Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 lutego 2010 r., III CZP 132/09
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie ze skarg dłużniczki Beaty P.-R. na czynności
komornika przy Sądzie Rejonowym Poznań – Stare Miasto w Poznaniu w sprawach
(...) w postaci obwieszczenia o licytacji i zaniechania umorzenia postępowania
egzekucyjnego, przy uczestnictwie wierzycieli Tomasza H., "A." S.A. w P., Banku
Polska Kasa Opieki S.A. w W., "L." sp. z o.o. w W. oraz przy uczestnictwie Miasta
P. i ING Banku Ś. S.A. w K., po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 5 lutego 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z dnia 30 października 2009 r.:
"Czy zajęcie egzekucyjne przedmiotów wchodzących w skład majątku
wspólnego za dług zaciągnięty przez jednego z małżonków w czasie trwania
wspólności ustawowej, dokonane w związku z nadaniem klauzuli wykonalności
przeciwko małżonkowi dłużnika, utrzymuje się po ustaniu wspólności ustawowej i
wierzyciel może nadal prowadzić egzekucję z tych przedmiotów, mimo powołania
się przez małżonka (bądź byłego małżonka dłużnika) na ograniczenie jego
odpowiedzialności do majątku wspólnego, w szczególności, gdy na skutek podziału
majątku wspólnego, zajęty przedmiot wszedł w skład majątku (osobistego) tego
małżonka (bądź byłego małżonka) dłużnika?"
podjął uchwałę:
Jeżeli przedmiot wchodzący w skład majątku wspólnego, zajęty na
podstawie tytułu egzekucyjnego opatrzonego klauzulą wykonalności nadaną
przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem odpowiedzialności do
majątku wspólnego, w wyniku ustania wspólności majątkowej i podziału
majątku wspólnego na skutek orzeczenia sądu wszedł do jego majątku,
małżonek ten może żądać umorzenia postępowania egzekucyjnego w
stosunku do tego przedmiotu (art. 825 pkt 3 k.p.c.).
Uzasadnienie
Na podstawie tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko Markowi R.,
opatrzonego klauzulą wykonalności nadaną przeciwko jego małżonce Beacie P.-R.
z ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku objętego małżeńską wspólnością
majątkową, skierowana została egzekucja do wchodzącego w skład tego majątku
użytkowania wieczystego nieruchomości i związanego z nim prawa własności
budynku. Zajęcie użytkowania wieczystego i budynku nastąpiło w dniu 10
października 2005 r. Prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Poznaniu z
dnia 20 lutego 2007 r. orzeczona została separacja małżonków i podział ich majątku
wspólnego, w wyniku którego użytkowanie wieczyste wraz z prawem własności
budynku przyznane zostały Beacie P.-R. Powołując się na te okoliczności, wniosła
ona o umorzenie postępowania egzekucyjnego. Komornik oddalił wniosek, a Sąd
Rejonowy Poznań-Grunwald i Jeżyce w Poznaniu postanowieniem z dnia 13 maja
2009 r. oddalił skargę Beaty P.-R. na tę czynność.
Przy rozpoznawaniu zażalenia na wymienione postanowienie powstało
przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które
Sąd Okręgowy w Poznaniu przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne sprowadza się do
kwestii, jakie znaczenie dla postępowania egzekucyjnego prowadzonego na
podstawie tytułu egzekucyjnego opatrzonego na podstawie art. 787 k.p.c. klauzulą
wykonalności nadaną przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego
odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową ma – po zajęciu
przedmiotu wchodzącego w skład majątku wspólnego – ustanie wspólności
majątkowej i podział majątku, który był nią objęty. Chodzi przy tym o ustanie
wspólności majątkowej na skutek orzeczenia sądu i o podział majątku wspólnego
dokonany orzeczeniem sądu.
Inaczej niż w wypadku ustania małżeńskiej wspólności majątkowej na
podstawie umowy między małżonkami, orzeczenie sądu, które powoduje ustanie
wspólności majątkowej, w szczególności orzeczenie o unieważnieniu małżeństwa,
rozwodzie, separacji i o ustanowieniu rozdzielności majątkowej między małżonkami,
ma skutek wobec osób trzecich (art. 435 § 1 i art. 452 w związku z art. 435 § 1
k.p.c.). W wyniku ustania tej wspólności majątek objęty małżeńską wspólnością
majątkową staje się majątkiem, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o
wspólności majątku spadkowego (art. 46 k.r.o.). Mimo że jest to majątek o innym
statusie prawnym niż majątek objęty małżeńską wspólnością majątkową, jest
majątkiem wspólnym małżonków. Okoliczność ta sprawia, że egzekucja
prowadzona do przedmiotu wchodzącego w skład tego majątku, zajętego przed
ustaniem małżeńskiej wspólności majątkowej na podstawie tytułu egzekucyjnego
opatrzonego klauzulą wykonalności nadaną stosownie do art. 787 k.p.c., może być
kontynuowana po ustaniu tej wspólności. Inaczej jest jedynie w razie ustania
małżeńskiej wspólności majątkowej wskutek ustanowienia przez sąd rozdzielności
majątkowej z dniem wcześniejszym niż dzień zajęcia (art. 52 § 2 zdanie drugie
k.r.o.). Taki też pogląd został wyrażony w piśmiennictwie prawniczym po uchyleniu
art. 44 k.r.o.
W wyniku podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej
między małżonkami przestaje istnieć majątek wspólny, a przyznanie przedmiotu
wchodzącego w jego skład małżonkowi dłużnika oznacza, że przedmiot ten od tej
chwili stanowi składnik jego majątku. Klauzula wykonalności nadana tytułowi
egzekucyjnemu przeciwko małżonkowi dłużnika na podstawie art. 787 k.p.c. nie
daje podstawy do prowadzenia z niego egzekucji. Wprawdzie uprawnia ona do
prowadzenia egzekucji przeciwko małżonkowi dłużnika, ale uprawnienie to
ograniczone zostało do majątku wspólnego. Brak tego majątku sprawia, że nie ma
możliwości prowadzenia z niego egzekucji.
Wyjątek od zasady, że egzekucja nie powinna być prowadzona przeciwko
osobie, która według klauzuli wykonalności nie jest dłużnikiem i nie powinna być
skierowana do przedmiotu niewchodzącego w skład majątku dłużnika wskazanego
w tytule wykonawczym (art. 776, 825 pkt 3 k.p.c.), zachodzi w wypadku
rozporządzenia przedmiotem, po jego zajęciu, do którego egzekucja została
skierowana zgodnie z tytułem wykonawczym. Wyjątek ten co do poszczególnych
sposobów egzekucji został wyrażony wprost lub przez odesłanie w art. 848, 885,
893, 902, 909, 930, 1004, 1014 i 1020 k.p.c. W stosunku do egzekucji z
użytkowania wieczystego wynika on z art. 930 w związku z art. 1004 k.p.c. Jak
zostało wyjaśnione w orzecznictwie, rozporządzeniem nieruchomością po jej
zajęciu (art. 930 k.p.c.) nie jest jednak zmiana stanu własności nieruchomości
spowodowana wydanym po zajęciu orzeczeniem sądu o zniesieniu współwłasności,
dziale spadku lub podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej
między małżonkami, choćby sąd wydał orzeczenie uwzględniające zgodny wniosek
uczestników (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1977 r., I CR 409/77,
OSNCP 1979, nr 1, poz. 6 i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1980 r.,
III CZP 65/80, OSNCP 1981, nr 6, poz. 100). Rozporządzeniem takim nie jest także
przyznanie jednemu z małżonków orzeczeniem sądu o podziale majątku wspólnego
wchodzącego w skład tego majątku użytkowania wieczystego wraz z prawem
własności budynku.
Wątpliwości zachodzące co do tego, jaki środek prawny przysługuje
małżonkowi dłużnika, gdy na podstawie tytułu egzekucyjnego, opatrzonego klauzulą
wykonalności nadaną przeciwko temu małżonkowi z ograniczeniem jego
odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, egzekucja została
skierowana do przedmiotu wchodzącego do majątku osobistego tego małżonka,
zostały rozstrzygnięte przez przyjęcie, że w takiej sytuacji może on złożyć wniosek
o umorzenie postępowania egzekucyjnego w stosunku do zajętego przedmiotu (art.
825 pkt 3 k.p.c.). W najnowszym orzecznictwie wyrazem tego stanowiska jest
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., III CZP 105/08 (OSNC
2009, nr 10, poz. 136). Wskazana droga postępowania jest właściwa także w razie
zajęcia, na podstawie tytułu egzekucyjnego opatrzonego klauzulą wykonalności
nadaną na podstawie art. 787 k.p.c., przedmiotu, który w wyniku podziału majątku
wspólnego na skutek orzeczenia sądu wszedł do majątku małżonka dłużnika.
Ustanie wspólności majątkowej dłużnika i jego małżonka na skutek orzeczenia
sądu oraz dokonany orzeczeniem sądu podział majątku, który był objęty tą
wspólnością, wyłącza możliwość zaspokojenia się wierzyciela z przedmiotu, który –
gdyby nie te zdarzenia – mógł służyć jego zaspokojeniu. W interesie wierzyciela
jest, żeby przedmiot ten został w wyniku podziału majątku wspólnego przyznany
dłużnikowi. Wierzyciel może do tego doprowadzić, jeżeli weźmie udział w
postępowaniu, którego wynikiem jest podział majątku wspólnego, jednak jest to
możliwe tylko wówczas, gdy toczy się postępowanie nieprocesowe o podział
majątku wspólnego (art. 566 i 567 k.p.c.). Jeżeli postępowanie takie nie toczy się,
wierzyciel może zająć prawo dłużnika do żądania podziału majątku wspólnego (912
k.p.c.) i wystąpić na tej podstawie o podział majątku wspólnego. Wierzyciel jest
jednak pozbawiony możliwości wpływu na sposób podziału majątku wspólnego
dłużnika i jego małżonka, gdy podział majątku wspólnego zostaje orzeczony już w
sprawie, której wynik powoduje ustanie małżeńskiej wspólności majątkowej, np. w
sprawie o rozwód lub separację. W każdym razie wierzyciel może poszukiwać
zaspokojenia z przedmiotów, które w wyniku podziału majątku wspólnego dłużnika i
jego małżonka otrzymał dłużnik, z sumy pieniężnej otrzymanej przez dłużnika od
jego małżonka tytułem spłaty lub dopłaty lub z wierzytelności, która z tytułu spłaty
lub dopłaty przysługuje dłużnikowi od jego małżonka.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej.