Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 7/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 lipca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W.(...) w N. (C.)
przeciwko T. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 lipca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 września
2009 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji uwzględnił w całości żądanie powoda zasądzenia od
pozwanego kwoty 2.000.000 zł tytułem zwrotu zadatku w podwójnej wysokości w wyniku
2
odstąpienia powoda od umowy przedwstępnej, zawartej dnia 20 czerwca 2007 r.
pomiędzy nieuczestniczącym w sporze J. K. a pozwanym.
Powód wstąpił do tej umowy w miejsce J. K. w wyniku zawarcia między nim a
powodem umowy z dnia 7 lipca 2002 r. w przedmiocie zbycia praw i obowiązków z
umowy przedwstępnej, ustalił Sąd I instancji. W ocenie tego Sądu powód mógł na
podstawie art. 394 k.c. odstąpić od umowy przedwstępnej i domagać się zwrotu zadatku
w podwójnej wysokości.
Apelację pozwanego uwzględnił Sąd drugiej instancji, który wyrokiem
reformatoryjnym oddalił powództwo, aprobując ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji i przyjmując je za podstawę swego orzeczenia. Dodatkowo ustalił, że na
rozprawie w dniu 18 grudnia 2008 r. pełnomocnik powoda złożył na piśmie oświadczenie
o odstąpieniu od umowy przedwstępnej, a na rozprawie 10 lutego 2009 r. po raz
pierwszy przedstawił Sądowi i pozwanemu dokumenty zawierające potwierdzenie
pełnomocnictwa udzielonego p. W. H. przez p. J. K. potwierdzone uchwałą zarządu
spółki z 31 grudnia 2008 r., stwierdzające, że powodowa spółka kupi wszystkie
uprawnienia i zobowiązania oraz roszczenia i długi wynikające ze spornej umowy
przedwstępnej.
W ocenie Sądu odwoławczego, materiał sprawy nie pozostawia wątpliwości, że
do czasu złożenia przez powoda oświadczenia z dnia 16 grudnia 2008 r. o odstąpieniu
od umowy przedwstępnej powód nie wykazał skutecznego wejścia w prawa i obowiązki
pierwotnego kontahenta pozwanego, tj. p. J. K., a nawet nie mógłby tego wykazać,
bowiem czynności p. W. H. zostały przez powoda potwierdzone dopiero z datą 31
grudnia 2008 r. Sąd Apelacyjny stwierdził, że chociaż pełnomocnictwo udzielone p. J. K.
z dnia 21 maja 2008 r. do działania w imieniu powoda nie budzi zastrzeżeń, to jednak
jego zakres nie obejmował upoważnienia do udzielenia dalszego pełnomocnictwa, co
jednoznacznie wynikało z oświadczenia dyrektorów powodowej spółki z dnia 31 grudnia
2008 r.
W ocenie Sądu odwoławczego, skoro powód nie wykazał swojej legitymacji, a w
szczególności skuteczności umowy cesji z dnia 7 lipca 2008 r. zawartej przez J. K. z
nieumocowanym pełnomocnikiem powoda p. W. H., to do czasu wykazania tej
legitymacji powód nie mógł skutecznie domagać się od pozwanego zawarcia umowy
przyrzeczonej, a pozwany nie miał obowiązku jej zawarcia. Wobec braku podstaw do
przyjęcia, że pozwany bezzasadnie uchylał się od zawarcia z powodem umowy
przyrzeczonej, to powód nie mógł domagać się zwrotu zadatku w podwójnej wysokości.
3
Strona powodowa zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, opierając
skargę kasacyjną na obu podstawach.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej strona skarżąca zarzuciła naruszenie:
- art. 65 § 1 k.c. w zw. z art. 103 § 1 k.c. i w zw. z art. 60 k.c. poprzez ich
niezastosowanie do oświadczeń woli powoda zawartych w piśmie z dnia
14.07.2008 r. i w piśmie z dnia 22.08.2008 r., podczas gdy powód,
reprezentowany przez uprawnionego pełnomocnika, potwierdził skuteczność
umowy cesji już pismem z dnia 14.07.2008 r., a także pismem z dnia 22.08.2008
r.;
- art. 65 § 2 k.c. w zw. z § 5 ust. 6 umowy przedwstępnej w zw. z art. 390 § 1 k.c.
przez ich błędną wykładnię w szczególności pojęcia „uchylenia się od zawarcia
umowy przyrzeczonej” w wyniku przyjęcia, że nawet okoliczność nie objęta
świadomością strony odmawiającej zawarcia umowy z innej wyłącznie przyczyny
może stanowić podstawę uchylenia się od zawarcia tejże umowy;
- art. 394 § 3 k.c. przez jego niezastosowanie wyrażające się brakiem orzeczenia o
obowiązku zwrotu powodowi kwoty 1.000.000 zł uiszczonej tytułem zadatku,
pomimo że z ustalonego stanu faktycznego nie wynika, iż niewykonanie umowy
przedwstępnej nastąpiło na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność
ponosi wyłącznie powód.
Skarżący nadto zarzucił naruszenie art. 1143 § 1 zd. 1 k.p.c. mogące mieć istotny
wpływ na wynik sprawy poprzez zaniechanie ustalenia i zastosowania prawa Republiki
C. w zakresie odnoszącym się od pełnomocnictwa ogólnego udzielonego przez powoda
J. K., umocowania go do udzielenia dalszego pełnomocnictwa oraz ewentualnych
skutków braku takiego umocowania dla ważności pełnomocnictwa udzielonego imieniem
powoda przez J. K. na rzecz W. H.
Strona powodowa wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i o orzeczenie co do
istoty sprawy przez oddalenie apelacji pozwanego, ewentualnie o zmianę zaskarżonego
wyroku i o zasądzenie na rzecz powoda kwoty 1.000.000 zł.
Strona pozwana w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o oddalenie tej skargi
i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, kwestionując zasadność
zgłoszonych w niej kolejno zarzutów.
Uzupełnienie odpowiedzi pozwanego na skargę kasacyjną powoda pozwany - będący
radcą prawnym – zamieścił w osobiście sporządzonym piśmie procesowym z dnia 30
grudnia 2009 r.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona wyłącznie z powodu trafności zarzutu
naruszenia art. 1143 § 1 zd. pierwsze k.p.c, którego naruszenie mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy. Przepis ten stanowi, że sąd z urzędu ustala i stosuje właściwe
prawo obce, a więc w obu tych aspektach jest obciążony obowiązkiem ustawowym, bez
względu na stopień aktywności stron w tym zakresie. Możliwe sposoby realizacji przez
Sąd tego obowiązku określają dalsze przepisy zawarte w art. 1143 k.p.c.
Tymczasem Sąd odwoławczy nie ustalił i nie zastosował do pełnomocnictwa
ogólnego właściwego prawa obcego, tj. prawa Republiki C., pomimo, że z treści pkt 3
tego pełnomocnictwa ogólnego, udzielonego w dniu 21 maja 2008 r. przez powódkę p.
J. K., jednoznacznie wynika, że niniejsze pełnomocnictwo podlega oraz będzie
interpretowane zgodnie z prawem Republiki C., a mocodawca zobowiązuje się
potwierdzać wszelkie działania pełnomocnika, które będzie on podejmował zgodnie z
prawem lub w ramach niniejszego pełnomocnictwa. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny, nie
wykonując z urzędu ustawowego obowiązku ustalenia i zastosowania właściwego prawa
obcego, z naruszeniem art. 1143 § 1 zd. 1 k.p.c. stwierdził zarazem stanowczo, że
pełnomocnictwo to nie budzi zastrzeżeń, a jego zakres nie obejmował upoważnienia do
udzielenia dalszego pełnomocnictwa.
Tymczasem Sąd odwoławczy może wprawdzie dojść do przekonania, że również
w świetle prawa zagranicznego rozstrzygnięcie powinno być takie samo jak w przypadku
zastosowania prawa polskiego, nie ma to jednak żadnego przełożenia na obowiązek
którejkolwiek ze stron udowodnienia wniosku przeciwnego. Można dodać, że strona nie
ma też obowiązku udowodnienia jaka jest treść obcego prawa. W sensie logicznym tekst
i treść tego prawa niewątpliwie mogą być określone mianem „fakt”. Nie jest to jednak
element stanu faktycznego zdarzenia podlegającego ocenie prawnej lecz element samej
tej prawnej oceny, jako funkcji stosowania prawa. Obowiązkiem sądu, a nie strony, jest
więc przedsiębranie wszystkich czynności, w tym - uzyskanie dostępu do tekstu oraz
przyjętej interpretacji prawa zagranicznego, umożliwiających należyte zorientowanie się
w stanie normatywnym stanowiącym podstawę orzekania (art. 1143 k.p.c.). Aktywność
stron w tym zakresie może być oczywiście pomocna, ale jej braku nie można
negatywnie sankcjonować (wyrok SN z dnia 9 maja 2007 r., II CSK 60/07, OSNC
2008/2/53).
