Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 134/10
Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Beaty N. przeciwko Dariuszowi M. o
pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 24 lutego 2011 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 10
listopada 2010 r.:
"Czy przysługująca uprawnionemu wierzytelność z tytułu wymagalnych
świadczeń alimentacyjnych może stanowić przedmiot przelewu?"
podjął uchwałę:
Wierzytelność o zapłatę wymagalnych świadczeń alimentacyjnych nie
może być przedmiotem przelewu (art. 509 § 1 k.c.).
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, w której
powódka twierdziła, że wierzyciel Dariusz M. egzekwuje od niej w prowadzonym
postępowaniu egzekucyjnym nieistniejącą wierzytelność w wysokości 10 823 zł.
Wierzytelność ta, którą Dariusz M. miał nabyć od Jarosława N., nie istniała już w
chwili jej nabycia, wygasła bowiem na skutek złożenia przez powódkę pierwotnemu
wierzycielowi oświadczenia o potrąceniu wzajemnej wierzytelności. Powódka
nabyła wierzytelność wzajemną w kwocie 11 000 zł z tytułu wymagalnych rat
alimentacyjnych w drodze umowy przelewu zawartej z córką, na rzecz której zostały
one zasądzone od ojca Jarosława N., wierzyciela powódki z tytułu zasądzonych w
wyroku sądowym, egzekwowanych obecnie kosztów postępowania.
Rozpoznając apelację od wyroku Sądu Rejonowego, Sąd Okręgowy w
Szczecinie powziął wątpliwość, czy przysługująca uprawnionemu wierzytelność z
tytułu wymagalnych świadczeń alimentacyjnych może stanowić przedmiot przelewu
ze względu na właściwość zobowiązania alimentacyjnego w rozumieniu art. 509 § 1
k.c. W uzasadnieniu wskazał na rozbieżność poglądów doktryny w tym zakresie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Celem obowiązku alimentacyjnego na płaszczyźnie moralnej jest uczynienie
zadość wynikającemu z więzów rodzinnych obowiązkowi świadczenia pomocy tym
członkom rodziny, którzy własnymi siłami i środkami nie mogą zaspokoić swych
potrzeb bytowych. Zgodnie z art. 128 k.r.o., istota alimentacji polega na
dostarczaniu środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania.
Świadczenie dłużnika może polegać na dostarczaniu środków utrzymania w
pieniądzu albo naturze, a także na spełnianiu określonych usług lub czynności (art.
135 § 2 k.r.o.).
Obowiązek alimentacyjny powstaje z mocy ustawy między osobami
połączonymi węzłem rodzinnym oraz między innymi osobami, określonymi przez
kodeks rodzinny i opiekuńczy. Konkretny obowiązek alimentacyjny powstaje w razie
spełnienia się ustawowych przesłanek alimentacji; uprawnionemu przysługuje
roszczenie o alimenty (wierzytelność), a zobowiązany – dłużnik ma obowiązek
spełnić odpowiadające mu świadczenie alimentacyjne (dług).
Ze względu na ich cel i treść świadczenia, prawa i obowiązki alimentacyjne
mają charakter ściśle osobisty (uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25
listopada 1975 r., III CZP 76/75, OSNCP 1976, nr 10, poz. 207) i są
nieprzenaszalne zarówno inter vivos jak i mortis causa. Gasną z chwilą śmierci
uprawnionego lub zobowiązanego, jednakże zasądzone raty alimentacyjne, które
stały się wymagalne za życia uprawnionego, wchodzą do spadku po nim
(orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 1960 r., 1 CR 447/60, OSN
1961, nr 4, poz. 114 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1965 r., III CO
36/65, OSNCP 1966, nr 3, poz. 37). Po śmierci zobowiązanego obowiązek
alimentacyjny wobec uprawnionego na przyszłość aktualizuje się w stosunku do
osób zobowiązanych w dalszej kolejności według zasad określonych w kodeksie
rodzinnym i opiekuńczym. Wierzytelności alimentacyjne nie mogą być umorzone
przez potrącenie (art. 505 k.c.), nie mogą być przedmiotem egzekucji (art. 831 § 1
pkt 3 k.p.c.) i zastawu (art. 327 k.c.). Uprawniony nie może zrzec się prawa do
alimentacji, nawet za zapłatą jednorazowej skapitalizowanej kwoty przyszłych
świadczeń, ani zbyć innej osobie zarówno samego prawa do alimentacji, jak i –
zgodnie z poglądem dominującym w piśmiennictwie – wymagalnych już rat
alimentacyjnych. Nie jest też dopuszczalne przejęcie obowiązku alimentacyjnego
przez inną osobę, chociaż typowe świadczenie alimentacyjne w postaci określonej
sumy pieniężnej dłużnik alimentacyjny może, stosownie do art. 356 § 2 k.c., spełnić
za pośrednictwem osoby trzeciej, w szczególności poręczyciela (uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1990 r., III CZP 21/90 OSNCP
1990, nr 10-11, poz. 128).
