Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 24 LISTOPADA 2010 R.
I KZP 22/10
Na postanowienia sądu, wydane w trybie art. 203 k.p.k., o nie-
uwzględnieniu wniosku o orzeczenie badań psychiatrycznych oskarżo-
nego połączonych z obserwacją w zakładzie leczniczym, bądź o odmo-
wie jej przedłużenia na dalszy oznaczony czas, nie przysługuje zażale-
nie.
Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki.
Sędziowie SN: J. Grubba (sprawozdawca), P. Kalinowski.
Prokurator Prokuratury Generalnej: B. Mik.
Sąd Najwyższy – Izba Karna w sprawie Bronisławy O., po rozpo-
znaniu przedstawionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd
Okręgowy w G., postanowieniem z dnia 21 września 2010 r., zagadnie-
nia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy przysługuje zażalenie na postanowienie sądu wydane w trybie
art. 203 § 2 i 3 k.p.k. o nieuwzględnieniu wniosku o orzeczenie badań
psychiatrycznych oskarżonego połączonych z obserwacją w zakładzie
leczniczym, bądź o odmowie jej przedłużenia na dalszy oznaczony
czas?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
2
U Z A S A D N I E N I E
Postawione zagadnienie prawne wyłoniło się w następującej sytua-
cji procesowej:
Bronisława O. stanęła pod zarzutami tego, że:
1/ w dniu 26 na 27 grudnia 2009 r. w P. w zamiarze uśmiercenia 20 in-
dyków, 22 kur i 22 kaczek należących do Wiktora K., rozsypała na jego
posesji truciznę na szczury, lecz zamierzonego skutku nie osiągnęła z
uwagi na wcześniejsze ujawnienie rozsypanej na ziemi trucizny przez
pokrzywdzonego;
tj. popełnienia przestępstwa z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 35 ust. 1 usta-
wy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 2003 r. Nr
106, poz. 1002 ze zm.),
2/ w okresie od stycznia 2009 r. do grudnia 2009 r. w P. groziła Wiktoro-
wi K. i Marii K. oraz Tomaszowi K. i jego rodzinie pozbawieniem życia i
zniszczeniem mienia, przy czym groźby te z uwagi na okoliczności w ja-
kich były składane, wzbudziły w nich obawę, że zostaną spełnione;
tj. popełnienia przestępstwa z art. 190 § 1 k.k.
W dniu 19 maja 2010 r. do Sądu Rejonowego w R. wpłynął wnio-
sek Prokuratury Rejonowej w R. o orzeczenie badań psychiatrycznych
połączonych z obserwacją w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psy-
chicznie Chorych w R. na okres 4 tygodni.
Sąd Rejonowy w R. postanowieniem z dnia 17 czerwca 2010 r., na
podstawie art. 203 § 1 k.p.k. w zw. z art. 259 § 2 k.p.k. nie uwzględnił
wniosku prokuratora stwierdzając, że ze względu na okoliczności sprawy
uzasadnione jest przypuszczenie, iż w stosunku do podejrzanej sąd
orzeknie karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej
wykonania lub karę łagodniejszego rodzaju.
3
Postanowienie to zaskarżył prokurator podnosząc zarzuty obrazy
prawa procesowego – art. 259 § 2 k.p.k. oraz nieuwzględnienia treści art.
259 § 4 k.p.k.
Sąd Okręgowy w G., postanowieniem z dnia 27 lipca 2010 r., na
podstawie art. 430 § 1 k.p.k. przyjęte zażalenie pozostawił bez rozpo-
znania, jako niedopuszczalne z mocy ustawy.
Również powyższe postanowienie zostało zaskarżone. Prokurator
Prokuratury Okręgowej w G. w swym zażaleniu podniósł zarzut obrazy
art. 203 § 4 k.p.k., polegającej na wyrażeniu błędnego poglądu, że w
opisanej sytuacji procesowej nie przysługuje stronie środek odwoławczy.
Podnosząc powyższe, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego posta-
nowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Okręgowy w G., rozpoznając wniesiony środek odwoławczy
uznał, że wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wy-
kładni ustawy i na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przedstawił je do roz-
strzygnięcia Sądowi Najwyższemu w formie pytania: „czy przysługuje
zażalenie na postanowienie sądu wydane w trybie art. 203 § 2 i 3 k.p.k. o
nieuwzględnieniu wniosku o orzeczenie badań psychiatrycznych oskar-
żonego połączonych z obserwacją w zakładzie leczniczym, bądź o od-
mowie jej przedłużenia na dalszy oznaczony czas?”
Prokurator Prokuratury Generalnej w pisemnym wniosku wyraził
pogląd, że pytanie prawne sformułowane w niniejszej sprawie „zasadni-
czo” spełnia wymogi określone w art. 441 k.p.k. W tej sytuacji Prokurator
wniósł o podjęcie uchwały następującej treści: „Na postanowienie sądu o
odmowie uwzględnienia wniosku o orzeczenie badań psychiatrycznych
oskarżonego połączonych z obserwacją w zakładzie leczniczym wydane
na podstawie art. 203 § 1 i 2 k.p.k., zażalenie nie przysługuje”.
Rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy
zważył.
4
Zgodnie z dyspozycją art. 441 k.p.k. sąd odwoławczy może wystą-
pić do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego tylko
wówczas, gdy mając wątpliwości, których samodzielnie nie jest w stanie
wyjaśnić (por. m. in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 paź-
dziernika 1996 r., I KZP 24/96, OSNKW 1997 z. 1-2, poz. 7), uznaje że
przepis ustawy mający zastosowanie w danej sprawie wymaga zasadni-
czej wykładni. Treść uzasadnienia postanowienia zawierającego pytanie
postawione Sądowi Najwyższemu wskazuje na to, że Sąd Okręgowy
miał w niniejszej sprawie takie wątpliwości. Co więcej, Sąd ten dokonu-
jąc wykładni przepisu art. 203 § 2, 3 i 4 k.p.k. przedstawił argumenty po-
zwalające na przyjęcia, że dotychczasową praktykę orzeczniczą, w
omawianej kwestii, można uznać za niejednolitą. W tej sytuacji stwierdzić
należy, że zaistniały podstawy ku temu, aby przyjąć, iż spełnione zostały
wymogi z art. 441 § 1 k.p.k. pozwalające na wystąpienie z pytaniem
prawnym do Sądu Najwyższego.
Jednym z pierwszych argumentów, które przytacza Sąd Okręgowy
w uzasadnieniu swego postanowienia jest odwołanie się do brzmienia
art. 130 k.p.k. z 1928 r. (Dz. U. R.P. z 1939 r. Nr 8, poz. 44). Bez-
sprzecznie, w § 4 tego przepisu, ustawodawca w sposób jednoznaczny
określił, że „na postanowienie, nakazujące obserwację w zakładzie lecz-
niczym, służy zażalenie”. A contrario, nie budzi zatem żadnych wątpliwo-
ści, że w świetle tego przepisu, środek odwoławczy nie przysługiwał na
orzeczenie nie uwzględniające wniosku o poddanie oskarżonego takiej
obserwacji. Trudno jednak na podstawie powyższego wyprowadzić
wniosek, że skoro obecny § 4 art. 203 k.p.k. brzmi inaczej, oznacza to, iż
unormowano nim odmienny zakres sytuacji procesowych, w których do-
puszczalne jest wniesienie środka zaskarżenia. Nie można wszak zapo-
minać, że choć Kodeks postępowania karnego z 1997 r. odwołuje się do
wielu rozwiązań procesowych zaczerpniętych z ustawodawstwa II Rze-
5
czypospolitej, to trudno mówić o prostej kontynuacji, która pozwoliłaby
wyprowadzać wnioski w sferze wykładni językowej na drodze dosłowne-
go porównywania sformułowań zawartych w obu ustawach. Bardziej ce-
lowe wydaje się przeanalizowanie całej konstrukcji ówczesnego art. 130
k.p.k. i porównanie jej z obecnym brzmieniem art. 203 k.p.k. Zauważyć
zatem trzeba, że choć oba artykuły składają się z 5 paragrafów, to mają
inny zakres normowania. Obecnie cały art. 203 k.p.k. poświęcony jest
obserwacji sądowo – psychiatrycznej. Artykuł 130 k.p.k. z 1928 r. w § 1
regulował kwestie sporządzania opinii psychiatrycznej, zaś w § 5, możli-
wość poddania badaniom psychiatrycznym pokrzywdzonego. Paragrafy
2 i 3 art. 130 k.p.k. z 1928 r. i paragrafy 1, 2 i 3 art. 203 k.p.k. z 1997 r.,
choć różnią się terminami i stopniem doprecyzowania poszczególnych
rozwiązań, co do zasady w ten sam sposób normują instytucję obserwa-
cji w zakładzie leczniczym. Mając na uwadze właśnie tę analogię należy
analizować brzmienie § 4 obu przepisów. Postawić można bowiem tezę,
że skoro oba przepisy normują tą samą instytucję i czynią to w sposób
podobny, to podobny powinien być też przewidziany w tych przepisach
zakres zaskarżenia. W tym kontekście, stanowcze sformułowanie wska-
zujące, że tylko „na postanowienie nakazujące obserwację służy zażale-
nie” może być wykorzystane w procesie wykładni art. 203 § 4 k.p.k. Po-
wyższe, z całą pewnością nie dostarcza jednak pewnych i ostatecznych
argumentów pozwalających na zakończenie wykładni na tym etapie.
