Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 43/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku A. G.
przeciwko Biuru Emerytalnemu Służby Więziennej
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 22 września 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem nie uwzględnił apelacji A. G. od wyroku
Sądu Okręgowego z 19 lutego 2009 r. w zakresie odmawiającym mu prawa do
emerytury z tytułu służby więziennej z braku 15 lat służby, zgodnie z art. 12 ustawy
z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji
2
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu
Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby
Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. 2004 r. Nr 8, poz. 67 ze zm.), dalej powoływanej
jak „ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy". Sąd Apelacyjny za
prawidłowe uznał wyliczenie pozwanego Biura Emerytalnego Służby Więziennej
wskazujące, że wnioskodawca ma 14 lat, 11 miesięcy i 5 dni służby więziennej. Do
okresu służby wymaganej do emerytury nie mógł być zaliczony okres zastępczej
służby poborowych, którą wnioskodawca odbywał od 28 sierpnia 1986 r. do 16
marca 1988 r. Sąd Apelacyjny podzielił w pełni takie ustalenia faktyczne Sądu
Okręgowego i ich ocenę prawną. Niesporne było, że wnioskodawca odbywał
zastępczą służbę wojskową w Wojskowej Szkole Inżynieryjnej w W. Był
gospodarzem obiektu i między innymi nadzorował sprzęt sportowy. Sąd Okręgowy
uznał, że decyzja odmawiająca prawa do emerytury była prawidłowa. Brakującego
do 15-letniego okresu służby zgodnie z art. 12 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
funkcjonariuszy nie mógł uzupełnić okres zastępczej służby wojskowej (nawet gdy
wnioskodawca jako odpowiedzialny za sprzęt sportowy był z kadetami na poligonie
w Wędrzynie od 28 czerwca do 23 lipca 1987 r.), gdyż zgodnie z art. 13 ust. 1 pkt 2
tej ustawy jako równorzędną ze służbą można zaliczyć służbę wojskową, ale
jedynie uwzględnianą przy ustalaniu emerytury wojskowej. Zgodnie z art. 55 ustawy
z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (Dz.U. 2004 r. Nr 241,
poz. 2416), dalej powoływanej jako „ustawa o powszechnym obowiązku obrony",
obowiązek służby wojskowej polegał na: 1) odbywaniu zasadniczej służby
wojskowej przez poborowych; 2) odbywaniu zajęć wojskowych oraz przeszkolenia
wojskowego przez studentów i absolwentów szkół wyższych; 3) odbywaniu ćwiczeń
wojskowych oraz okresowej służby wojskowej przez żołnierzy rezerwy; 4) pełnieniu
czynnej służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny przez
poborowych i żołnierzy rezerwy. Okresu zastępczej służby wojskowej nie
uwzględnia się do emerytury wojskowej, gdyż zgodnie z art. 12 ustawy z 10 grudnia
1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (Dz.U.
2004 r. Nr 8, poz. 66), dalej powoływanej jako ustawa „o zaopatrzeniu emerytalnym
żołnierzy zawodowych", emerytura wojskowa przysługuje żołnierzowi zwolnionemu
3
z zawodowej służby wojskowej, który posiada 15 lat służby wojskowej. Okres
przebywania na poligonie, gdzie wnioskodawca nie odbywał przeszkolenia
wojskowego oraz ćwiczeń wojskowych, lecz był odpowiedzialny za sprzęt
szkoleniowy, nie może być uznany za równorzędny ze służbą wojskową.
Skarga kasacyjna zarzuciła:
1) naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię wyrażającą się w tym,
że Sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym funkcjonariuszy w związku z art. 69 pkt 1 i 4 ustawy o Policji przyjął, iż
okres pełnienia przez ubezpieczonego zastępczej służby poborowych nie podlega
wliczeniu do stażu emerytalnego uprawniającego do emerytury policyjnej wobec
przepisu art. 55 ust. 1 pkt 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony, w sytuacji
gdy przepis art. 64 ust. 1 pkt 1 tej ustawy w brzmieniu obowiązującym w okresie
odbywania przez ubezpieczonego „zastępczej służby poborowych" określonej w jej
art. 4 ust. 2 przed nowelizacją ustawą z 13 lipca 1988 r. o zmianie ustawy o
powszechnym obowiązku obrony nie daje podstaw do takiej interwencji skoro
zastępcza służba poborowych była spełnieniem ustawowego obowiązku „odbycia
zasadniczej służby wojskowej" przez poborowych określonego w art. 64 ust. 1 pkt 1
ustawy o powszechnym obowiązku obrony realizowanego w trybie powołania i
odpowiadającego definicji żołnierza w czynnej służbie wojskowej, który odbywa
zasadniczą służbę wojskową w rozumieniu art. 67 pkt 1 lit. a ustawy o
powszechnym obowiązku obrony, a okres pełnienia tej służby jest co do zakresu
pojęciowego tożsamy z definicją „służby wojskowej", o której stanowi przepis art. 12
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych;
2) naruszenie przepisów postępowania, gdyż uzasadnienie Sądu drugiej instancji
nie odpowiada wymaganiom z art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.,
albowiem brak jest w nim elementów wskazujących na samodzielnie ustaloną przez
ten Sąd podstawę faktyczną i prawną rozstrzygnięcia, a samo deklaratywne
potwierdzenie w uzasadnieniu orzeczenia o podzieleniu ustaleń Sądu pierwszej
instancji nie czyni zadość powinności sądu odwoławczego w zakresie możliwości
kontroli tego orzeczenia, gdyż Sąd drugiej instancji nie uzasadnił dlaczego w
świetle okoliczności faktyczno-prawnych nie uznał czasookresu od 28 sierpnia 1986
r. do 16 marca 1988 r. jako pełnienia przez ubezpieczonego zastępczej służby
4
poborowych, a w tym przedziale czasowym także okresu pełnienia zastępczej
służby poborowych w okresie pobytu na poligonie jako okresu podlegającego
zaliczeniu na poczet wysługi emerytalnej funkcjonariusza służby więziennej.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroków i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania w pierwszej instancji ewentualnie o uchylenie wyroku i orzeczenie o
uprawnieniach skarżącego do emerytury.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw i dlatego została oddalona.
I. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. nie
uzasadnia uwzględnienia wniosków skargi. Skarżący nie zarzuca naruszenia
przepisów art. 378 § 1 k.p.c. ani art. 382 k.p.c. (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Uzasadnienie
wyroku sporządza się po rozstrzygnięciu sprawy, stąd w orzecznictwie przyjmuje
się że choćby z tej przyczyny naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. nie może mieć wpływu
na wynik sprawy. Przy niespornym stanie faktycznym o wyniku sprawy decydowało
prawo materialne, a w szczególności kwestia czy zastępcza służba poborowych
jest służbą wojskową uwzględnianą przy ustalaniu prawa do emerytury
funkcjonariusza służby więziennej. Choć lakonicznie, to jednak stanowisko
zaskarżonego wyroku w tym zakresie jest wystarczająco jasne, nawet Sąd
Apelacyjny poprzestał na potwierdzeniu ustaleń i ocen prawnych Sądu
Okręgowego. Te zaś odwołują się do określonej wykładni i zastosowania prawa z
wnioskami przeciwnymi do racji skarżącego, czyli, że zastępcza służba poborowych
nie stanowiła służby wojskowej uwzględnianej do służby od której zależy prawo do
emerytury funkcjonariusza służby więziennej.