Zarówno w piśmiennictwie jak i w judykaturze podkreślono także, że zebranie
informacji o treści właściwego prawa obcego jest obowiązkiem Sądu, a strona może być
5
w tym zakresie jedynie pomocna i nie mogą wynikać dla niej żadne ujemne skutki
procesowe z faktu, że nie zdołała ona przedstawić w tym zakresie stosownych informacji
(wyrok SN z dnia 11 sierpnia 2004 r., II CSK 489/03, niepubl.). Sąd II instancji nie był
zatem zwolniony z obowiązku wynikającego z naruszonego przepisu art. 1143 § 1 zd. 1
k.p.c. w wyniku zbadania oświadczenia z dnia 31 grudnia 2008 r. podpisanego przez
dyrektorów powodowej spółki, na które to oświadczenie powołał się w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku jako na argument przesądzający o wyrażonej przez ten Sąd
ocenie prawnej w przedmiocie poprawności i zakresu przedmiotowego pełnomocnictwa
z dnia 21 maja 2008 r. Tymczasem treść tego oświadczenia powódki nie może mieć
rozstrzygającego znaczenia dla oceny prawnej udzielonego pełnomocnictwa ogólnego,
bez uprzedniego zbadania właściwego prawa obcego regulującego tę instytucję. Nie
można bowiem wykluczać tego, że właściwe prawo obce wyłącza lub ogranicza
dopuszczalność udzielenia dalszego pełnomocnictwa przez pełnomocnika
legitymującego się pełnomocnictwem ogólnym, a nadto że normy właściwego w tym
zakresie prawa obcego mają imperatywny charakter. Ponadto oświadczenie dyrektorów
powodowej spółki z dnia 31 grudnia 2008 r. zawiera wewnętrzną sprzeczność, ponieważ
stwierdza się w nim, że posiadający uprawnienia pełnomocnictwa ogólnego z dnia 21
maja 2008 r. „...bez prawa do oddelegowania uprawnień powyższego
pełnomocnictwa...”, a w dalszej części tego oświadczenia podmioty składające je
potwierdzają dalsze pełnomocnictwo udzielone przez Pana J. K. Panu W. H. i akceptują
treść w nim zawartą.
Tymczasem ocena prawidłowości i zakresu pełnomocnictwa ogólnego z dnia 21
maja 2008 r. musi być dokonana na podstawie właściwego prawa obcego, a nie na
podstawie oświadczenia dyrektorów zarządzających powodowej spółki. Dotyczy to w
szczególności dopuszczalności i zakresu udzielenia na jego podstawie dalszego
pełnomocnictwa z dnia 7 lipca 2008 r. do działania w imieniu powodowej Spółki przez
Pana W. H., a w szczególności skuteczności reprezentowania jej w umowie zbycia praw
i obowiązków z dnia 7 lipca 2008 r. zawartej z Panem J. K. Okoliczność ta jest istotna
dla oceny skuteczności nabycia przez powodową Spółkę, wynikającego z przedwstępnej
umowy sprzedaży udziałów, m.in. uprawnienia do żądania zwrotu zadatku w podwójnej
wysokości.
Z powyższych powodów naruszenie art. 1143 § 1 zd. pierwsze k.p.c. mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy, co przesądziło o wystąpieniu uzasadnionej drugiej
podstawy kasacyjnej i skutkowało uchyleniem zaskarżonego wyroku.
6
Nietrafne okazały się natomiast zarzuty sformułowane w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej.
Zarzuty naruszenia art. 65 § 1 k.c. w zw. z art. 103 § 1 k.c i w zw. z art. 60 k.c.
przez ich niezastosowanie odniósł skarżący do ich niezastosowania do oświadczeń woli
powoda zawartych w dwóch pismach: z dnia 14 lipca 2008 r. i z dnia 22 sierpnia 2008 r.
Tymczasem treść obu tych pism nie była przedmiotem oceny Sądów obu instancji, o
czym świadczy zarówno treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku, jak też wyroku Sądu
pierwszej instancji. W tej sytuacji uznać należało, że zarzuty naruszenia prawa
materialnego uzasadnia się próbą kreacji nowych elementów stanu faktycznego, co nie
mogło odnieść zamierzonego przez skarżącego skutku.
Ponadto przepis art. 103 § 1 k.c. nie mógł być stosowany zarówno do oceny
pełnomocnictwa ogólnego udzielonego Panu J. Z. K., z przyczyn wskazanych przy
ocenie zarzutu naruszenia prawa procesowego, jak również do oceny skuteczności
działań Pana W. H., ponieważ wystąpienie przesłanki z art. 103 § 1 k.c. w postaci
działania tego ostatniego jako pełnomocnika zawierającego umowę bez umocowania
zależy od uprzedniej oceny zakresu pełnomocnictwa ogólnego udzielonego Panu J. K. i
z kolei skuteczności udzielenia przez niego dalszego pełnomocnictwa.
Odwołanie się przez stronę skarżącą w uzasadnieniu omawianych zarzutów do
oświadczenia woli powodowej spółki z dnia 31 grudnia 2008 r. jest bezzasadne również
z tego względu, że oświadczenie to zawiera potwierdzenie i akceptację treści dalszego
pełnomocnictwa udzielonego p. W. H., a nie potwierdzenie ważności umowy zawartej z
jego udziałem, czego wymaga art. 103 § 1 k.p.c.
Chybione okazały się również zarzuty naruszenia art. 65 § 2 k.c. i art. 390 § 1 k.c.
przez ich błędną wykładnię, zwłaszcza pojęcia „uchylania się od zawarcia umowy
przyrzeczonej”. Pojęcie to jest materialnoprawną przesłanką żądania naprawienia
szkody na podstawie art. 390 § 1 k.c., który to przepis nie ma zastosowania w niniejszej
sprawie, ponieważ powódka nie dochodzi roszczenia odszkodowawczego, lecz
dochodzi zapłaty kwoty odpowiadającej dwukrotnej wysokości zadatku, a więc
roszczenia określonego w art. 394 § 1 k.c. I chociaż niewykonanie umowy w rozumieniu
art. 394 § 1 k.c. może być także następstwem uchylenia się od zawarcia umowy
przyrzeczonej w rozumieniu art. 390 § 1 k.c. (por. wyrok SN z dnia 30 maja 2006 r., IV
CSK 66/06, niepubl.), to jest to jednak problem wykładni przesłanki uzasadniającej
zastosowanie art. 394 § 1 k.c., będącego podstawą prawną żądania powódki, którego
błędnej wykładni nie zarzucono jednak w skardze kasacyjnej.
7
Zarzut niezastosowania art. 394 § 3 k.c. okazał się nietrafny dlatego, że pierwszą
przesłanką jego zastosowania jest rozwiązanie umowy przewidującej zapłatę zadatku, a
nie odstąpienie od niej przez jedną ze stron, który to sposób ustania stosunku
obligacyjnego przewidziano w art. 394 § 1 k.c. W będącym podstawą rozstrzygania
stanie faktycznym sprawy brak jest ustalenia, iż doszło do rozwiązania umowy
przewidującej obowiązek zapłaty zadatku, a zatem brak było podstaw do zastosowania
art. 394 § 3 zdanie pierwsze k.c. Natomiast o braku podstaw do zastosowania art. 394 §
3 zdanie drugie k.c. przesądza brak ustalenia, aby niewykonanie umowy przedwstępnej
nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności
albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony. Ponadto Sąd odwoławczy nie
zajmował się ustaleniem okoliczności sprawczych niewykonania umowy przedwstępnej,
ponieważ przyjął brak legitymacji powódki do domagania się od pozwanego zawarcia
umowy przyrzeczonej, a to w następstwie niewykazania przez powódkę skuteczności
umowy cesji z dnia 7 lipca 2008 r. i nabycia w ten sposób przez powódkę statusu
prawnego strony umowy przedwstępnej.
W tej sytuacji odwoływanie się przez stronę skarżącą do niepoczynionego przez
Sąd ustalenia, iż to wyłącznie powód ponosi odpowiedzialność za okoliczności
skutkujące niewykonaniem umowy przedwstępnej sprzedaży udziałów, wskazuje na
próbę skarżącego zastosowania domniemania zaistnienia przesłanek niezbędnych dla
dokonania subsumpcji art. 394 § 3 zdanie drugie k.c., który to zabieg nie może
prowadzić do zasadności zarzutu niezastosowania tego przepisu.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art.108 § 2 k.p.c.