Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 marca 2010 r.
II UK 235/09
Osoba, która nienależnie pobrała część renty rodzinnej jest zobowiązana
do zwrotu całości wypłaconych świadczeń, bez możliwości wstecznego ustale-
nia nowej wysokości lub nowego podziału renty ze względu na zmianę liczby
osób uprawnionych za okresy przypadające przed miesiącem ujawnienia oko-
liczności uzasadniających ponowne ustalenie wysokości lub ponowny podział
renty rodzinnej (art. 74 ust. 2 w związku z art. 138 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 2 marca
2010 r. sprawy z wniosku Bożeny D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w P. z udziałem ubezpieczonego Tomasza D. i zainteresowanej
Iwony D. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek skargi kasacyjnej
organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 marca
2009 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 13 marca 2009 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działu w P. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 19 listopada 2008 r., wydanego w
sprawie z odwołania Bożeny D., przy udziale Tomasza D. i Iwony D., zmieniającego
decyzje organu rentowego z dnia 6 sierpnia 2008 r. i z dnia 22 sierpnia 2008 r. w ten
sposób, że zwolnił Tomasza D. z obowiązku zwrotu nienależnie pobranej renty ro-
2
dzinnej za okres od 1 marca 2006 r. do 30 czerwca 2008 r. w kwocie 15.392,88 zł
oraz odsetek naliczonych od tej kwoty.
W sprawie tej ustalono, że decyzją z dnia 16 grudnia 1994 r. organ rentowy
przyznał Bożenie D. prawo do renty rodzinnej po zmarłym Zdzisławie D. na rzecz ich
dzieci: Tomasza i Iwony D., od dnia 23 października 1994 r. do ukończenia przez
nich 16 roku życia, tj. w przypadku Tomasza D. - do dnia 1 lipca 1999 r., a w przy-
padku Iwony D. - do dnia 1 stycznia 2002 r. Po ukończeniu przez uprawnionych 16
lat życia podstawą do przedłużenia prawa do renty rodzinnej były zaświadczenia o
kontynuowaniu przez nich nauki w szkole. Decyzją z dnia 4 listopada 2005 r. organ
rentowy przyznał prawo do renty rodzinnej Tomaszowi D. od 1 listopada 2005 r. do
30 czerwca 2008 r., a Iwonie D. - do 30 września 2008 r. Podstawą przyznania renty
rodzinnej Tomaszowi D. było zaświadczenie z Politechniki B. z dnia 28 października
2005 r., że jest on studentem I roku zaocznych studiów inżynierskich na Wydziale
Elektrycznym Politechniki B. na kierunku elektrotechniki, a planowany termin ukoń-
czenia tych studiów przypada na 28 lutego 2010 r. W związku z brakiem zaświad-
czenia potwierdzającego dalsze studia Tomasza D. po 1 lipca 2008 r. organ rentowy
decyzją z dnia 29 maja 2008 r. wstrzymał mu wypłatę renty rodzinnej i płacił tę rentę
wyłącznie na rzecz Iwony D. W dniu 5 czerwca 2008 r. organ rentowy zwrócił się do
Politechniki B. z prośbą o nadesłanie informacji dotyczącej okresu nauki Tomasza D.
w tej uczelni. W odpowiedzi z dnia 10 czerwca 2008 r. Politechnika B. poinformowa-
ła, że Tomasz D. rozpoczął studia 30 września 2005 r., ale został skreślony z listy
studentów już 24 lutego 2006 r. W konsekwencji decyzją z dnia 6 sierpnia 2008 r.
organ rentowy zobowiązał Tomasza D. do zwrotu nienależnie pobranej renty rodzin-
nej za okres od 1 marca 2006 r. do 30 czerwca 2008 r. w kwocie 17.318,72 zł wraz z
odsetkami od tej kwoty za okres od 11 marca 2006 r. do 6 sierpnia 2008 r. w wyso-
kości 2.507,84 zł. Kolejną decyzją z dnia 22 sierpnia 2008 r. odmówił Bożenie D.
skorygowania wysokości ustalonej nadpłaty informując, że wysokość świadczenia
podlegająca zwrotowi ustalana jest w pełnej wypłaconej wysokości i że przepisy
prawa nie przewidują możliwości ustalenia nienależnie pobranego świadczenia w
wysokości różnicy 5% pomiędzy rentą wyliczoną na dwie osoby, a przysługującą
wyłącznie na jedną osobę uprawnioną (Iwonę D.).
W odwołaniu od powyższych decyzji Bożena D., pobierająca w imieniu syna
Tomasza rentę rodzinną, utrzymywała, że nienależnie pobrana renta rodzinna nie
powinna być ustalona w kwocie odpowiadającej 1/2 świadczenia wypłacanego na
3
dwoje dzieci, ale w wysokości 5% różnicy pomiędzy kwotą renty rodzinnej przyznanej
na dwie osoby, a należnej tylko jednej. Organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania,
argumentując, że renta rodzinna pobrana przez Tomasza D. w okresie od 1 marca
2006 r. do 30 czerwca 2008 r. była świadczeniem pobranym przezeń nienależnie w
całej przyznanej na niego połowie renty i jako taka podlega zwrotowi.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji organu rentowego przyjął za własne
ustalenia faktyczne oraz podzielił ocenę prawną dokonaną przez Sąd pierwszej in-
stancji. Wprawdzie Sąd ten błędnie uznał Tomasza D. za osobę zainteresowaną,
ponieważ to on jako osoba pełnoletnia był adresatem decyzji z dnia 6 sierpnia 2008
r., zobowiązującej go do zwrotu nienależnie pobranej renty rodzinnej, „którą zaskar-
żył do Sądu”; występował zatem w sprawie, obok matki Bożeny D., jako odwołujący
się od decyzji organu rentowego (wnioskodawca), a nie jako osoba zainteresowana.
Jednak ta okoliczność nie wpływała na prawidłowość orzeczenia. Sąd Apelacyjny
podzielił stanowisko, że celem art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39 poz. 353 ze zm., zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach lub ustawą), jest
ochrona Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dlatego też zwrot nienależnie pobra-
nego świadczenia powinien odpowiadać wysokości kwoty, o którą ten Fundusz został
bezpodstawnie uszczuplony. Nie powinno to prowadzić do odzyskania kwot, których
wypłata i tak byłaby należna innemu uprawnionemu do renty rodzinnej. W rozpozna-
wanej sprawie organ rentowy, zgodnie z art. 73 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i
rentach, wypłacał rentę rodzinną w wysokości 90% należnego świadczenia na dwie
uprawnione do niej osoby: Tomasza i Iwonę D. Tak ustalona renta rodzinna podle-
gała podziałowi na równe części pomiędzy uprawnionych na podstawie art. 74 ust. 2
tej ustawy, co wynikało z decyzji z dnia 16 lipca 1999 r. oraz z kolejnych decyzji ren-
towych. W decyzjach tych ustalano świadczenie w określonej wysokości, dzieląc je
na równe części pomiędzy uprawnione rodzeństwo. Od 1 lipca 2008 r. organ rentowy
wstrzymał Tomaszowi D. wypłatę przyznanej mu części renty rodzinnej i wypłacał ją
wyłącznie Iwonie D., która stała się jedyną osobą uprawnioną do pobierania renty
rodzinnej i otrzymywała to świadczenie już w wysokości 85% świadczenia, które
przysługiwałoby zmarłemu (art. 73 ust. 1 pkt 1 ustawy). Dokonanie ponownego po-
działu świadczenia, z uwagi na zmianę liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej,
było adekwatne do treści art. 74 ust. 3 ustawy. Sąd Apelacyjny argumentował, że
Tomasz D. nie dopełnił wynikającego z art. 107a ustawy obowiązku powiadomienia
4
organu rentowego o utracie prawa do pobierania renty rodzinnej z uwagi na wykre-
ślenie go z listy studentów. „Okoliczność powyższa nie miała jednak wpływu na roz-
strzygnięcie sprawy, albowiem organ rentowy, bez względu na sytuację prawną To-
masza D., zobowiązany był do wypłaty renty rodzinnej Iwonie D., która kontynuowała
naukę i miała uprawnienie do jej otrzymywania w wysokości 85% świadczenia, które
przysługiwałoby zmarłemu”. Sąd Apelacyjny uznał, że Fundusz Ubezpieczeń Spo-
łecznych został bezpodstawnie uszczuplony o różnicę w wysokości 5% renty rodzin-
nej (tj. 1.925,84 zł) pomiędzy łączną rentą przyznaną na dwie osoby, w wysokości
90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, a kwotą należnej renty jednej
osobie uprawnionej w wysokości 85% tego świadczenia w okresie od 1 marca 2006
r. do 30 czerwca 2008 r. Tylko ta różnica była pobrana nienależnie i odpowiadającą
jej kwotę powinien zwrócić Tomasz D. wraz z odsetkami.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego, w szczególności: 1) art. 73 ustawy o emeryturach i rentach, przez
uznanie, że Tomasz D. nie jest zobowiązany do zwrotu całej nienależnie pobranej
równej części renty rodzinnej za okres od 1 marca 2006 r. do 30 czerwca 2008 r. w
kwocie 15.392,88 zł wraz z odsetkami od tej kwoty, 2) art. 74 ust. 1, 2 i 3 oraz art.
107a ust. 1, 2, 3 i 4 tej ustawy przez ich pominięcie przy rozstrzyganiu. Okolicznością
uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania jest jej oczywiste uzasadnienie, po-
nieważ zaskarżony wyrok w sposób rażący narusza powołane w podstawie skargi
przepisy prawa materialnego. Ponadto w sprawie występują rozbieżności w orzecz-
nictwie, ponieważ zaskarżony wyrok odbiega znacząco od wykładni dokonanej przez
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyrokach: z dnia 26 czerwca 2007 r., III AUa 531/07,
z dnia 26 sierpnia 2008 r., III AUa 624/08 oraz z dnia 8 kwietnia 2009 r., III AUa
74/09, wydanych w tożsamych stanach faktycznych, w których Sąd Apelacyjny za-
stosował „analogiczną jak organ rentowy” interpretację przepisów dotyczących po-
działu renty i obowiązku zwrotu renty w przypadku ustania prawa do renty rodzinnej
jednej z osób uprawnionych.
Zdaniem skarżącego, przyjęta przez Sądy obu instancji wykładnia art. 73
ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie uwzględnia zasady podziału renty pomię-
dzy wszystkich uprawnionych, o której mowa w art. 74 ust. 2 tej ustawy. Wskazywa-
nie kwoty, o jaką został uszczuplony Fundusz Ubezpieczeń Społecznych nie ma
znaczenia w sytuacji, gdy prawo do renty rodzinnej ulega podziałowi na równe części
pomiędzy uprawnionych, co oznacza nabycie prawa przez każdego ubezpieczonego
5
do swojej części świadczenia. Równocześnie ustanie prawa do renty jednego z
uprawnionych uprawnia pozostałe osoby do wystąpienia z wnioskiem o dokonanie
nowego podziału renty rodzinnej. Niewystąpienie ze stosownym wnioskiem przez
osoby uprawnione powoduje, że osoba, której wypłacono nienależne świadczenie
wynikające z podziału renty, jest zobowiązana do zwrotu tej części nienależnie po-
branego świadczenia, stosownie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia
13 grudnia 2007 r., III AUa 2497/06, w którym stwierdzono, że od momentu dokona-
nia podziału renty rodzinnej na dwie części, każda z tych części żyje niejako wła-
snym życiem, dlatego ustalenie, że jeden ze świadczeniobiorców pobierał nienależne
świadczenie nie prowadzi do automatycznego przeliczenia renty za ten sam okres
czasu na rzecz pozostałych świadczeniobiorców. W razie ujawnienia okoliczności
powodujących konieczność zmiany warunków dotychczasowego podziału renty, or-
gan rentowy dokonuje nowego podziału tego świadczenia od miesiąca ujawnienia
tych okoliczności, stosując odpowiednio art. 129 ust. 1 i 2 ustawy. Także odesłanie
zawarte w art. 74 ust. 4 do odpowiedniego stosowania art. 133 ustawy, w razie ujaw-
nienia okoliczności powodujących ustanie podziału renty rodzinnej, oznacza, że
świadczenie to wypłaca się w nowej wysokości należnej jednej osobie uprawnionej
poczynając dopiero od miesiąca, w którym powstało prawo do wyższej wysokości
renty, jednak nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne
rozpatrzenie sprawy lub wydano decyzję z urzędu. Również art. 107a ustawy przewi-
duje możliwość złożenia wniosku o wyłączenie jednej lub kilku osób z kręgu upraw-
nionych do renty rodzinnej. Prowadzi to do ponownego ustalenia prawa do renty ro-
dzinnej dla pozostałych uprawnionych. Przepis ten „wpisuje się w ogólną zasadę
wnioskowości, fakultatywności, obowiązującą w prawie ubezpieczeń społecznych z
mocy art. 116, ograniczającą działanie organu rentowego z urzędu do przypadków
wyraźnie wskazanych w ustawie”. W konsekwencji jedynie złożenie odpowiedniego
wniosku może prowadzić do ponownego ustalenia innego kręgu osób uprawnionych
do renty rodzinnej oraz do ponownego jej podziału. W rozpoznawanej sprawie nie
było wniosku o wyłączenie Tomasza D. z kręgu uprawnionych do renty rodzinnej.
Oznaczało to, że ustalona na nowo wysokość renty rodzinnej przysługiwała jednej
osobie uprawnionej, nie wcześniej niż od miesiąca zgłoszenia wniosku albo - tak jak
w rozpoznawanej sprawie - wydania decyzji z urzędu. Dlatego, wobec braku stosow-
nego wniosku o wyłączenie Tomasza D. z kręgu uprawnionych do renty rodzinnej,
świadczeniem mu nienależnym była połowa renty rodzinnej wypłaconej w okresie od
6
1 marca 2006 r. do 30 czerwca 2008 r., ponieważ zgodnie z art. 74 ust. 2 ustawy
Tomasz D. był uprawniony do 1/2 części renty rodzinnej na skutek jej podziału po-
między dwoje uprawnionych. Tak wypłacona mu renta rodzinna w wysokości okre-
ślonej w zaskarżonej decyzji jest świadczeniem nienależnie wypłaconym (art. 138
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach). W konsekwencji ścisła wykładnia art. 107a i
art. 138 tej ustawy przemawia za obciążeniem Tomasza D. obowiązkiem zwrotu po-
branej przez niego nienależnie całej części renty rodzinnej. Równocześnie brak było
podstaw do zwiększenia w tym samym okresie renty rodzinnej należnej jego siostrze
wobec braku adekwatnego wniosku zgłoszonego w stosownym czasie. W konse-
kwencji skarżący wniósł o uchylenie i zmianę w całości zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i oddalenie odwołania od decyzji
skarżącego z dnia 6 sierpnia 2008 r. oraz z dnia 22 sierpnia 2008 r.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną Bożena D. wniosła o odmowę przyjęcia
skargi do rozpoznania, a w razie jej przyjęcia - o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Z materiału dowodowego dostępnego w sprawie wynika, że renta rodzinna
była ustalona na dwie osoby uprawnione - rodzeństwo Iwonę i Tomasza D., podle-
gała podziałowi na dwie równe części oraz była wypłacana ich matce Bożenie D.,
którą organ rentowy zobowiązywał do przekazania treści decyzji i pouczeń osobom
uprawnionym. Na podstawie pkt X.1 pouczenia dołączanego do wydawanych decyzji,
każda z osób uprawnionych do równej części renty rodzinnej miała obowiązek po-
wiadomienia organu rentowego o okolicznościach powodujących „zawieszenie prawa
do renty rodzinnej lub do części renty rodzinnej” - w przypadku zaprzestania uczęsz-
czania do szkoły przez osobę powyżej 16 lat, a także o korzystaniu z urlopu dziekań-
skiego. Osoby uprawnione znały te zasady także dlatego, że decyzje rentowe były
okresowo wydawane na jedną osobę uprawnioną w związku ze „zmniejszeniem
liczby osób uprawnionych do renty” z powodu zakończenia nauki przez drugą osobę
uprawnioną do renty rodzinnej. W przypadku ponownego podjęcia nauki przez taką
osobę organ rentowy zobowiązywał osobę uprawnioną do przedłożenia „zaświad-
czeń szkolnych potwierdzających tę okoliczność” i po ich uzyskaniu wydawał ponow-
ne decyzje o przyznaniu renty rodzinnej na wszystkie osoby uprawnione, która pod-
legała wyraźnemu podziałowi na równe części. Po uzyskaniu pełnoletności osoby
7
uprawnione były powiadamiane, że przysługuje im wypłata należnych im równych
części renty rodzinnej. Przysługująca osobie uprawnionej pełnoletniej równa część
renty rodzinnej mogła być - na jej wniosek - wypłacana osobie, która sprawowała
opiekę nad osobą uprawnioną przed osiągnięciem przez nią pełnoletności. W rozpo-
znawanej sprawie renta rodzinna, do której uprawnieni byli w równych częściach
Iwona i Tomasz D., w wydawanych decyzjach zawsze była wyraźnie dzielona po-
między uprawnionych na dwie równe części i wypłacana w całości ich opiekunowi -
matce Bożenie D. Wszystkie te osoby były pouczone o okolicznościach prowadzą-
cych do ustania prawa do renty rodzinnej, w szczególności w razie przerwania dal-
szej nauki w szkole lub studiów. W rozpoznawanej sprawie Tomasz D. utracił prawo
do przysługującej mu równej części renty rodzinnej w związku z przerwaniem stu-
diów w dniu 24 lutego 2006 r. na Politechnice B. Po powzięciu wiadomości o tej oko-
liczności, prowadzącej do ustania prawa do renty rodzinnej Tomasza D., organ ren-
towy decyzją z dnia 29 maja 2008 r. - wedle ustaleń Sądów - „wstrzymał wypłatę
renty rodzinnej dla Tomasza D. i płacił tę rentę wyłącznie na rzecz Iwony D.”, a na-
stępnie zażądał zwrotu nienależnie pobranej renty rodzinnej przez Tomasza D. także
za miesiąc czerwiec 2008 r., przypadający już po miesiącu wydania decyzji z maja
2008 r. o wstrzymaniu wypłaty spornego świadczenia. Organ rentowy po ujawnieniu
z urzędu zmiany warunków dotychczasowego podziału renty rodzinnej powinien od
miesiąca ujawnienia takich okoliczności ustalić i wypłacać rentę rodzinną przysługu-
jącej jednej osobie uprawnionej - Iwonie D. w wysokości 85% świadczenia, które
przysługiwały zmarłemu (art. 73 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 74 ust. 3, z art. 129 ust.
1 i art. 131 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach).
Adresatem decyzji o obowiązku zwrotu nienależnie pobranych części renty
rodzinnej był wyłącznie pełnoletni Tomasz D., który decyzją z dnia 6 sierpnia 2008 r.
został zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych części renty rodzinnej za okres
od 1 marca 2006 r. do 30 czerwca 2008 r. Z materiału zebranego w sprawie nie wy-
nika, wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, że decyzja ta została przez Tomasza D.
zaskarżona do Sądu Okręgowego, ponieważ odwołanie od tej decyzji wniosła wy-
łącznie jego matka - Bożena D., która nie była adresatem wydanej decyzji. Wymaga
to sprawdzenia, czy w związku z uprawnieniem Bożeny D. ograniczonym do odbioru
renty rodzinnej przyznanej jej dzieciom, przysługiwał jej procesowy status strony za-
interesowanej w rozumieniu art. 47711
§ 1 in fine k.p.c., zważywszy że Bożena D. nie
odwoływała się od tej zaskarżonej decyzji w imieniu syna Tomasza zobowiązanego
8
zaskarżoną decyzją do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, ani w imieniu córki
Iwony, która - wskutek pobrania nienależnie części renty rodzinnej przez jej brata
Tomasza - była okresowo pozbawiona możliwości uzyskiwania tego świadczenia w
wyższej ustawowo określonej wysokości dla jednej osoby uprawnionej (art. 73 ust. 1
pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach). Przy ponownym rozpoznaniu sprawy należy
sprawdzić, czy od osądu odwołania od zaskarżonej decyzji z dnia 6 sierpnia wydanej
w stosunku do Tomasza D. zależały jakiejkolwiek prawa lub obowiązki jego matki -
Bożeny D., a w konsekwencji, czy była ona uprawniona do zaskarżenia tej konkretnej
decyzji, od której zależały bezpośrednio prawa lub obowiązki ubezpieczonego w ro-
zumieniu art. 47711
§ 1 in principio k.p.c., tj. Tomasza D. oraz niewątpliwie prawa lub
obowiązki zainteresowanej w rozumieniu art. 47711
§ 1 in fine k.p.c. - Iwony D., którzy
pobierali rentę rodzinną w równych częściach, wypłacaną ich matce jako osobie
sprawującej opiekę nad tymi osobami (synem i córką) przed osiągnięciem przez nich
pełnoletności. W każdym razie z powodu potencjalnie wadliwego oznaczenia stron
postępowania (nie było odwołania ubezpieczonego Tomasza D. od zaskarżonej de-
cyzji) nie zachodziła nieważność postępowania z art. 397 pkt 2 k.p.c., ponieważ To-
masz oraz Iwona D. zostali wezwani z urzędu przez Sąd pierwszej instancji do
udziału w sprawie w charakterze stron, chociaż pomimo kierowanych do nich we-
zwań, informacji o terminach posiedzeń oraz wydawanych orzeczeń - nie brali w
sprawie udziału.
Równocześnie i bez wątpliwości Bożena D. odwołała się także od decyzji z
dnia 22 sierpnia 2008 r., w której organ rentowy odmówił jej skorygowania wysokości
nienależnie pobranych w całości części renty rodzinnej przez Tomasza D. przez
ograniczenie żądania zwrotu jedynie do 5% zwiększenia renty rodzinnej w przypadku
ustania jej przysługiwania na dwie osoby, gdy do renty pozostała jedna osoba
uprawniona. Należy podkreślić, że w tej decyzji organ rentowy nie odniósł się do ca-
łości wniosku Bożeny D. z dnia 13 sierpnia 2008 r., w którym powoływała się ona na
szczególne okoliczności zobowiązujące organ rentowy do rozpoznania wniosku w
trybie art. 138 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach, tj. także jako wniosku o odstą-
pienie od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych części renty rodzinnej w cało-
ści lub w części, o zmniejszenie wysokości potrąceń lub okresowe zawieszenie ich
dokonywania. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny powinien zająć
własne stanowisko, czy i z jakiego tytułu prawnego Bożenie D. przysługiwał status
procesowy strony zainteresowanej w tej sprawie w rozumieniu art. 47711
§ 2 k.p.c.,
9
co jest uzależnione od ustalenia, czy od rozstrzygnięcia odwołań od decyzji z dnia 6 i
22 sierpnia 2008 r. zależą jej prawa lub obowiązki. To, że jej pełnoletni syn Tomasz
D., zobowiązany decyzją z dnia 6 sierpnia 2008 r. do zwrotu w całości nienależnie
pobranych części renty rodzinnej, nie pracuje wcale nie oznacza, że jego matka Bo-
żena D. „będzie musiała spłacić nienależnie pobraną kwotę” w naprawieniu „jego
błędu”, w który także ją wprowadził, zapewniając, że „uczęszcza na uczelnię” i „brał
pieniądze”, skoro odwołująca się nie musi wywiązać się z żadnych własnych „zobo-
wiązań wobec ZUS”.
Przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania zobowiązywało skład orzekający
Sądu Najwyższego do wykładni podstaw skargi kasacyjnej, tj. art. 73 i 74 w związku
z art. 138 ustawy o emeryturach i rentach, które istotnie budzą poważne wątpliwości,
a przede wszystkim wywołują rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych. W
judykaturze Sądów Apelacyjnych pojawiają się bowiem zdecydowanie odmienne in-
terpretacje dotyczące zakresu obowiązku zwrotu nienależnie pobranych rent rodzin-
nych przez osoby, które utraciły te uprawnienia. Z jednej strony wyrażane jest stano-
wisko, podzielone w odpowiedzi na skargę kasacyjną, że skoro wszystkim uprawnio-
nym przysługuje jedna łączna renta rodzinna, to zwrot nienależnie pobranego świad-
czenia powinien odpowiadać wysokości kwoty, o którą został bezpodstawnie uszczu-
plony Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, co jednak nie może pogarszać sytuacji
pozostałych uprawnionych do renty rodzinnej (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Ka-
towicach z dnia 19 stycznia 2005 r., III AUa 2791/03, Prawo Pracy 2006 nr 3, s. 36;
wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 czerwca 2007 r., III AUa 407/07,
OSAB 2008 nr 1, poz. 60 lub wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20
czerwca 2007 r., III AUa 478/07, OSA 2008 nr 12, poz. 38).). W tej koncepcji, opartej
na wykładni gramatycznej i celowościowej art. 73 i 74 w związku z art. 138 ustawy o
emeryturach i rentach, argumentuje się, że celem tych regulacji jest ochrona Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych i odzyskanie kwot nienależnie pobranych świadczeń,
które zostały wypłacone niezgodnie z prawem, ale jedynie w wysokości różnicy „po-
między kwotą renty rodzinnej przysługującej dwóm osobom a kwotą tej renty przy-
sługującej jednej osobie”, tak aby nie została pogorszona sytuacja osoby nadal
uprawnionej do renty rodzinnej „w następstwie egzekucji kwoty sztucznie podzielo-
nego po 1/2 świadczenia”. Takie stanowiska wyrażają myśl, że żądanie zwrotu nie-
należnie pobranej części renty rodzinnej przez osobę, która utraciła to prawo w oko-
licznościach powodujących ustanie, zawieszenie lub wstrzymanie wypłaty części
10
tego świadczenia, nie może naruszać praw pozostałych uprawnionych do otrzymy-
wania renty rodzinnej w ustawowo gwarantowanych wielkościach procentowych
świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu. Regulacjom zawartym w art. 73 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach, który stanowi, że renta rodzinna wynosi: 1) dla jed-
nej osoby uprawnionej - 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu; 2) dla
dwóch osób uprawnionych - 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu; 3)
dla trzech lub więcej osób uprawnionych - 95% świadczenia, które przysługiwałoby
zmarłemu, przyznaje się podstawowy, szczególny i nienaruszalny charakter gwaran-
cji ustawowych, co w każdej sytuacji wyklucza obniżenie renty rodzinnej przysługują-
cej pozostałym osobom nadal uprawnionym do tego świadczenia, które przysługuje
w ustawowo określonych (sztywnych) wielkościach procentowych świadczenia, które
przysługiwałoby zmarłemu. Te ustawowo gwarantowane wielkości nie mogą być ob-
niżone wskutek ujawnienia okoliczności pobrania w sposób nienależny części tego
świadczenia przez osobę, której prawo do renty rodzinnej ustało. W tej koncepcji,
ochrona Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zostaje zachowana przez zobowiąza-
nie do zwrotu kwot, o które fundusz ten został bezpodstawnie uszczuplony, gdyż nie
może on być „wzbogacony” żądaniem zwrotu kwot wyższych niż kwoty sztywne renty
rodzinnej przysługującej ze względu na pozostałą ustawowo wskazaną liczbę upraw-
nionych (art. 71 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach), którzy nie powinni być po-
krzywdzeni jako osoby nadal uprawnione do renty rodzinnej.
Z odmiennej wykładni, którą podzielił Sąd Najwyższy, wynika, że ujawnienie
pobrania przez jedną z osób uprawnionych do części renty rodzinnej nienależnego
świadczenia nie prowadzi „automatycznie” do ponownego podziału renty rodzinnej za
ten sam okres pomiędzy pozostałych uprawnionych (por. wyrok Sądu Apelacyjnego
w Katowicach z dnia 8 wrzenia 2006 r., III AUa 983,/05, LEX nr 310429, i z dnia 13
grudnia 2007 r., III AUa 2497/06, LEX nr 447177 lub wyroki Sądu Apelacyjnego w
Warszawie: z dnia 26 czerwca 2007 r., III AUa 531/07; z dnia 26 sierpnia 2008 r., III
AUa 624/08 i z dnia 8 kwietnia 2009 r., III AUa 74/09, niepublikowane). W tych orze-
czeniach trafnie zwraca się uwagę, że renta rodzinna, tak jak wszystkie inne świad-
czenia z ubezpieczenia społecznego, są przyznawane, zmieniane lub ponownie
ustalane w zasadzie na wniosek osób uprawnionych, a z urzędu tylko w razie uzy-
skania przez organ rentowy wiadomości o okolicznościach powodujących koniecz-
ność zmiany dotychczasowego podziału renty rodzinnej. W odniesieniu do renty ro-
dzinnej potwierdzają to wyraźnie unormowania zawarte w art. 74 ust. 3 ustawy o
11
emeryturach i rentach, który stanowi, że w razie ujawnienia okoliczności powodują-
cych konieczność podziału renty rodzinnej po raz pierwszy lub zmiany warunków
dotychczasowego podziału renty ze względu na zmianę liczby osób uprawnionych
organ rentowy dokonuje podziału świadczenia od miesiąca ujawnienia tych okolicz-
ności. Zasada, że wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna
łączna renta rodzinna, oznacza, iż wystarczające jest zgłoszenie wniosku o to świad-
czenie przez jedną osobę uprawnioną do przyznania tego świadczenia. Osoba ta nie
może i nie powinna zatajać informacji o innych członkach rodziny współuprawnio-
nych do renty rodzinnej. Jeżeli organ rentowy przy rozpoznawaniu wniosku o rentę
rodzinną poweźmie wiadomość, że po zmarłym ubezpieczonym pozostali także inni
uprawnieni, to zobowiązany jest ich zawiadomić i rozpoznać także ich prawa do jed-
nej łącznej renty rodzinnej (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 1988 r.,
III UZP 1/88, OSNCP 1989 r. nr 11, poz. 172). Tylko w takim sensie renta rodzinna
jest jednym łącznym świadczeniem z ubezpieczenia społecznego przysługującym
uprawnionym członkom rodziny zmarłego.
Obowiązek podziału jednej łącznej renty rodzinnej na równe części między
uprawnionych członków rodziny, o którym mowa w art. 74 ust. 2, nie ma znaczenia
technicznego, ale istotne znaczenie normatywne określające prawo każdej osoby
uprawnionej do równej części renty rodzinnej już dlatego, że przychody uzyskiwane z
tytułu przysługujących im podzielonych części rent rodzinnych podlegają podatkowi
dochodowemu od osób fizycznych. Ponadto podział renty rodzinnej jest wyraźnie
dokonywany w równych częściach pomiędzy wszystkich uprawnionych do tego jed-
nego łącznego świadczenia w wydawanych decyzjach rentowych. W decyzjach tych
zawarte są dokładne pouczenia, między innymi o okolicznościach prowadzących do
ustania prawa do renty rodzinnej, do jej zawieszenia oraz dotyczące konieczności
dokonania podziału renty rodzinnej po raz pierwszy lub ponownie w razie zmiany
warunków dotychczasowego podziału ze względu na liczbę osób uprawnionych, co
zawsze następuje od miesiąca ujawnienia tych okoliczności (art. 74 ust. 3 ustawy).
Takie zasady potwierdza regulacja z art. 107a ust. 1 ustawy, z którego wynika, że
jeżeli do renty rodzinnej jest uprawniona więcej niż jedna osoba i jedna lub kilka z
tych osób zgłosi wniosek o wyłączenie z kręgu osób uprawnionych do renty, prawo
do renty rodzinnej ulega ponownemu ustaleniu z pominięciem tej osoby (osób).
Wniosek taki jest okolicznością powodującą ustanie prawa do renty rodzinnej osób
wymienionych w ust. 1. Ponowne ustalenie wysokości renty rodzinnej dla pozosta-
12
łych osób uprawnionych do renty następuje od miesiąca, od którego wstrzymano wy-
płatę renty osobie, o której mowa w ust. 1, nie wcześniej niż od miesiąca zgłoszenia
wniosku (ust. 3 i 4). Te zasady ponownego ustalania prawa do renty rodzinnej lub ich
wysokości potwierdza art. 133 ustawy o emeryturach i rentach, do którego odpo-
wiedniego stosowania odsyła art. 74 ust. 4 tej ustawy. Te kategoryczne regulacje
prawne wykluczają dokonanie z mocą wsteczną ponownego podziału pomiędzy
osoby uprawnione renty rodzinnej za okresy, w których jedna lub niektóre z osób
uprawnionych nienależnie pobrały przypadające na nie równe części renty rodzinnej.
Przyznanie za okres 3 lat, poprzedzających ujawnienie okoliczności prowadzących
do zmiany warunków dotychczasowego podziału renty rodzinnej ze względu na
zmianę liczby osób uprawnionych, prawa do wyrównania tego świadczenia do wyso-
kości określonej w art. 73 i do jego podziału w myśl art. 74 ust. 2 ustawy o emerytu-
rach i rentach byłoby możliwe wyłącznie w przypadku, gdyby odmowa lub przyznanie
niższych świadczeń (równych części renty rodzinnej) było następstwem błędu organu
rentowego lub organu odwoławczego (art. 74 ust. 4 w związku z art. 133 ust. 1 pkt 2
lub ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach). Skoro organ ten wypłacał Tomaszowi D.
nienależnie przyznane mu równe części renty rodzinnej po skreśleniu go z listy stu-
dentów i utracie prawa do tych nienależnie pobranych części renty rodzinnej, o czym
ubezpieczony nie powiadomił organu rentowego, to wyłącznie Tomasza D. obarcza
odpowiedzialność z tytułu pobrania całych nienależnych mu części renty rodzinnej.
Uprawniona do renty rodzinnej siostra Iwona D. może dochodzić od brata na zasa-
dach ogólnych wyrównania jej szkody polegającej na nieuzyskaniu z winy sprawcy
szkody (brata Tomasza) renty rodzinnej do wysokości przysługującej jej w myśl art.
73 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach. Powyższe rozważania prowadziły do
wyrażenia poglądu, że osoba, która nienależnie pobierała nieprzysługujące jej równe
części renty rodzinnej jest zobowiązana do zwrotu całości nienależnie pobranych
części renty rodzinnej (art. 74 ust. 2 w związku z art. 138 ust. 1 pkt 1 ustawy o eme-
ryturach i rentach), bez możliwości wstecznego ustalenia nowej wysokości lub nowe-
go podziału tego świadczenia na pozostałych uprawnionych, ze względu na zmianę
liczby osób uprawnionych za okresy przypadające przed miesiącem ujawnienia oko-
liczności uzasadniających ponowne ustalenie wysokości i ponowny podział renty ro-
dzinnej. Oznacza to, że zobowiązanie do zwrotu całości nienależnie pobranych czę-
ści renty rodzinnej przez osobę, która utraciła prawo do tego świadczenia, nie pro-
wadzi do ponownego ustalenia wysokości lub podziału renty rodzinnej przysługującej
13
pozostałym osobom uprawnionym do tego świadczenia za okresy, które przypadały
przed miesiącem ujawnienia okoliczności powodujących konieczność dokonania po-
nownego ustalenia wysokości lub podziału renty rodzinnej. Jedynie w przypadkach,
w których zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności organ rentowy może
odstąpić od żądania zwrotu takich kwot, zmniejszyć wysokość potrąceń z tego tytułu
lub zawiesić ich dokonywanie na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy (art. 138 ust. 6
ustawy o emeryturach i rentach).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c.
========================================