Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 459/09
Wniesienie pozwu o wykonanie umowy przedwstępnej nie przerywa
biegu przedawnienia co do roszczenia odszkodowawczego (art. 390 § 1 i 2
k.c.).
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marka W. przeciwko Aleksandrze R.,
Danucie R.-O. i Grzegorzowi Andrzejowi R. o zapłatę, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 3 lutego 2010 r. skargi kasacyjnej
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 grudnia 2008 r.
oddalił skargę kasacyjną i zasądził od powoda na rzecz pozwanych kwotę
3600 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód w pozwie z dnia 29 października 2001 r. – powołując się na przyjęcie
oferty, którą pozwani złożyli w akcie notarialnym z dnia 13 października 1999 r. –
żądał nakazania pozwanym złożenia oświadczenia o zobowiązaniu się do zawarcia
umowy sprzedaży szczegółowo opisanej nieruchomości za cenę 3 700 000 zł.
Według tej oferty, umowa miała zostać zawarta do dnia 31 grudnia 2000 r.
W innym równolegle toczącym się postępowaniu powód żądał uznania za
bezskuteczną umowy z dnia 9 kwietnia 2001 r., na podstawie której pozwani
sprzedali "L.P.", sp. z o.o. sporną nieruchomość. Postępowanie w tej sprawie
zostało umorzone, powód bowiem – po zawarciu ugody, na podstawie której "L.P."
zapłaciła mu kwotę 2 000 000 zł – cofnął w dniu 21 marca 2003 r. pozew i zrzekł się
roszczenia.
W toku rozpoznawanej sprawy powód zgłosił w dniu 23 kwietnia 2003 r.
roszczenie nazwane "ewentualnym", żądając „w razie nieuwzględnienia roszczenia
o zawarcie umowy przyrzeczonej” zasądzenia kwoty 3 018 613,60 zł tytułem
naprawienia szkody, którą poniósł przez to, że liczył na wykonanie umowy
przedwstępnej. Jednocześnie cofnął pozew ze zrzeczeniem się roszczenia w części
zawierającej żądanie złożenia oświadczenia woli, a na późniejszym etapie procesu
ograniczył powództwo o odszkodowanie do kwoty 1 010 421,85 zł, mając na
względzie otrzymaną na podstawie wspomnianej ugody kwotę 2 000 000 zł. Sąd
pierwszej instancji postanowieniem z dnia 25 listopada 2003 r. umorzył
postępowanie co do roszczenia o nakazanie pozwanym złożenia oświadczenia woli
a także odnośnie do żądania zasądzenia kwoty 2 000 000 zł.
Po wydaniu tego postanowienia Sąd Okręgowy zasądził od pozwanych na
rzecz powoda – przyjmując jego przyczynienie się do powstania szkody – kwotę
607 596,20 zł, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. U podstaw tego
rozstrzygnięcia legło stwierdzenie, że pozwani bezpodstawnie uchylili się od
zawarcia umowy przyrzeczonej.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19 grudnia 2008 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego i powództwo, jako przedawnione, oddalił, zwracając uwagę, że umowa
przyrzeczona miała być zawarta do dnia 31 grudnia 2000 r. Oznacza to, że
roszczenia wynikające z umowy przedwstępnej przedawniły się – co trafnie zarzucili
pozwani – z dniem 31 grudnia 2001 r. (art. 390 § 3 zdanie pierwsze k.c.).
Okoliczność, że przed upływem tego terminu powód wystąpił z powództwem o
zawarcie umowy przyrzeczonej, które notabene skutecznie cofnął, nie oznacza, iż
roszczenie o odszkodowanie zgłoszone po tym terminie, gdyż dopiero w dniu 23
kwietnia 2003 r., nie uległo przedawnieniu. Sąd Apelacyjny podniósł, że art. 390 § 3
zdanie drugie k.c., zgodnie z którym termin przedawnienia roszczenia
odszkodowawczego „niejako przesunięty zostaje w czasie”, ma zastosowania tylko
wtedy, gdy wniesione przez uprawnionego z umowy przedwstępnej powództwo o
zawarcie umowy przyrzeczonej zostało oddalone. Taka sytuacja nie wystąpiła,
skoro jej przedmiotem było początkowo żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, a
w dalszym jej toku roszczenie odszkodowawcze zgłoszone po terminie
przewidzianym w art. 390 § 3 zdanie pierwsze k.c.
Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego, tj. art. 390 k.c. przez błędną jego wykładnię i w następstwie tego
niezastosowanie art. 390 § 3 zdanie drugie k.c. Zdaniem skarżącego, dokonana
przez Sąd Apelacyjny wykładnia art. 390 k.c. oparta jest na nieracjonalnym
założeniu, że w celu uniknięcia przedawnienia roszczenia odszkodowawczego
powód powinien popierać pierwotnie zgłoszone powództwo o zawarcie umowy
przyrzeczonej, którego się zrzekł, tylko w tym celu, aby „uzyskać” wyrok oddalający
to powództwo.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skarżącego opierają się na błędnym założeniu, że jedynym terminem
przedawnienia roszczenia odszkodowawczego, o którym mowa w art. 390 § 1 k.c.,
jest przewidziany w art. 390 § 3 zdanie drugie k.c. termin roczny, liczony od dnia
uprawomocnienia się orzeczenia oddalającego powództwo o zawarcie umowy
przyrzeczonej. Uszło uwagi skarżącego, że – jak stanowi art. 390 § 3 zdanie
pierwsze k.c. – roszczenia z umowy przedwstępnej, a zatem także roszczenie
odszkodowawcze, przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa
przyrzeczona miała być zawarta, natomiast termin przedawnienia wskazany w
zdaniu drugim tego przepisu ma zastosowanie tylko wtedy, gdy wierzyciel wystąpił z
roszczeniem o odszkodowanie dopiero po uprawomocnieniu się wyroku
oddalającego powództwo o zawarcie umowy przyrzeczonej. Przepis ten nie może
więc mieć zastosowania w sytuacji, w której – jak w rozpoznanej sprawie – powód
wystąpił z roszczeniem o naprawienie szkody w toku postępowania, którego
przedmiotem było roszczenie o wykonanie umowy przedwstępnej (zawarcie umowy
przyrzeczonej).
Istota sporu – zważywszy na sekwencje czynności podjętych przez powoda –
sprowadza się do kwestii, czy wniesienie pozwu o wykonanie umowy
przedwstępnej przerywa bieg przedawnienia także roszczenia odszkodowawczego.
Rozważania w tym przedmiocie rozpocząć należy od stwierdzenia, że
ustawodawca, chcąc zapobiec sytuacji, w której strony umowy przedwstępnej przez
długi okres pozostawałyby w stanie niepewności, wprowadził krótki, wynoszący
bowiem tylko jeden rok, termin przedawnienia wszystkich roszczeń wynikających z
umowy przedwstępnej. Zgodnie z art. 390 § 3 zdanie pierwsze k.c., bezskuteczny
upływ terminu uzgodnionego lub wyznaczonego do zawarcia umowy przyrzeczonej
staje się początkiem biegu rocznego terminu przedawnienia zarówno roszczenia o
zawarcie umowy przyrzeczonej, jak i roszczenia odszkodowawczego (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2006 r., III CZP 102/06, OSNC 2007 r., nr 7-
8, poz. 104). W sposób szczególny uregulowany został początek biegu terminu
przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody, jeżeli uprawniony wystąpił
wcześniej z powództwem o zawarcie umowy przyrzeczonej, które zostało oddalone;
wówczas roszczenie odszkodowawcze przedawnia się z upływem roku od dnia, w
którym orzeczenie oddalające żądanie wykonania umowy przedwstępnej stało się
prawomocne. Celem takiego uregulowania jest zapewnienie uprawnionemu
możliwości realizowania tzw. skutku słabszego umowy przedwstępnej, tj. uzyskania
odszkodowania w sytuacji, w której żądanie zmierzające do wykonania umowy
przedwstępnej (tzw. skutek silniejszy) zostało przez sąd oddalone.
W doktrynie prezentowany jest pogląd, że wierzycielowi z umowy
przedwstępnej o skutku silniejszym, dysponującemu dwoma roszczeniami,
przysługuje prawo wyboru, czy skorzysta z roszczenia o wykonanie umowy
przedwstępnej, czy tylko z roszczenia odszkodowawczego. Za takim stanowiskiem
przemawia argument, że skoro roszczenie odszkodowawcze przysługuje
wierzycielowi z umowy przedwstępnej niespełniającej przesłanek ważności umowy
przyrzeczonej, to a maiori ad minus należy uznać, że służy ono również
wierzycielowi z umowy o silniejszym skutku, którego uprawnienia powinny być
szersze. Pogląd ten podzielił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 maja
2001 r., II CKN 440/00 (OSNC 2001, nr 12, poz. 185), stwierdzając, że roszczenia o
odszkodowanie nie wyłącza okoliczność, iż stronie uprawnionej przysługuje
roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej.
Nie ma przeszkód, aby wierzyciel, któremu przysługuje wspomniane prawo
wyboru, sformułował żądanie w formie roszczenia ewentualnego, wnosząc o
zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli, a w razie oddalenia
takiego żądania – zasądzenie odszkodowania. Wniesienie pozwu zawierającego
takie żądanie powoduje przerwanie biegu rocznego terminu przedawnienia zarówno
roszczenia o wykonanie umowy przedwstępnej, jak i roszczenia o naprawienie
szkody.