Niespornym jest, iż po stwierdzeniu u skarżącego niezdolności do służby
więziennej przyznano mu rentę i odmówiono - po różnych ocenach proceduralnych,
których skarga nie obejmuje - prawa do emerytury z tytułu tej służby. Emerytura ta
wymaga 15 lat służby a uznano 14 lat, 11 miesięcy oraz 5 dni i skarżący żądał
zaliczenia do niej również okresu zastępczej służby poborowych od 28 sierpnia
1986 r. do 16 marca 1988 r., zwłaszcza okres pobytu na poligonie w Wędrzynie od
28 czerwca do 23 lipca 1987 r. Ustalono również, że zastępczą służbę wojskową
skarżący odbywał w Wojskowej Szkole Inżynieryjnej i pełnił obowiązki gospodarza
obiektu, nadzorował między innymi sprzęt sportowy. Na poligon został wysłany
5
wraz z kadetami szkoły jako osoba odpowiedzialna za sprzęt sportowy, był
skoszarowany i podlegał rozkazom przełożonych, nie uczestniczył jednak w
ćwiczeniach wojskowych.
II. 1. W podstawie materialnej skargi (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) skumulowano wiele
przepisów, które w istocie dotyczą zasadniczej w sprawie kwestii czy okres
zastępczej służby poborowych może być uznany za służbę wojskową, od której
zależy prawo do emerytury funkcjonariusza służby więziennej. Skarżący przyjmuje,
że zastępcza służba poborowych realizowała ustawowy obowiązek służby
wojskowej i dlatego powinna być uwzględniona jako okres służby do żądanej
emerytury. Stanowisko to nie jest uzasadnione. Wstępnie należy odwołać się do
regulacji podstawowych, które jasno wskazują, że zastępcza służba poborowych
czy obecnie służba zastępcza nigdy nie były służbą wojskową. W okresie pełnienia
przez skarżącego zastępczej służby poborowych służba ta była wyraźnie
uregulowana w ustawie o powszechnym obowiązku obrony jako odrębna od służby
wojskowej, której z określonych przyczyn nie mógł odbywać poborowy i dlatego na
jego prośbę mógł być przeznaczony do pełnienia zastępczej służby (dział V ustawy
o powszechnym obowiązku obrony w ówczesnym brzmieniu - art. 140 i nast.).
Później ustawa ta dalej podtrzymywała taką samą odrębność służby zastępczej od
służby wojskowej (dział VI), aż do uregulowania jej w samodzielnej ustawie z 28
listopada 2003 r. o służbie zastępczej. Konstytucja (przyjęta w 1997 r.) potwierdziła
jedynie, że służba zastępcza nie jest służbą wojskową (art. 85). Odbiciem tego
podziału, jest również przepis art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS stanowiący, że okresami składkowymi są okresy
czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne albo
okresy zastępczych form tej służby. Ten właśnie przepis powszechnej ustawy
emerytalnej wyraźnie rozróżnia czynną służbę wojskową w Wojsku Polskim lub
okresy jej równorzędne oraz okresy zastępczych form tej służby, mimo, że
wszystkie te okresy są okresami składkowymi. Wytłumaczenie tego rozróżnienia
wynika z braku tożsamości służby wojskowej i służby zastępczej. Dalej z tego
samego przepisu wynika, że prócz służby wojskowej są okresy jej równorzędnie
albo okresy zastępczych form tej służby, których nie zalicza się nie tylko do służby
6
wojskowej ale nawet do okresów jej równorzędnych (spójnik „albo" wskazuje na
alternatywę rozłączną).
Przy wskazanej odrębności służby zastępczej i służby wojskowej pytanie o to, czy
jest możliwe kwalifikowanie służby zastępczej jako służby wojskowej na gruncie
ustawy emerytalnej wnioskodawcy, czyli ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
funkcjonariuszy, łatwo znajduje odpowiedź i jest ona negatywna już tylko na
podstawie wykładni literalnej.
Funkcjonariuszowi służby więziennej przysługuje emerytura po 15 latach takiej
służby (art. 12 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy). Jako
równorzędną z tą służbą traktuje się służbę wojskową uwzględnianą przy ustalaniu
prawa do emerytury wojskowej (art. 13 ust. 1 pkt 2 tej ustawy). Prowadzi to do
przepisu art. 12 ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych, zgodnie z którym żołnierzowi zawodowemu zwolnionemu z
zawodowej służby wojskowej przysługuje emerytura wojskowa, jeśli posiada 15 lat
służby wojskowej w Wojsku Polskim. Od razu zauważalna jest więc korelacja tego
przepisu z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, uzasadniająca
stwierdzenie, że wskazane lata służby wojskowej w Wojsku Polskim to czynna
służba wojskowa w Wojsku Polskim, a zatem zachodzi tu nawiązanie do
pierwszego członu alternatywy z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS. W konsekwencji zaliczane funkcjonariuszowi służby więziennej jako
równorzędne okresy służby wojskowej uwzględniane przy ustalaniu prawa do
emerytury wojskowej -wobec treści art. 12 ustawy o z 1993 r o zaopatrzeniu
emerytalnym żołnierzy zawodowych - nie obejmują okresów zastępczych form tej
służby (drugi człon alternatywy z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS w związku z art. 13 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy i art.
12 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych).
Skarga argumentuje, że inaczej jednak było w stanie prawnym obowiązującym w
okresie pełnienia zastępczej służby poborowych przez skarżącego i wskazuje na
ówczesne brzmienie art. 4 ust. 2 i art. 64 ust. 1 pkt 1 ustawy o powszechnym
obowiązku obrony. Wbrew skardze przepisy te nie potwierdzają takiego założenia,
gdyż jednocześnie stanowią, że zastępcza służba poborowych nie była służbą
wojskową, choć stanowiła formę realizacji powszechnego obowiązku obrony.
7
Przepis art. 64 tej ustawy o treści obowiązującej w okresie pełnienia przez
skarżącego zastępczej służby poborowych stanowił, że obowiązek służby
wojskowej polegał na odbywaniu zasadniczej służby wojskowej przez poborowych.
W ramach obowiązku służby wojskowej poborowi - zamiast zasadniczej służby
wojskowej- mogli być przeznaczeni do odbycia zastępczej służby poborowych i
służba ta miała na celu uczestnictwo poborowych w „coraz pełniejszym
urzeczywistnianiu ochrony zdrowia obywateli i rozwoju form opieki społecznej, w
racjonalnym kształtowaniu środowiska naturalnego oraz w realizacji przedsięwzięć
obrony cywilnej służących ochronie ludności, dóbr materialnych i dóbr kulturalnych
narodu". Zatem z samego przepisu wynika, iż także w okresie pełnienia przez
skarżącego zastępczej służby poborowych ustawa odróżniała i wyraźnie stanowiła,
że zastępcza służba poborowych była „zamiast” zasadniczej służby wojskowej i jej
celem nie było pełnie służby wojskowej lecz uczestnictwo poborowego w różnych
sferach działalności, jednak w oderwaniu od pełnienia służby wojskowej. W tym
znaczeniu nie ma tożsamości służby wojskowej i zastępczej służby poborowych.
Nieuprawniona jest więc wykładnia przyjęta w skardze, że „zastępcza służba
poborowych była spełnieniem ustawowego obowiązku odbycia zasadniczej służby
wojskowej". Przepis art. 64 ust. 2 ustawy używał słowa „zamiast" (W ramach
obowiązku służby wojskowej poborowi - zamiast zasadniczej służby wojskowej -
mogą być przeznaczeni do odbycia zastępczej służby poborowych). Wraz „zamiast"
oznacza, że coś jest przez coś zastąpione - zwykle z uwydatnieniem kontrastu,
sprzeczności z tym, co być powinno, czego można by się spodziewać, oczekiwać:
np. wałęsał się zamiast pracować - tak Słownik języka polskiego, PWN W-wa 1996
r. Uprawnione jest zatem stwierdzenie, że wykładnia literalna przepisu przeczy
wnioskowi skargi, że zastępcza służba poborowych była służbą wojskową.
Skarżący realizował powszechny obowiązek służby wojskowej jednak nie pełnił
służby wojskową.
Również obecnie służba zastępcza jest formą realizacji powszechnego obowiązku
obrony, jednak nie jest służbą wojskową (ustawa o powszechnym obowiązku
obrony i ustawa o zastępczej służbie wojskowej). Odbywający zastępczą służbę
poborowych nie był żołnierzem w czynnej służbie wojskowej i nie pełnił zasadniczej
służby wojskowej w rozumieniu art. 67 pkt 1 lit a ustawy o powszechnym obowiązku
8
obrony (w wersji aktualnej dla okresu, w którym skarżący pełnił zastępczą służbę
poborowych), co wyklucza założenie, że zastępcza służba poborowych była służbą
wojskowa w rozumieniu art. 12 ustawy z 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin. Skarżący nie pełnił zatem służby wojskowej,
tak jak żołnierz w czynnej służbie wojskowej odbywający zasadniczą służbę
wojskową. Gdyby było inaczej to zbędna byłaby regulacji powołana w skardze o
możliwości skoszarowania, szkolenia obronnego oraz wezwania poborowych do
służby zastępczej (art. 141 ust. 2 i 3, art. 142 ust. 1, art. 143 ust. 1 i 2 ustawy o
powszechnym obowiązku obrony). Nie są wszak kwestionowane ustalenia (art.
39813
§ 2 k.p.c.), że skarżący nie był żołnierzem odbywającym zasadniczą służbę
wojskową lecz pełnił obowiązki tzw. gospodarza obiektu. Pobyt na poligonie w
Wędrzynie również nie zmienił statusu skarżącego, gdyż nie pełnił tam służby takiej
jako żołnierze czynnej służby wojskowej.
Skarga zbudowana jest na argumentacji, że znaczenie ma prawo z chwili
odbywania przez skarżącego zastępczej służby poborowych, jako że wówczas
służba ta realizowała obowiązek służby wojskowej, czyli była z nią tożsama. Innymi
słowy to co było poprzednio nie odpowiada służbie zastępczej w obecnej regulacji.
Gdyby taki podział był zasadny to należałoby uchwycić jego datę graniczną, a tej
nie można stwierdzić, gdyż przepis art. 85 Konstytucji takiej zmiany nie wprowadził,
lecz potwierdził jedynie dotychczasową odrębność służby wojskowej i służby
zastępczej. Z tą chwilą (przyjęcia Konstytucji) nie nastąpiła też miana ustawy o
powszechnym obowiązku obrony (rozdziału VI - Służba zastępcza). Od początku
regulacji o zastąpieniu zasadniczej służby wojskowej służbą zastępczą było jasne,
że zastępcza służba poborowych nie była służbą wojskową, gdyż była „zamiast”
niej. To, że w ten sposób realizowany był obowiązek służby wojskowej a później
powszechny obowiązek obrony, nie znaczy że zastępcza służba poborach i później
służba zastępcza były służbą wojskową.
Powyższą wykładnię, która w istocie może być tylko wtórna do samej regulacji
wynikającej z przepisu art. 85 Konstytucji, można uzupełnić poprzez wskazanie na
racje funkcjonalne. Wszak chodzi o emeryturę za szczególną służbę i w tzw.
niższym wieku emerytalnym, zatem odpowiednio do przesłanek emerytury za pracę
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (por. rozporządzenie z
9
2 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze), należałoby również w
podstawie prawa do emerytury funkcjonariusza służby więziennej za równorzędną z
tą służbą ujmować tylko służbę wojskową, a nie jej zastępcze formy, które
uprzednio nie były (art. 64 ust. 3 ustawy o powszechnym obowiązku obrony) i
obecnie (art. 2 ustawy z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej) nie polegają na
pełnieniu służby wojskowej.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.