Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 481/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa
Innowacji Budowlanych „IB – R.” Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością z siedzibą w R. w upadłości
przeciwko „E.-S” Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością z siedzibą w S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 maja 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną;
1) zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 3617 zł (trzy
tysiące sześćset siedemnaście) tytułem zwrotu kosztów
procesu w postępowaniu kasacyjnym;
2) przyznaje radcy prawnemu Adamowi M. od Skarbu
Państwa – Sądu Apelacyjnego kwotę 5400 zł (pięć tysięcy
czterysta) wraz z 22% podatkiem od towarów i usług
tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
pozwanej w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej „E. – S”
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S. od wyroku Sądu Okręgowego w Ł. z
dnia 3 września 2007 r., którym ustalono, że § 8 umowy spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, zawartej w dniu 12 grudnia 2001 r. w kancelarii notarialnej
Moniki M. w D. Rep.[...], zmienionej późniejszymi umowami notarialnymi oraz
sprostowanej oczywistymi notarialnymi protokołami, na podstawie którego
Przedsiębiorstwo Innowacji Budowlanych „IB-R.” Spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością w R. objęła w utworzonej spółce pod firmą „E.-S” Spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością w S. 40 udziałów po 1 000 zł każdy o łącznej
wartości 40 000 zł, pokrywając je aportem o łącznej wartości 40 000 zł, w skład
którego weszły opisane nieruchomości, obejmujące sześć lokali usługowo –
biurowych oraz wskazane działki gruntu, jest bezskuteczna z mocy samego
prawa w stosunku do masy upadłości Przedsiębiorstwa Innowacji Budowlanych
„IB-R.” spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w R.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach i wnioskach:
W dniu 12 grudnia 2001 r. PIB „IB-R.” Spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością w R., „L.-IB” w R. oraz Wiktor H. zawarli umowę spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością o nazwie „E.-S” z siedzibą w S., w której Spółka
„IB-R.” objęła, stosownie do postanowienia § 8a, 40 udziałów po 1 000 zł każdy o
łącznej wartości 40 000 zł, pokrywając je aportem o łącznej wartości 40 000 zł, w
skład którego weszły opisane nieruchomości lokalowe i gruntowe o wartości 40 000
zł. W wykonaniu zobowiązania wynikającego z tej umowy Spółka „IB-R.” umową z
dnia 15 lutego 2002 r. przeniosła na rzecz Spółki „E.-S” prawo własności tych
nieruchomości. Kolejną umową z dnia 27 marca 2002 r., zmieniającą umowę z dnia
12 grudnia 2001 r., obie Spółki potwierdziły objęcie przez nowoutworzoną Spółkę
wskazanych w § 8a umowy z 12 grudnia 2001 r. nieruchomości.
Postanowieniem z dnia 5 czerwca 2002 r. Sąd Rejonowy w R. ogłosił
upadłość Spółki „ IB-R.”.
3
Z zestawienia środków trwałych wniesionych aportem do Spółki „E.-S”
wynika, że cena księgowa nieruchomości na dzień 31 grudnia 2001 r. wynosiła
18 974 268,68 zł. W umowie sprzedaży zawartej przez Spółki „IB-R.” i „L.-IB” w R.
cena za lokale usługowo-biurowe oznaczone w umowie z dnia 12 grudnia 2001 r.
numerami od 1 do 6, położone w budynku w R. przy ul. A. ustalona została na
poziomie 19 030 000 zł powiększonym o podatek VAT, a cena udziałów w
nieruchomości na 320 000 zł. Wartość działki oznaczonej numerem 2328/3,
położonej w C., wniesionej aportem do Spółki „IB-R.” przez Marię S. określona
została w akcie notarialnym z dnia 11 maja 1995 r. na kwotę 191 538,40 zł. W dniu
19 lipca 2000 r. Jerzy S. przeniósł na rzecz Spółki „IB-R.” własność działek
oznaczonych numerami 2328/16 i 2328/15, położonych w C., których wartość
obejmowała kwotę 1 974 190 zł. Nieruchomości te przeniesione zostały na rzecz
pozwanej Spółki na podstawie umowy z dnia 15 lutego 2002 r. w wykonaniu umowy
z dnia 12 grudnia 2001 r. Wartość nieruchomości położonej w R. przy ul. A. w
operacie szacunkowym sporządzonym przez wspólników Pracowni Usług
Inwestycyjnych w dniu 20 sierpnia 2000 r. określona została na 38 000 000 zł.