Powód przed upływem terminu przedawnienia, o którym mowa w art. 390 § 3
zdanie pierwsze k.c., zgłosił tylko żądanie wykonania umowy przedwstępnej.
Żądanie o zasądzenie odszkodowania, nazwane „ewentualnym” przedstawił
dopiero po tym terminie, a ponadto zrzekł się roszczenia zgłoszonego w pierwszej
kolejności, cofając w tej części pozew. W istocie więc dokonał przedmiotowej
zmiany powództwa.
Oceniając znaczenie tych czynności z punktu widzenia regulacji
materialnoprawnych i procesowych, należy odpowiedzieć na postawione na wstępie
pytanie, czy wniesienie pozwu o wykonanie umowy przedwstępnej przerwało bieg
przedawnienia także roszczenia odszkodowawczego. W świetle art. 123 § 1 pkt 1
k.c. odpowiedź nie może być pozytywna. Zgodnie z tym przepisem, tylko czynność
przed sądem przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia
przerywa bieg przedawnienia. Wytoczenie powództwa o zawarcie umowy
przyrzeczonej jest czynnością przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia
roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, a nie o odszkodowanie. Należy zatem
przyjąć, że w przedstawionej sytuacji bieg przedawnienia co do tego drugiego
roszczenia nie zostaje przerwany. Z tego względu, ustawodawca, aby nie pozbawić
wierzyciela możliwości dochodzenia odszkodowania w razie oddalenia powództwa
o zawarcie umowy przyrzeczonej, wprowadził rozwiązanie, zgodnie z którym
roszczenie o odszkodowanie przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym
prawomocne stało się orzeczenie o oddaleniu żądania zawarcia umowy
przyrzeczonej (art. 390 § 3 zdanie drugie k.c.). Obrona stanowiska przeciwnego nie
znajduje oparcia w treści art. 123 § 1 pkt 1 k.c., a ponadto musiałaby opierać się na
założeniu, że unormowanie zawarte w art. 390 § 3 zdanie drugie k.c. stanowi
superfluum. Innymi słowy, termin przedawnienia roszczenia odszkodowawczego
przewidziany w art. 390 § 3 zdanie drugie k.c. ma zastosowanie wyłącznie w
sytuacji, w której oddalone zostało żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej.
Powód w celu uniknięcia przedawnienia roszczenia odszkodowawczego
powinien zgłosić je jako roszczenie samodzielne albo jako ewentualne w stosunku
do roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, jednak nie później niż przed
upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta, skoro po
upływie tego terminu przedawniają się, jak stanowi art. 390 § 3 zdanie pierwsze
k.c., „roszczenia z umowy przedwstępnej”, a więc zarówno roszczenie o zawarcie
umowy przyrzeczonej, jak i roszczenie odszkodowawcze. W tym drugim przypadku
sąd, w razie oddalenia powództwa wskazanego na pierwszym miejscu, orzekłby o
żądaniu odszkodowawczym zgłoszonym jako ewentualne. Powód mógł również
wystąpić wyłącznie z powództwem o zawarcie umowy przyrzeczonej; w razie jego
oddalenia miał możliwość – nie narażając się na zarzut przedawnienia – zgłoszenia
w odrębnej sprawie roszczenia odszkodowawczego, w takim bowiem przypadku
termin przedawnienia liczony jest od uprawomocnienia się orzeczenia o oddaleniu
powództwa (art. 390 § 3 zdanie drugie k.c.).
Powód z żadnej z tych możliwości nie skorzystał. Wprawdzie zgłosił żądanie
zawarcia umowy przyrzeczonej, jednak w toku sprawy zrzekł się tego roszczenia i
cofnął pozew w tej części, co spowodowało umorzenie postępowania w tym
zakresie. Dochodzone w tej samej sprawie roszczenie odszkodowawcze zostało
zasadnie przez Sąd Apelacyjny oddalone jako przedawnione. Każde z dwu
zgłoszonych roszczeń było roszczeniem innego rodzaju, zatem przerwa biegu
przedawnienia, przewidziana w art. 123 k.c., nastąpiła w innym czasie dla każdego
z nich; dla roszczenia o wykonanie umowy przedwstępnej z chwilą wniesienia
powództwa, a dla roszczenia odszkodowawczego z chwilą jego zgłoszenia (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 1988 r., III CZP 24/88,
OSNCP 1989, nr 9, poz. 138).
Nie stwierdzając naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 385 k.p.c. i art. 390
k.c., należało oddalić skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.).