Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 października 2010 r., III CZP 59/10
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Andrzeja Z. przeciwko Marii B.-Z. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20
października 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
w Szczecinie postanowieniem z dnia 9 marca 2010 r.:
"Czy świadczenie uiszczone na podstawie postanowienia zabezpieczającego,
zobowiązującego do łożenia na rzecz pozwanej kosztów utrzymania rodziny w
czasie trwania procesu o rozwód podlega zwrotowi na podstawie art. 410 k.c. w
sytuacji prawomocnego oddalenia żądania pozwanej o alimenty w wyroku
orzekającym rozwód?"
podjął uchwałę:
Świadczenie uiszczone na podstawie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia zobowiązującego do łożenia na rzecz małżonka kosztów
utrzymania rodziny nie podlega zwrotowi jako świadczenie nienależne (art.
410 k.c.) w razie prawomocnego oddalenia w wyroku rozwodowym jego
żądania zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 k.r.o.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy w Szczecinie apelacji pozwanej
od wyroku Sądu Rejonowego Szczecin-Centrum w Szczecinie zasądzającego na
rzecz powoda kwotę 18 700 zł tytułem zwrotu świadczenia nienależnego.
Sąd Rejonowy ustalił, że między stronami toczyła się sprawa o rozwód, w
której pozwana zgłosiła żądanie zasądzenia na jej rzecz alimentów. Sąd Okręgowy
zobowiązał powoda do łożenia na rzecz pozwanej na czas trwania postępowania
kwoty po 750 zł miesięcznie tytułem kosztów utrzymania rodziny, z czego powód
zapłacił pozwanej łączną kwotę 18 700 zł. W okresie wykonywania tego
świadczenia strony mieszkały oddzielnie i nie prowadziły wspólnego gospodarstwa
domowego; były małżeństwem bezdzietnym. Żądanie zasądzenia alimentów na
rzecz pozwanej zostało oddalone wyrokiem Sądu Apelacyjnego, który zmienił w tej
części wyrok rozwodowy Sądu Okręgowego.
Powód podniósł, że w związku z tym odpadła podstawa prawna jego
świadczenia, które stało się nienależne, a Sąd Rejonowy podzielił ten pogląd.
Uznał, że postanowienie o zabezpieczeniu obejmowało faktyczne zabezpieczenie
roszczenia o alimenty zgłoszone przez pozwaną na podstawie art. 27 k.r.o.,
ponieważ obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny ustaje w
następstwie separacji faktycznej małżonków bezdzietnych oraz małżonków, których
dzieci wskutek usamodzielnienia nie pozostają z nimi we wspólnym gospodarstwie
rodzinnym. Podstawa świadczenia alimentów na rzecz pozwanej, zasądzonych na
czas sprawy o rozwód, odpadła więc wraz z oddaleniem w wyroku rozwodowym jej
roszczenia o alimenty.
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą charakteru prawnego wydanego na
podstawie art. 753 k.p.c. postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia kosztów
utrzymania rodziny na czas trwania sprawy o rozwód. Sąd Okręgowy wskazał, że
zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym w doktrynie, zabezpieczenie roszczenia na tej
podstawie ma charakter prowizoryczny i warunkowy, a pozwanemu, który spełnił
świadczenie, w razie oddalenia powództwa, przysługuje roszczenie o jego zwrot.
Jednocześnie jednak celem tego zabezpieczenia jest niewątpliwie natychmiastowe
dostarczenie uprawnionemu środków utrzymania, a nie zabezpieczenie wykonania
późniejszego wyroku, co skłania do przyjęcia, że wydane w tym przedmiocie
postanowienie ma byt samoistny i niezależny od treści tego wyroku. W razie więc
jego niewzruszenia w postępowaniu zabezpieczającym, pobrane na tej podstawie
przez małżonka świadczenie nie może być uznane za nienależne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedmiotem zabezpieczenia w sprawie o rozwód między stronami było
roszczenie określone w postanowieniu Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 2
marca 2007 r. o jego udzieleniu jako roszczenie z tytułu kosztów utrzymania
rodziny. W uzasadnieniu znalazło się stwierdzenie, że zasądzone koszty
utrzymania rodziny są zabezpieczeniem ewentualnych przyszłych alimentów. Sąd
Apelacyjny w Szczecinie, który rozpoznawał zażalenia obu stron na postanowienie
Sądu Okręgowego, wskazał w uzasadnieniu postanowienia z dnia 15 maja 2008 r.,
że wniosek o zabezpieczenie kosztów utrzymania rodziny jest w istocie wnioskiem
o zabezpieczenia roszczenia alimentacyjnego. W uzasadnieniu wyroku z dnia 30
czerwca 2008 r. orzekającego rozwód małżeństwa stron i zasadzającego od
powoda na rzecz pozwanej alimenty Sąd Okręgowy przyjął, że obowiązek
wzajemnej alimentacji powstaje w chwili zawarcia małżeństwa, a potem jedynie
ulega zmianom określonym w art. 60 k.r.o., który stanowił podstawę uwzględnienia
roszczenia pozwanej o alimenty. Oddalając, na skutek apelacji powoda, to
roszczenie wyrokiem z dnia 17 grudnia 2008 r., Sąd Apelacyjny w Szczecinie uznał,
że nie zachodzi niezbędna dla ich orzeczenia przesłanka niedostatku określona w
art. 60 § 1 k.r.o.
Na tle wyżej przedstawionych motywów rozstrzygnięcia Sądów orzekających
w sprawie o rozwód oraz wcześniej przytoczonego stanowiska Sądu Rejonowego
orzekającego w niniejszej sprawie o zapłatę kwoty odpowiadającej sumie
świadczeń uiszczonych przez powoda na podstawie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia, niewątpliwe jest, że świadczenie to miało służyć ponoszeniu
kosztów utrzymania rodziny. Rozbieżne i częściowo także niespójne są natomiast
poglądy Sądów co do tego, czy żądanie ich zabezpieczenia jest równoznaczne z
żądaniem zabezpieczenia roszczenia pozwanej o zasądzenie alimentów w czasie
trwania małżeństwa i jaka jest relacja między przysługującym pozwanej w tym
czasie roszczeniem a zgłoszonym w sprawie roszczeniem o alimenty po rozwodzie
małżeństwa stron, opartym na art. 60 k.r.o.
Kwestie te oraz trafnie dostrzeżony przez Sąd Okręgowy przedstawiający
zagadnienie prawne problem charakteru postanowienia o zabezpieczeniu kosztów
utrzymania rodziny udzielonego w sprawie o rozwód po zmianie przepisów kodeksu
postępowania cywilnego mają dla rozstrzygnięcia tego zagadnienia decydujące
znaczenie.
Użyte w art. 753 k.p.c. pojęcie „spraw o alimenty” obejmuje także sprawy, w
których zgłoszone zostało, na podstawie z art. 27 k.r.o., żądanie przyczyniania się
do zaspokajania kosztów rodziny, mające charakter alimentacyjny. Zagadnienie,
czy małżonkom przysługuje w czasie trwania małżeństwa jedynie roszczenie o
zaspokojenie kosztów rodziny, czy także roszczenie stricte alimentacyjne, jest
rozstrzygane w doktrynie niejednolicie. Przepisy kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego normują jedynie obowiązek alimentacyjny, powstający między
małżonkami po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa, albo po orzeczeniu
separacji (art. 60 i 130 k.r.o.).
W czasie trwania małżeństwa oboje małżonkowie są zobowiązani na
podstawie art. 27 k.r.o. do przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą
przez swój związek założyli. Celem opartego na tej podstawie obowiązku jest
uzyskanie od obojga małżonków środków materialnych dla zapewnienia
prawidłowego funkcjonowania rodziny jako całości oraz zaspokojenia
uzasadnionych potrzeb jej poszczególnych członków, przy zachowaniu zasady
równej stopy życiowej (uzasadnienie uchwały pełnego składu Izby Cywilnej i
Administracyjnej Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86,
OSNCP 1988, nr 4, poz. 86). Wyraźne rozróżnienie między istniejącym między
małżonkami w czasie trwania małżeństwa roszczeniem o zaspokojenie potrzeb
rodziny i roszczeniem o alimenty wprowadza natomiast art. 445 k.p.c.
Na tle wykładni art. 27 k.r.o. w judykaturze ukształtował się pogląd, że o
potrzebach rodziny można mówić w zasadzie wówczas, gdy rodzina jest związana
węzłem wspólnego pożycia (uzasadnienia uchwały pełnego składu Izby Cywilnej i
Administracyjnej Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, oraz
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1999 r., III CKN 153/99, nie publ.). Jeżeli
małżonkowie pozostają w faktycznej separacji, ustała między nimi wszelka więź, są
bezdzietni, bądź ich dzieci, już samodzielne, nie pozostają z nimi we wspólnym
gospodarstwie domowym, nie można uznać, że rodzina istnieje. Należy podzielić
trafne zapatrywanie wyrażone w piśmiennictwie, że w takiej sytuacji obowiązek
małżonka przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny nie wygasa lecz
przybiera postać opartego na podstawie art. 27 k.r.o. obowiązku alimentowania
drugiego małżonka w rozmiarze wynikającym z zasady równej stopy życiowej
małżonków. Tak rozumianego pojęcia „obowiązku alimentacyjnego” dotyczy też art.
445 k.p.c.
Udzielenie zabezpieczenia kosztów utrzymania rodziny lub alimentów między
małżonkami nie wymaga zgłoszenia żądania ich zasądzenia; wystarczający jest
sam wniosek o zabezpieczenie. Orzeczenie o zabezpieczeniu przyznaje roszczeniu
ochronę tymczasową na czas trwania postępowania, a o jego zasadności sąd
rozstrzyga ostatecznie w wyroku.
Określony w art. 58 k.r.o. przedmiot orzekania przez sąd w wyroku
rozwodowym nie obejmuje roszczenia o dostarczanie rodzinie środków utrzymania i
– mającego podstawę w art. 27 k.r.o. – roszczenia o alimenty między małżonkami
na czas procesu, szeroko bowiem rozumiany obowiązek alimentacyjny oparty na tej
podstawie prawnej wygasa na skutek ustania małżeństwa. Nie stanowi jego
prawnej kontynuacji obowiązek alimentacyjny oparty na podstawie art. 60 k.r.o.,
który powstaje dopiero wskutek rozwiązania małżeństwa przez rozwód
(uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia z dnia 5 października 1982 r., III
CZP 38/82, OSNCP 1983, nr 2-3, poz. 31). Nie można więc uznać, że podstawa
świadczonych na rzecz współmałżonka przez czas trwania procesu alimentów,
mająca źródło w postanowieniu o udzieleniu ich zabezpieczenia w sprawie o
rozwód, odpada w następstwie oddalenia roszczenia tego małżonka o alimenty
określone w art. 60 k.r.o.
Nowelizacja przepisów o zabezpieczeniu dokonana ustawą z dnia 2 lipca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804) zmieniła model postępowania zabezpieczającego
w sprawach o rozwód przez uchylenie art. 443 k.p.c., nadającego mu, w ramach
tego postępowania, odrębny charakter. Przepis ten powierzał sądowi
prowadzącemu sprawę o rozwód, na czas jej trwania, orzekanie o wszelkich
sprawach rodziny. Wydawane na tej podstawie postanowienia w sposób ostateczny
regulowały na czas trwania postępowania objęty nimi przedmiot rozstrzygnięcia
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1971 r., III CZP 43/71, OSNCP
1972, nr 3, poz. 46 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1973 r., III
CRN 245/73, OSNCP 1974, nr 6, poz. 118). Na podstawie art. 443 § 2 k.p.c. do
postanowień tych miały odpowiednio zastosowanie przepisy o postępowaniu
zabezpieczającym. Przez czas trwania sprawy o rozwód art. 443 k.p.c. wyłączał
rozpoznanie objętych nim spraw w „trybie zwykłym” (uzasadnienie uchwał Sądu
Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1967 r., III CZP 23/67, OSNCP 1967, nr 11, poz.
195 i z dnia 21 września 1971 r., III CZP 43/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 46).
Jak trafnie podnosi się w piśmiennictwie, poddanie rozpoznawanych w
postępowaniu odrębnym spraw o rozwód ogólnym regułom postępowania
zabezpieczającego nie może prowadzić do eliminacji celu tego postępowania,
wykraczającego poza sam tylko interes małżonków. Do celu postępowania w
sprawie, w kontekście przesłanek zabezpieczenia, odwołuje się art. 7301
§ 2 k.p.c.
Celem rozpoznania sprawy o rozwód powinno być uzyskanie rezultatu zgodnego z
zasadami ochrony rodziny, dobra małoletnich dzieci i trwałości małżeństwa
(uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r.,
III CZP 70/66, OSNCP 1968, nr 5, poz. 77 i z dnia 9 czerwca 1976 r., III CZP 46/75,
OSNCP 1976, nr 9, poz. 184). Zgodna z tymi wskazaniami wykładnia przepisów o
zabezpieczeniu w odniesieniu do postępowania w sprawach o rozwód powinna
uwzględniać, w stopniu niezbędnym dla zachowania jego celów i zasad, odrębność
tego postępowania, wyrażającą się w zakresie zabezpieczenia kosztów utrzymania
rodziny w szczególnym charakterze postanowienia o jego udzieleniu jako
postanowienia merytorycznego, rozstrzygającego ostatecznie na czas procesu o
objętym nim przedmiecie. Postanowienie to odrywa się od kończącego sprawę o
rozwód wyroku i nie podlega w nim weryfikacji, a jego kontrola odbywa się w
ramach postępowania zabezpieczającego.
Z przedstawionych względów orzeczono, jak w uchwale.