Wyrokiem z dnia 17 marca 2006 r. Sąd Okręgowy w R. w sprawie sygn. akt
[...] ustalił, że nieważne są czynności prawne w postaci umowy przeniesienia
własności nieruchomości (aportu) z dnia 15 lutego 2002 r., którymi Spółka „IB-R.”
przeniosła na rzecz pozwanej Spółki „E.-S” prawo własności znajdujących się w
budynku biurowo-handlowym nr [...] przy ul. A. w R. lokali oznaczonych numerami
1, 2, 3, 4 i 6 wraz ze związanymi z nimi udziałami we współwłasności działki gruntu
nr 120 w obrębie 219 R., objętej księgą wieczystą nr [...] i udziałami w częściach
wspólnych budynku oraz własność nieruchomości położonych w C. objętych
powołanymi księgami wieczystymi, a także umowy przeniesienia własności
nieruchomości (aportu) z dnia 27 marca 2002 r., którą Spółka „IB-R.” przeniosła na
rzecz pozwanej prawo własności nieruchomości znajdującego się w budynku
biurowo-handlowym nr [...] przy ul. A. lokalu usługowego nr 5 wraz ze związanym z
nim udziałem w nieruchomości oraz częściach wspólnych budynku. Apelacja Spółki
„IB-R.” od tego wyroku oddalona została wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 21
grudnia 2006 r. Orzeczenia te dotyczyły wszystkich nieruchomości, które wniesione
zostały przez Spółkę „IB-R.” jako aport do pozwanej Spółki.
4
Sąd Apelacyjny stwierdził, że powództwo podlegało uwzględnieniu na
podstawie art. 54 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia
24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz. U. Nr 93, poz. 834 ze zm., dalej
pr. upadł.). Czynności upadłego pod tytułem darmym, zdziałane w ciągu roku przed
złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, to zarówno takie, które dotyczą umowy
darowizny, jak też innej nieodpłatnej umowy oraz wszelkie czynności prowadzące
do uzyskania korzyści, które nie przyniosły upadłemu odpowiedniego ekwiwalentu,
przez co stan masy upadłości został zmniejszony albo doszło do powiększenia jej
zadłużenia, lub skutkiem takiej czynności utrudnione stało się spieniężenie masy.
Porównanie wartości obejmowanych udziałów w nowotworzonej spółce z wartością
wnoszonych do niej nieruchomości wskazuje, że nawet przy uwzględnieniu
obciążenia ich hipotekami, dysproporcja jest tak znaczna, że zasadne było
twierdzenie powoda o braku ekwiwalentności tej czynności Spółki „IB-R.”.
Powoduje to znaczne uszczuplenie masy upadłości. Hipoteki obciążające
nieruchomości nie zmniejszają wartości majątku masy upadłości, mają wpływ na
kolejność zaspokajania wierzycieli. Nie zostało wykazane przez pozwaną, że
rynkowa wartość nieruchomości była znacznie mniejsza od zaewidencjonowanej
w dokumentacji księgowej, czy określanej jako rynkowa i mogła być porównywalna
z wartością obejmowanych udziałów. Mimo ustalenia nieważności umów
przenoszących własność opisanych nieruchomości na rzecz pozwanej powód nie
utracił interesu prawnego w domaganiu się ustalenia bezskuteczności czynności
polegającej na zobowiązaniu się Spółki „IB-R.” do wniesienia aportu opisanego w
umowie z dnia 12 grudnia 2001 r., jeśli przyjąć, że temu zobowiązaniu odpowiada
uprawnienie pozwanej do żądania wykonania go.
Pozwana oparła skargę kasacyjną na objętej art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
podstawie naruszenia prawa materialnego, polegającego na niewłaściwym
zastosowaniu art. 54 § 1 pr. upadł., ponieważ nie zaistniały przewidziane nim
przesłanki, w odniesieniu do zobowiązania przyjętego przez Spółkę „IB- R.”.
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Przewidziana art. 54 § 1 pr. upadł. regulacja bezskuteczności z mocy prawa
czynności upadłego w stosunku do masy upadłości, której odpowiednikiem obecnie
jest art. 127 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze
(Dz. U. Nr 60, poz. 535), wprowadzona została w celu ochrony wierzycieli upadłego
dłużnika. Dotyczy ona czynności rozporządzających podejmowanych z zamiarem
przeniesienia, zniesienia praw upadłego lub ich obciążenia. Nie ma podstaw do
przyjęcia, żeby na gruncie tego przepisu prawa była możliwość wyłączenia spod
jego działania jakichś rodzajowo określonych czynności prawnych. Niesłuszne
zatem jest stanowisko skarżącej, wskazujące na brak możliwości stosowania go do
zobowiązania upadłego polegającego na wniesieniu wkładu do spółki kapitałowej.
Wyłączenie może dotyczyć jedynie takich czynności prawnych, które nie miały
charakteru czynności zdziałanej pod tytułem darmym. Trafne są wywody skarżącej
dotyczące charakteru wkładu, jaki ma obowiązek wnieść podmiot zawierający
umowę spółki kapitałowej. Nie mogą one jednak przemawiać za formułowaną tezą
o wyłączeniu stosowania art. 54 § 1 pr. upadł. do czynności prawnej, polegającej na
zobowiązaniu się zawierającego umowę spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
do pokrycia aportem obejmowanych w spółce udziałów, jeśli wartość aportu jest
niewspółmierna w stopniu wskazującym na rażącą nieekwiwalentność,
w odniesieniu do wartości udziałów. Sąd Apelacyjny prawidłowo opowiedział się za
szerokim rozumieniem pojęcia ”czynność prawna pod tytułem darmym”, które
obejmuje nie tylko darowiznę, ale także czynność, na skutek której upadły dokonał
na rzecz drugiej strony przysporzenia, nie otrzymując w zamian korzyści
majątkowej, stanowiącej ekwiwalent tego przysporzenia. Taki pogląd ukształtowany
został w orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego z 16 lutego 1998 r., II CKN
599/97, OSNC 1998/10/160 i z dnia 7 kwietnia 2005 r., II CK 529/04, OSP
2006/3/36).
Dla wykazania stanowiska, że powszechnie stosowane jest i akceptowane
wnoszenie aportu o wartości przenoszącej wartość obejmowanych w spółce
udziałów, jako działanie zgodne z interesem spółki, skarżąca powołuje się na cel
powołania spółki kapitałowej, którym jest dążenie do osiągania dochodów
w ramach realizowanego przedsięwzięcia gospodarczego. Odpowiada to również
interesowi przystępującego wspólnika, który nabywa prawa korporacyjne, uzyskuje
6
możliwość zbycia udziałów za cenę rynkową, wpływania na działalność spółki,
partycypowania w zyskach oraz w majątku spółki w razie jej likwidacji. Niewątpliwie
takie uprawnienia mogą być udziałem wspólnika spółki kapitałowej, ale dążenie do
ich osiągnięcia nie może być dokonywane z naruszaniem praw dotychczasowych
wierzycieli. Wartość udziałów w zawiązywanej spółce równa jest ich wartości
nominalnej i świadczenia wspólników, którzy wnoszą wkłady pieniężne
obejmują sumy odpowiadające tej właśnie wartości. Z treści § 8a umowy z dnia
12 grudnia 2001 r. wynika, że udział w zawiązywanej spółce miał wartość 1 000 zł,
Spółka „IB-R.” nabywa 40 udziałów o wartości 40 000 zł, które pokrywa aportem o
łącznej wartości 40 000 zł. Wskazuje to na określenie także przez tę Spółkę
wartości wnoszonych nieruchomości na 40 000 zł. Wobec tego sugerowany przez
skarżącą zamiar tej Spółki przekazania praw majątkowych o wartości wyższej niż
wartość nominalna obejmowanych udziałów nie został jasno i jednoznacznie
w umowie wyrażony. Podkreślenia wymaga, że udział wspólnika w zyskach,
w majątku spółki w razie jej likwidacji i możliwość zbycia udziałów odnosi się do ich
ilości, a nie rzeczywistej wartości przekazanego aportu. Rację ma skarżąca, że
zapłacenie za udział ceny wyższej od jego nominalnej wartości, czy też przekazanie
w ramach aportu praw o wyższej wartości daje podstawy do lepszego
i skuteczniejszego działania powoływanej spółki, co jednak nie może uszczuplać
możliwości wywiązywania się z zobowiązań względem wierzycieli. Skarżąca nie
wykazała, że przekazywane nieruchomości miały wartość niższą nie tylko od
wynikającej z prowadzonej przez nią dokumentacji, ale też od wartości rynkowej,
a tym bardziej, że obejmowała ona kwotę 40 000 zł. Dysproporcja pomiędzy wartością
rynkową (ponad 19 000 000 zł) a określoną w umowie jednoznacznie przemawia za
stanowiskiem powoda, podzielonym przez Sąd Apelacyjny, że tę czynność prawną
ocenić należało jako zdziałaną po tytułem darmym. Nawet spodziewane profity
z działalności powoływanej spółki nie mogły przemawiać za ekwiwalentnością
czynności Spółki „IB-R.” w odniesieniu do wartości udziałów w pozwanej Spółce.
Podkreślenia wymaga i to, że w dacie zawierania umowy sytuacja Spółki „IB-R.” nie
była dobra, skoro po upływie nieomal półrocznego okresu doszło do ogłoszenia jej
upadłości. Nie sposób zatem odmówić racji powodowi, że czynność ta krzywdziła
wierzycieli upadłej Spółki.
7
Z powyższych względów pozbawiona uzasadnionych podstaw skarga
kasacyjna została oddalona w oparciu o art. 39814
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego oparte zostało na
zasadzie odpowiedzialności za wynik sprawy przewidzianej art. 98 § 1 w związku
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
Na podstawie art. 223
ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach
prawnych (t.j. Dz. U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65) i § 15 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszonych przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz.1349 ze zm.)
przyznano pełnomocnikowi z urzędu pozwanej koszty związane z udzieloną jej
pomocą w postępowaniu kasacyjnym.