Niewątpliwie natomiast należy stwierdzić, że przedstawione wnioski w
zasadniczy sposób różnią się od argumentacji zawartej w uzasadnieniu
postanowienia Sądu Okręgowego.
Trudno też zgodzić się z wywodem odnoszącym się do treści prze-
pisu art. 426 § 3 k.p.k. Przepis ten ma bowiem inną konstrukcję niż art.
203 k.p.k. Reguluje on kwestię dopuszczalności zaskarżania orzeczeń
6
sądu odwoławczego i enumeratywnie wskazuje trzy grupy takich posta-
nowień:
- o przeprowadzeniu obserwacji w zakładzie leczniczym,
- o zastosowaniu środka zapobiegawczego,
- o nałożeniu kary pieniężnej.
Nie ma tu zatem mowy o odesłaniu wprost do uregulowań zawar-
tych w poprzedzających paragrafach. Warto przy tym zauważyć, że we
wszystkich wymienionych w art. 426 § 3 k.p.k. przypadkach, choć orze-
czenie zapada na etapie postępowania odwoławczego, to ma ono cha-
rakter „pierwszoinstancyjny”, dotyczy bowiem pierwszych rozstrzygnięć
w tym przedmiocie. Nie ma zatem też racjonalnego powodu ku temu,
aby przyjmować, że inny mógłby być zakres zaskarżenia takiego orze-
czenia, w zależności od tego, czy wydane zostało ono przez sąd pierw-
szej, czy drugiej instancji.
Jako najistotniejsze potraktować należy jednak argumenty odwołu-
jące się do kontekstu normatywnego samego art. 203 k.p.k. Przepis ten
w § 4 wskazuje, że zażalenie przysługuje na „postanowienia, o których
mowa w § 2 i 3”. W paragrafach tych zaś ustawodawca określa działanie
sądu wyłącznie od strony „pozytywnej”. Sąd:
1. orzeka o potrzebie obserwacji w zakładzie leczniczym,
2. określa miejsce tej obserwacji,
3. określa czas jej trwania,
4. może przedłużyć ten termin na czas określony.
Zatem jedynie w stosunku do wymienionych czterech decyzji sądu
wydanych w tym trybie przysługuje prawo do ich zaskarżenia. Tym sa-
mym, brak podstaw do przyjęcia, że skarżone mogą być jakiekolwiek
orzeczenia „negatywne” wydane przez sąd. Stwierdzić zatem należy, że
zażalenie nie przysługuje na postanowienie sądu wydane w trybie art.
203 k.p.k. o nieuwzględnieniu wniosku o orzeczenie badań psychiatrycz-
7
nych oskarżonego połączonych z obserwacją w zakładzie leczniczym,
bądź o odmowie jej przedłużenia na dalszy oznaczony czas.
Jak wydaje się (również w świetle judykatów przywołanych w uza-
sadnieniu pytania) kwestia ta, choć rodziła dotąd pewne rozbieżności w
orzecznictwie niektórych sądów, to bywała też traktowana, jako nie bu-
dząca istotniejszych wątpliwości. Na poparcie powyższego należy przy-
wołać choćby tezę postanowienia Sądu Apelacyjnego w Katowicach z
dnia 7 lutego 1996 r., II AKz 54/96, w którym stwierdzono, że: „Kodeks
postępowania karnego nie przewiduje zażalenia na postanowienie uchy-
lające zarządzenie poddania oskarżonego obserwacji w szpitalu psychia-
trycznym” (OSA z 1997 r., nr 7-8, poz. 29). Na gruncie natomiast „nowe-
go” Kodeksu postępowania karnego stanowisko w tej kwestii zajął w po-
stanowieniu z dnia 21 maja 2008 r. Sąd Apelacyjny w Lublinie, II AKz
214/08 stwierdzając, że: „Postanowienie o umieszczeniu oskarżonego w
zakładzie leczniczym w celu obserwacji – stosownie do treści art. 203 §
4 k.p.k. – jest zaskarżalne. Zażalenie nie przysługuje natomiast na decy-
zję o odmowie poddania oskarżonego obserwacji w warunkach zakładu
leczniczego, podobnie, jak na decyzję o odmowie przedłużenia obser-
wacji.” (LEX nr 454027).
W doktrynie procesu karnego można znaleźć tak jednoznaczne
stwierdzenia, jak choćby R. A. Stefańskiego w komentarzu do art. 203
k.p.k.: „Nie przysługuje ten środek (zażalenie – dopisek SN) na posta-
nowienie o odmowie zarządzenia umieszczenia oskarżonego na obser-
wacji lub odmowie jej przedłużenia”. (Komentarz do Kodeksu postępo-
wania karnego [w:] Z. Gostyński (red.): Warszawa 2003 T. I str. 940), czy
analogiczne zapatrywanie wyrażone przez K. Eichstaedta (w:) Orzekanie
o obserwacji psychiatrycznej, (Prok. i Pr. 2009, Nr 9, str. 20) – „za poglą-
dem, iż zażalenie przysługuje tylko na orzeczenie pozytywne, to jest o
umieszczeniu na obserwacji psychiatrycznej oraz na jej przedłużenie,
8
natomiast na orzeczenie o charakterze negatywnym zażalenie nie przy-
sługuje, w sposób jednoznaczny przemawia wykładnia gramatyczna
przepisu art. 203 § 4 k.p.k.”.
Na koniec należałoby jeszcze przypomnieć, że ustawodawca
kształtując instytucję procesową obserwacji w zakładzie leczniczym, za-
warł w przepisach określających zasady jej stosowania odesłania do sto-
sowania środków zapobiegawczych, a w szczególności tymczasowego
aresztowania – nakaz odpowiedniego stosowania art. 259 § 2 k.p.k., czy
art. 249 § 3 i 5 k.p.k. W sposób oczywisty wynika to z tego, że zarówno
tymczasowe aresztowanie, jak i obserwacja w zamkniętym zakładzie
leczniczym, wywierają podobny skutek w zakresie ograniczenia natural-
nego prawa człowieka do wolności. Stąd stosowanie tych instytucji pro-
cesowych poddano kontroli sądowej realizującej się w prawie zaskarża-
nia decyzji o zastosowaniu tych środków oraz obserwacji. Jasno też z
tego wynika, że uprawnienie do skarżenia decyzji o obserwacji w zakła-
dzie leczniczym powiązane jest ściśle z pozbawieniem oskarżonego
wolności. Z tego też względu, skarżone mogą być jedynie te decyzje,
które taki skutek wywołują. Nie jest natomiast tak, że niezastosowanie
obserwacji może wywołać analogiczny skutek do odmowy zastosowania
tymczasowego aresztowania (czy innego środka zapobiegawczego) – a
więc w taki sam sposób utrudnić lub też uniemożliwić prowadzenie pro-
cesu karnego, czy też stworzyć zagrożenie, że popełnione zostanie no-
we, ciężkie przestępstwo. W tym zakresie zatem, analogii co do zakresu
zaskarżania, należy poszukiwać nie do środków zapobiegawczych, lecz
do nieuwzględnienia wniosku o dopuszczenie dowodu – na które zaża-
lenie nie przysługuje. Taki wszak charakter ma obserwacja w zakładzie
leczniczym, która jest badaniem stanu zdrowia psychicznego oskarżo-
nego, będąca następstwem dopuszczenia dowodu z opinii biegłych.
9
Konkludując stwierdzić należy, że nieuwzględnienie wniosku o
orzeczenie badań psychiatrycznych oskarżonego połączonych z obser-
wacją w zakładzie leczniczym, bądź odmowie jej przedłużenia na dalszy
oznaczony czas, traktowane być powinno, jak inne decyzje o oddaleniu
wniosków dowodowych. Na decyzje te zaś zażalenie nie przysługuje i
skarżone mogą być jedynie przy okazji wnoszenia apelacji – w trybie art.
447 § 3 k.p.k.
Kierując się przedstawionymi względami Sąd Najwyższy uchwalił,
jak na wstępie.