W nowszym piśmiennictwie prezentowany jest pogląd zwężający zasadę
nieprzenoszalności praw alimentacyjnych przez dopuszczenie możliwości zbycia
innej osobie przez uprawnionego rat alimentacyjnych już wymagalnych także w
drodze przelewu wierzytelności. Wskazuje się, że przemawiają za tym względy
ekonomiczne, polegające na stworzeniu osobie uprawnionej do alimentacji
możliwości odpłatnego zbycia zasądzonych, zaległych rat alimentacyjnych, których
nie może wyegzekwować, w celu uzyskania środków utrzymania lub zaciągnięcia
pożyczki z przeznaczeniem na te środki i przelania na pożyczkodawcę
zasądzonych zaległych świadczeń alimentacyjnych ze skutkiem zwolnienia się z
długu. Podnosi się, że raty alimentacyjne, które stały się wymagalne i zostały
zasądzone prawomocnym wyrokiem, nie są już ściśle związane z osobą
uprawnionego.
Jak przyjmuje się w doktrynie, wynikający z art. 509 § 1 k.c. zakaz przelewu
wierzytelności, ze względu na kryterium właściwości zobowiązania, odnosi się do
dwóch kategorii wierzytelności. Po pierwsze, obejmuje wierzytelności, w wypadku
których dłużnikowi nie jest obojętne, komu świadczy. Należą tu np. wierzytelności z
umowy przedwstępnej oraz – ze względu na art. 698 k.c. – prawo dzierżawy i – ze
względu na art. 6882
k.c. – prawo najmu lokalu, a także wierzytelności o
świadczenie niektórych usług. Przeszkoda ta istnieje w odniesieniu do przelewu
wierzytelności z rachunku bankowego w okresie zawieszenia działalności banku
oraz – z wyjątkami – w odniesieniu do przelewu uzyskanej w wyniku przetargu w
stosunku do gminy wierzytelności o nabycie lub oddanie w wieczyste użytkowanie
nieruchomości. Po drugie, zakaz przelewu wierzytelności ze względu na właściwość
zobowiązania obejmuje wierzytelności, których cel powstania może być osiągnięty
wyłącznie wtedy, gdy świadczenie zostanie spełnione osobiście wierzycielowi. Do
tej kategorii trafnie zaliczane są m.in. wierzytelności alimentacyjne.
Obowiązek alimentacyjny – obok realizacji celu ekonomicznego, jakim jest
zapewnienie uprawnionemu niezbędnych środków materialnych pozwalających
zaspokoić jego potrzeby – służy kształtowaniu właściwych wzorców postępowania
w rodzinie, wpływa na umocnienie więzi i kształtuje wzajemne relacje między jej
członkami. Realizacja tych celów jest możliwa jedynie w relacji między osobami
uprawnionymi i zobowiązanymi do alimentacji, określonymi kodeksie rodzinnym i
opiekuńczym.
Przeniesieniu wierzytelności alimentacyjnej na osobę trzecią w drodze
przelewu – ze względu na przesłankę właściwości zobowiązania – poza
wskazanym ściśle osobistym charakterem zobowiązania alimentacyjnego
sprzeciwia się także właściwy dla niego przedmiot, którego nie stanowi zapłata, lecz
zaspokojenie potrzeb życiowych uprawnionego.
Z tej racji uprawniony do alimentacji jest nie tylko chroniony przed ryzykiem
pozbawienia go środków utrzymania w następstwie wprowadzenia jego
wierzytelności alimentacyjnych do obrotu, ale także korzysta z istotnych ułatwień w
dochodzeniu i egzekwowaniu zasądzonych z tego tytułu świadczeń, stanowiących
ekwiwalent za ograniczenia związane ze zbywalnością roszczeń. Ochrona w tym
zakresie realizowana jest przez szczególne instrumenty prawne uregulowane w
przepisach kodeksu postępowania cywilnego oraz przepisach innych aktów
prawnych, ściśle związanych i zharmonizowanych z instytucjami prawa rodzinnego
(por. np. ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do
alimentów, jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 ze zm.).
Przy przyjęciu dopuszczalności przelewu rat alimentacyjnych realne jest
niebezpieczeństwo dezintegracji spójnego systemu regulacji alimentacyjnych, co
może prowadzić do wielu trudnych do przewidzenia konsekwencji społecznych i
prawnych, a w efekcie do naruszenia praw osób uprawnionych do alimentacji, w
tym w szczególności osób małoletnich, do których kierowana jest pomoc z funduszu
alimentacyjnego, przy stosunkowo niewielkiej rzeczywistej możliwości zaspokojenia
ich interesów w drodze sięgnięcia do mechanizmów rynkowych, nie dających tym
osobom żadnych przywilejów w stosunku do innych uczestników obrotu.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak
w uchwale (art. 390 k.p.c.).