawo własności, jest
niedopuszczalne. Pojęcie „niedopuszczalności postępowania” jest w nauce
postępowania cywilnego używane dla określenia konsekwencji wystąpienia ujemnej
przesłanki procesowej (przeszkody procesowej). Skutkiem niedopuszczalności
postępowania powinno być w zasadzie odrzucenie pozwu (zob. art. 199 § 1, art.
1099 § 1 i art. 1165 § 1 k.p.c.), a gdy niedopuszczalność postępowania jest
wynikiem zdarzenia, które nastąpiło po jego wszczęciu – umorzenie postępowania
(art. 355 § 1 k.p.c.). Przepisy szczególne mogą przy tym stanowić, że zamiast
odrzucenia pozwu może wchodzić w grę inne orzeczenie, np. w razie
niedopuszczalności drogi sądowej – przekazanie sprawy innemu organowi (art. 464
§ 1 k.p.c.). Nieodrzucenie pozwu w niektórych wypadkach powoduje nieważność
postępowania; tak jest w szczególności gdy zachodzi tzw. zawisłość sporu (lis
pendens), tj., gdy o to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się
sprawa wcześniej wszczęta (art. 379 pkt 3 k.p.c.).
Niedopuszczalność – z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie
współwłasności – odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w art. 618 §
1 k.p.c. należy rozumieć jako niedopuszczalność prowadzenia postępowania w tych
sprawach ze względu na swoistą zawisłość sporu, tj. wszczęcie sprawy o zniesienie
współwłasności, obejmującej także rozstrzygnięcie sporów w sprawach
wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c., bez względu na to, które z tych postępowań
zostało wszczęte jako pierwsze. Można zatem twierdzić, że w przypadku wszczęcia
odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c. po
wszczęciu postępowania o zniesienie współwłasności (w jego toku), pozew
(wniosek) powinien zostać odrzucony.
Według art. 618 § 2 zdanie drugie i trzecie k.p.c., będące w toku w chwili
wszczęcia postępowania o zniesienie współwłasności sprawy wymienione w art.
618 § 1 k.p.c. przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu
postępowanie o zniesienie współwłasności, z tym że jeżeli postępowanie o
zniesienie współwłasności zostało wszczęte po wydaniu wyroku, przekazanie
następuje tylko wówczas, gdy sąd drugiej instancji uchyli wyrok i sprawę przekaże
do ponownego rozpoznania. Z przepisów tych wynika, że decyzją procesową nie
jest wówczas – jak wynikałoby z zasad ogólnych – umorzenie postępowania, ale
przekazanie sprawy sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie
współwłasności. Z art. 618 § 2 zdanie drugie i trzecie k.p.c. wywodzi się, że także
gdy sprawa wymieniona w art. 618 § 1 k.p.c. została wszczęta po wszczęciu
postępowania o zniesienie współwłasności, decyzją procesową, w której znaleźć
powinna wyraz przewidziana w art. 618 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.
niedopuszczalność odrębnego postępowania w tych sprawach, jest także decyzja o
przekazaniu sprawy do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie
o zniesienie współwłasności. Jest to stanowisko powszechnie przyjęte i utrwalone
zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Na stanowisko to nie miała wpływu
zmiana art. 618 § 2 k.p.c., dokonana ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie
Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej –
Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania
administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 96, poz. 43 ze zm.).
Rozumienie „niedopuszczalności postępowania”, o której mowa w art. 618 § 2
zdanie pierwsze k.p.c. sprawia, że nieprzekazanie sądowi prowadzącemu
postępowanie o zniesienie współwłasności sprawy wymienionej w art. 618 § 1
k.p.c., która została wytoczona po wszczęciu postępowania o zniesienie
współwłasności, podlega zakwalifikowaniu jako uchybienie powodujące nieważność
postępowania. Stosownie do art. 378 § 1 k.p.c., uchybienie takie sąd drugiej
instancji bierze pod uwagę z urzędu (...) (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21
lipca 1970 r., III CZP 39/70, OSNCP 1971, nr 2, poz. 25).
Należy dodać, że literalna wykładnia art. 618 § 2 zdanie drugie i trzecie k.p.c.
prowadzi do wniosku, iż stwierdzenie przez sąd drugiej instancji naruszenia art. 618
§ 2 zdanie pierwsze k.p.c. powinno spowodować – z zastrzeżeniem, którego
dotyczy art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c. – przekazanie sprawy do dalszego
rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności.
Oczywiście, przekazanie takie jest możliwe dopiero po uchyleniu zaskarżonego
wyroku, do czego – w razie naruszenia art. 618 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. –
samodzielnej podstawy należy upatrywać w tym przepisie i w art. 618 § 2 zdanie
drugie k.p.c. Kwestią, która nie została objęta zagadnieniem prawnym jest
możliwość wykorzystania wówczas rozwiązania przewidzianego w art. 618 § 2
zdanie trzecie k.p.c. i przekazania sprawy sądowi prowadzącemu postępowanie o
zniesienie współwłasności tylko wówczas, gdy sąd drugiej instancji uchyli wyrok
wobec stwierdzenia innych uchybień aniżeli naruszenie art. 618 § 2 zdanie
pierwsze k.p.c., tj. gdy podstawą uchylenia jest art. 386 § 2 lub 4 k.p.c. Artykuł 618
§ 2 zdanie trzecie k.p.c. jest wprawdzie przepisem szczególnym, ale przewiduje
postępowanie, które ze względu na jego racjonalność powinno mieć miejsce także
w razie stwierdzenia przez sąd drugiej instancji naruszenia art. 618 § 2 zdanie
pierwsze k.p.c. także w przypadkach, których przepis ten wprost nie dotyczy.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej.