Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 34/10
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
Sędzia SN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
Sędzia SA Jan Futro
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Alicji J. przy uczestnictwie Katarzyny G. o
podział majątku wspólnego i zniesienie współwłasności, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 7 maja 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Białymstoku postanowieniem z dnia 12
lutego 2010 r.:
"1. Czy w przypadku zgłoszenia przez jednego z małżonków roszczenia z art.
231 § 1 k.c. w sprawie o podział majątku wspólnego, rozstrzygnięcie o tym
roszczeniu powinno mieć charakter orzeczenia prejudycjalnego (postanowienie
wstępne, częściowe) czy też rozstrzygnięcie o tym roszczeniu może nastąpić
dopiero w orzeczeniu o podziale majątku wspólnego?
2. Czy w przypadku zgłoszenia przez jednego z małżonków roszczenia z art.
231 § 1 k.c. w sprawie o podział majątku wspólnego sąd – w razie ziszczenia się
ustawowych przesłanek z tego artykułu – jest zobligowany do pozytywnego
rozstrzygnięcia w tym przedmiocie w sytuacji, gdy uznaje za niezasadne przyznanie
stronie zgłaszającej to roszczenie części lub całości nieruchomości, na której został
poczyniony nakład w postaci wzniesionego budynku?"
podjął uchwałę:
1. W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga o roszczeniu przewidzianym w
art. 231 k.c. w orzeczeniu kończącym postępowanie. Sąd może wydać
postanowienie częściowe lub postanowienie wstępne, jeżeli uzasadniają to
okoliczności sprawy.
2. O tym, czy roszczenie przewidziane w art. 231 k.c. należy uwzględnić,
czy też zasądzić odpowiednią kwotę tytułem zwrotu nakładów – polegających
na wzniesieniu budynku – poczynionych z majątku wspólnego na majątek
osobisty jednego z małżonków, decydują okoliczności sprawy.
Uzasadnienie
W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej
między małżonkami – wnioskodawczynią Alicją J. i Tadeuszem J. – Sąd Rejonowy
w Białymstoku ustalił, że związek małżeński ustał na skutek śmierci męża, po
którym, na podstawie testamentu, spadek nabyła córka, uczestniczka Katarzyna G.
Poza tym Sąd Rejonowy ustalił, że na nieruchomości stanowiącej majątek osobisty
męża małżonkowie wznieśli ze środków należących do ich majątku wspólnego
budynek mieszkalny. Wnioskodawczyni zażądała dokonania rozliczenia tego
nakładu przez przeniesienie na nią udziału w wymienionej nieruchomości,
odpowiadającego jej udziałowi w majątku wspólnym. Postanowieniem z dnia 30
października 2009 r. Sąd Rejonowy uwzględnił to żądanie i zobowiązał
uczestniczkę do złożenia oświadczenia, że przenosi na rzecz wnioskodawczyni
udział w wysokości 1/2 części nieruchomości za równoczesną zapłatą kwoty 35 755
zł, a następnie zniósł współwłasność tej nieruchomości i dokonał podziału majątku
wspólnego w ten sposób, iż nieruchomość przyznał uczestniczce i zasądził od niej
na rzecz wnioskodawczyni tytułem spłaty kwotę 114 910,12 zł.
Przy rozpoznawaniu apelacji wniesionej przez wnioskodawczynię i
uczestniczkę powstały przytoczone na wstępie zagadnienia prawne budzące
poważne wątpliwości, które Sąd Okręgowy w Białymstoku przedstawił do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Według Sądu Okręgowego, skuteczność
orzeczenia wydanego na podstawie art. 231 § 1 k.c., które zastępuje oświadczenie
woli właściciela nieruchomości o przeniesieniu jej własności (art. 64 k.c.),
uzależniona jest od spełnienia przez nabywcę nieruchomości świadczenia
wzajemnego w postaci zapłaty wynagrodzenia w ustalonej wysokości i powstaje
dopiero z chwilą nadania orzeczeniu klauzuli wykonalności (art. 1047 § 2 k.p.c.).
Jednocześnie Sąd Okręgowy wskazał na orzeczenia Sądu Najwyższego, według
których prawomocny wyrok uwzględniający roszczenie przewidziane w art. 231 k.c.
ma skutek z chwilą jego uprawomocnienia się. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dopuszczalność orzekania o roszczeniu przewidzianym w art. 231 k.c. w
postępowaniu o dział spadku została w praktyce sądowej przesądzona uchwałą
pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP
12/69 (OSNCP 1970, nr 3, poz. 39). Później rozszerzono ją na inne postępowania
działowe, w tym na postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu
wspólności majątkowej między małżonkami (zob. uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 11 marca 1985 r., III CZP 7/85, OSNCP 1985, nr 11, poz. 170, oraz
uzasadnienia uchwał Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1982 r., III CZP 54/81,
OSNCP 1982, nr 5-6, poz. 71 i z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP 26/86, OSNCP
1987, nr 5-6, poz. 73). Pomimo zastrzeżeń zgłaszanych w piśmiennictwie co do
zasadności tego stanowiska, w orzecznictwie jest ono utrwalone.
Według poglądu przeważającego w doktrynie i judykaturze, orzekanie o
roszczeniu uregulowanym w art. 231 k.c. w postępowaniu o podział majątku
wspólnego mieści się w ramach rozstrzygania o zwrocie nakładów poczynionych z
majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków lub odwrotnie (art.
567 § 1 k.p.c. w związku z art. 45 k.r.o.). O zwrocie tych nakładów sąd rozstrzyga w
zasadzie, jak wynika z art. 45 k.r.o., zasądzając odpowiednią kwotę pieniężną,
jeżeli jednak nakłady te polegają na wzniesieniu budynku lub innego urządzenia w
okolicznościach określonych w art. 231 k.c., dopuszczalne jest – w razie złożenia
takiego wniosku – rozstrzygnięcie o nich przy zastosowaniu tego przepisu. W
przypadku wzniesienia przez małżonków ze środków pochodzących z majątku
wspólnego budynku lub innego urządzenia na nieruchomości wchodzącej w skład
majątku osobistego jednego z małżonków, możliwe jest więc nakazanie złożenia
temu małżonkowi oświadczenia woli o przeniesieniu na drugiego małżonka udziału
we własności tej nieruchomości odpowiadającego jego udziałowi w majątku
wspólnym, za zapłatą odpowiedniego wynagrodzenia (uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 11 marca 1985 r., III CZP 7/85).
Wątpliwość, czy w postępowaniu o podział majątku wspólnego o roszczeniu
przewidzianym w art. 231 k.c. można rozstrzygać postanowieniem kończącym
postępowanie w sprawie, czy też postanowieniem wstępnym lub częściowym, Sąd
Okręgowy powiązał ze skutecznością orzeczenia wydanego na podstawie
wymienionego przepisu. W piśmiennictwie wyrażono pogląd, do którego odwołał się
Sąd Okręgowy, że skuteczność wyroku wydanego na podstawie art. 231 § 1 k.c.,
zastępującego oświadczenie woli właściciela nieruchomości o przeniesieniu jej
własności (art. 64 k.c.), uzależniona jest od spełnienia przez samoistnego
posiadacza nieruchomości, który wzniósł na niej budynek lub inne urządzenie,
świadczenia wzajemnego w postaci zapłaty wynagrodzenia w ustalonej wysokości i
powstaje dopiero z chwilą nadania wyrokowi klauzuli wykonalności (art. 1047 § 2
k.p.c.). Pogląd ten jest też obecny w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. wyrok
z dnia 19 lutego 1998 r., III CKN 375/97, OSNC 1998, nr 10, poz. 161). Sąd
Okręgowy dostrzegł, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażony został także
inny pogląd, podzielany przez niektórych przedstawicieli doktryny, iż na skutek
realizacji roszczenia przewidzianego w art. 231 k.c. na drodze sądowej własność
nieruchomości przechodzi na samoistnego posiadacza, który wzniósł na niej
budynek lub inne urządzenie, z chwilą uprawomocnienia się wyroku (art. 64 k.c.,
art. 1047 § 1 k.p.c.; por. uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 7 stycznia 1967 r.,
III CZP 32/66, OSNCP 1968, nr 12, poz. 199 oraz wyrok z dnia 20 czerwca 1974 r.,
II CR 309/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 96). Nie ma podstaw do przyjęcia, że pogląd
ten nie obejmuje postanowienia wydanego w postępowaniu o podział majątku
wspólnego, które uwzględnia roszczenie wynikające z art. 231 k.c.; jego
zastosowanie do tego postanowienia usuwa źródło wątpliwości, które spowodowały
przedstawienie Sądowi Najwyższemu pierwszego z rozstrzyganych zagadnień
prawnych, przy czym należy zauważyć, że zajęcie stanowiska odmiennego
prowadziłoby do zbędnych, trudnych do usunięcia komplikacji.
Zasadą jest, że o podziale majątku wspólnego i o wszystkich kwestiach
ubocznych podlegających rozstrzygnięciu w tym postępowaniu (art. 567 § 1 k.p.c.)
sąd orzeka w postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie. Ustawa
przewiduje, że co do niektórych kwestii sąd może wydać postanowienie wstępne;
dotyczy to rozstrzygnięcia o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w
majątku wspólnym (art. 567 § 2 k.p.c.) oraz rozstrzygnięcia sporu o istnienie
uprawnienia do żądania podziału majątku wspólnego jak również sporu między
małżonkami o to, czy pewien przedmiot wchodzi w skład majątku wspólnego (art.
685 w związku z art. 567 § 3 k.p.c.). W postępowaniu o podział majątku wspólnego
mają ponadto na podstawie art. 13 m 2 k.p.c. odpowiednie zastosowanie przepisy o
procesie dotyczące wyroku częściowego (art. 317 k.p.c.) i wyroku wstępnego (art.
318 k.p.c.). W drodze wyjątku od zasady, że rozliczenie nakładów poczynionych z
majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków i odwrotnie
następuje przy podziale majątku wspólnego, rozliczenie takie, jeżeli wymaga tego
dobro rodziny, może nastąpić wcześniej (art. 45 § 2 k.r.o.). W związku z tym
orzeczenie rozstrzygające o roszczeniu przewidzianym w art. 231 k.c. może być –
jeżeli jego wcześniejsze wydanie jest uzasadnione dobrem rodziny – zawarte w
postanowieniu częściowym wydanym w sprawie o podział majątku wspólnego,
poprzedzającym wydanie postanowienia kończącego postępowanie w tej sprawie.
Nie jest też wykluczone wydanie postanowienia wstępnego, będącego jednocześnie
postanowieniem częściowym, rozstrzygającego o zasadzie roszczenia
przewidzianego w art. 231 k.c., bez ustalenia wysokości wynagrodzenia należnego
za przeniesienie własności udziału w nieruchomości.
Należy podkreślić, że w żadnym wypadku wydanie wyroku częściowego lub
wyroku wstępnego, a w postępowaniu nieprocesowym wydanie postanowienia
częściowego lub postanowienia wstępnego nie jest obligatoryjne i od wydania tych
orzeczeń nie jest uzależnione wydanie orzeczenia kończącego postępowanie w
sprawie. Z możliwości wydania orzeczenia częściowego lub orzeczenia wstępnego
sąd powinien skorzystać jedynie wówczas, gdy jest to celowe i pozwala na
rozstrzygnięcie sprawy w części albo powoduje przesądzenie o spornej zasadzie
żądania lub innej kwestii ubocznej podlegającej rozstrzygnięciu, bez prowadzenia
postępowania w pozostałym zakresie, które nie jest potrzebne do wydania
orzeczenia częściowego lub może okazać się zbędne, gdyby orzeczenie wstępne
okazało się wadliwe. Dotyczy to także rozstrzygnięcia o roszczeniu przewidzianym
w art. 231 k.c. w sprawie o podział majątku wspólnego; sąd może w tym
przedmiocie wydać na podstawie art. 317 lub 318 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
postanowienie częściowe lub postanowienie wstępne, jeżeli celowość ich wydania
uzasadniają okoliczności sprawy.
Jeżeli roszczenie przewidziane w art. 231 k.c. jest dochodzone w procesie,
warunkiem przeniesienia własności nieruchomości na jego podstawie jest żądanie
uprawnionego. Sąd jest nim związany, zatem jeżeli stwierdzi, że wymagane
przesłanki są spełnione, obowiązany jest uwzględnić powództwo. W sprawie o
podział majątku wspólnego rozliczenie nakładów z majątku wspólnego na majątek
osobisty jednego z małżonków w drodze wykorzystanie instytucji przewidzianej w
art. 231 k.c. może też nastąpić tylko wówczas, jeżeli zażąda tego jeden z
małżonków. Nie można jednak przyjąć, że sąd jest związany tym żądaniem; jest
obowiązany dokonać rozliczenia nakładów poczynionych z majątku wspólnego na
majątek osobisty jednego z małżonków, lecz o tym, czy należy uwzględnić
roszczenie przewidziane w art. 231 k.c., czy też zasądzić odpowiednią kwotę
pieniężną, powinny decydować okoliczności sprawy. Jak trafnie wskazano w
piśmiennictwie, w sprawie o podział majątku wspólnego, ze względu na specyfikę
prawa rodzinnego, uwzględnienie roszczenia przewidzianego w art. 231 k.c. nie
zależy tylko od spełnienia określonych w tym przepisie przesłanek, lecz również od
tego, czy nie sprzeciwia się zasadom współżycia społecznego. (...)
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej.