Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 453/10
.
POSTANOWIENIE
Dnia 4 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego
w L.
przy uczestnictwie Firmy Handlowej "N." A. i R. G. spółki jawnej
w N.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 17 grudnia 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego
i kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 17 grudnia 2009 r. Sąd Okręgowy w P. w sprawie z
wniosku Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego w L. (numer wniosku
[…]) z udziałem Firmy Handlowej „N. " A. i R. G. spółka jawna w N. o wpis hipoteki
przymusowej na skutek apelacji uczestnika postępowania uchylił zaskarżony wpis i
wniosek oddalił. Rozstrzygnięcie swoje Sąd Okręgowy oparł na ustaleniu, że
wnioskodawca od początku postępowania wnosił o wpisanie hipoteki przymusowej
zwykłej, nie wskazując zarazem, że chodzi mu o hipotekę przymusową kaucyjną
Postanowieniem referendarza sądowego z dnia 7 stycznia 2008 r. wniosek ten
został oddalony, gdyż został do niego dołączony dokument w postaci decyzji
Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej nieprawidłowo poświadczonej za zgodność
z oryginałem. Wnioskodawca oryginał decyzji dołączył dopiero do skargi na
orzeczenie referendarza sądowego. Jednocześnie, jak uznał Sąd Okręgowy,
w piśmie z dnia 31 stycznia 2008 r. wnioskodawca uzupełnił skargę zmieniając
żądanie wniosku na wpis hipoteki przymusowej kaucyjnej. Sąd Okręgowy przyjął,
że zmiana wniosku o wpis na etapie rozpoznawania skargi od orzeczenia
referendarza sądowego nie jest dopuszczalna. Ponieważ zaś hipoteka
przymusowa zwykła i hipoteka przymusowa kaucyjna różnią się od siebie - przede
wszystkim tym na podstawie, jakich dokumentów może dojść do ich wpisania do
księgi wieczystej - to wniosek podlegał oddaleniu, gdyż dołączona decyzja nie
miała charakteru ostatecznego.
Od wskazanego postanowienia skargę kasacyjną wywiódł wnioskodawca.
W skardze tej zarzucił naruszenie:
- art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że
wniosek o wpisanie hipoteki przymusowej do określonej kwoty, obejmującej
oprócz zaległości podatkowych również odsetki, nie stanowi wniosku
o wpisanie hipoteki przymusowej kaucyjnej;
- art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c., art. 6266
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 29 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tj. Dz.U. z 2001 r., Nr 124,
DOZ. 1361 ze zm. - dalej jako „u.k.w.h."), art. 193 § 1, 316 § 1, art. 130 § 11
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że
3
w postępowaniu wieczystoksięgowym niedopuszczalne jest doprecyzowanie
treści wniosku o wpis hipoteki;
- art. 35 § 2 pkt 1 b ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa
(tekst jedn. z 2005 r., Nr 8, poz. 60 ze zm.) w zw. z art. 110 i 111 u.k.w.h.
przez ich niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że złożona do akt ważna
nieprawomocna decyzja określająca wysokość zobowiązania podatkowego
właściciela nieruchomości nie stanowi wystarczającej podstawy wpisu
w księdze wieczystej hipoteki przymusowej kaucyjnej, mimo złożenia
stosownego wniosku w tym przedmiocie.
Powołując te podstawy skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego
postanowienia oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w P.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Szczegółowa analiza skargi kasacyjnej prowadzi do wniosku, że w sprawie
powstają dwa istotne zagadnienia. Po pierwsze, czy w toku postępowania
wieczystoksięgowego, w którym doszło do wydania zaskarżonego postanowienia
nastąpiła zmiana żądania wpisu, a po drugie, czy w razie przyjęcia, że do zmiany
takiej doszło, czy była ona w ogóle dopuszczalna na etapie rozpoznawania skargi
na orzeczenie referendarza sądowego. Rozstrzygnięcie drugiego z zagadnień
aktualizuje się jedynie wtedy, gdy zostanie ustalone, że w sprawie faktycznie
doszło do zmiany treści zgłoszonego żądania. W ocenie Sądu Okręgowego,
wnioskodawca dokonał w toku postępowania przedmiotowej zmiany swojego
wniosku z pierwotnego żądania wpisu hipoteki przymusowej zwykłej na hipotekę
przymusową kaucyjną. Zmiana taka nie była zaś, według Sądu drugiej instancji,
dopuszczalna w piśmie uzupełniającym skargę na orzeczenie referendarza, gdyż
zakres rozpoznania tej skargi powinien być tożsamy z zakresem rozpoznania
sprawy przez referendarza sądowego.
Wbrew poglądowi Sądu Okręgowemu należy przyznać rację stronie
skarżącej i uznać, że w sprawie nie doszło jednak do zmiany przedmiotowej
zgłoszonego żądania. Wnioskodawca od początku postępowania wnosił o wpisanie
hipoteki kaucyjnej, aczkolwiek nie wskazał wyraźnie jej rodzaju. Z treści art. 6268
4
§ 1 k.p.c. wynika, że wpis dokonywany jest jedynie na wniosek i w jego granicach,
chyba że przepis szczególny przewiduje dokonanie wpisu z urzędu. Z przepisu
tego nie sposób wyinterpretować, że obowiązkiem wnioskodawcy jest wyraźne
posłużenie się sformułowaniem, iż wnosi o wpisanie hipoteki przymusowej
kaucyjnej. Żądanie wpisu tego rodzaju hipoteki powinno być oceniane na
podstawie całokształtu treści wniosku i dołączonych do niego dokumentów
(art. 6268
§ 2 k.p.c.).
Jak wynikało z treści wniosku złożonego w Sądzie Rejonowym,
wnioskodawca zgłosił żądanie dokonania wpisu „hipoteki przymusowej do kwoty
12.238,00 zł (zaległość w podatku od towarów i usług za miesiąc wrzesień 2002 r.
wraz z odsetkami) wynikająca z decyzji (...)". Do tak sformułowanego wniosku
została dołączona decyzja niestanowiąca tytułu wykonawczego. W tej sytuacji
niewątpliwe było, że wnioskodawca zmierzał do uzyskania hipoteki przymusowej
kaucyjnej.
Jak wynika z art. 102 u.k.w.h. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 20 lutego
2011 r.) wierzytelności o wysokości nieustalonej mogą być zabezpieczone hipoteką
do oznaczonej sumy najwyższej (hipoteka kaucyjna). Hipoteka kaucyjna może
w szczególności zabezpieczać istniejące lub mogące powstać wierzytelności
z określonego stosunku prawnego albo roszczenia związane z wierzytelnością
hipoteczną, lecz nieobjęte z mocy ustawy hipoteką zwykłą. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego nie budzi wątpliwości, że roszczenie o odsetki nie powinno być
zabezpieczone hipoteką zwykłą, ale kaucyjną (por. m.in. postanowienie z 12 marca
2003 r., III CKN 1026/00, niepubl.; post. z 27 stycznia 2005 r., V CSK 328/04,
niepubl.). Ponadto art. 111 u.k.w.h. (w wersji obowiązującej do dnia 20 lutego
2011 r.) stanowił, że hipoteka przymusowa wpisana na podstawie
nieprawomocnego orzeczenia, tymczasowego zarządzenia sądu, postanowienia
prokuratora albo nieostatecznej decyzji jest hipoteką kaucyjną. Ponieważ określony
przedmiot zabezpieczenia w postaci odsetek od należności głównej nie mógł być
zabezpieczony hipoteką zwykłą, natomiast dołączony do wniosku dokument nie
mógł stanowić podstawy hipoteki zwykłej, to należało przyjąć, iż wnioskodawca
domagał się wpisu hipoteki kaucyjnej.
5
Kwestia wykładni oświadczeń procesowych stanowi jedno z bardziej
skomplikowanych zagadnień postępowania cywilnego. Nie ulega jednak
wątpliwości, że sąd powinien wykładać treść zgłoszonego żądania na podstawie
całokształtu podanych okoliczności i przedstawionych dokumentów. Jak wynika
z art. 130 § 1 zd. 2 k.p.c., który za pośrednictwem art. 13 § 2 k.p.c. znajduje swoje
zastosowanie także w postępowaniu nieprocesowym, mylne oznaczenie rodzaju
pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do
nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym. Przepis ten, statuujący
konwersję pisma procesowego, stanowi przejaw złagodzonego formalizmu
w postępowaniu cywilnym. Jego zastosowaniu w postępowaniu
wieczystoksięgowym nie przeciwstawia się okoliczność, że w postępowaniu tym
wniosek o wpis składa się na urzędowym formularzu (art. 626 § 1 k.p.c.). W treści
formularza nie uszczegółowiono pola „treść żądania", pozostawiając sposób jego
sformułowania wnioskodawcy. Nie zawsze więc wnioskodawca jest obowiązany
posługiwać się formułą ustawową i może wyrazić swoje żądanie także w sposób
opisowy - tak jak miało to miejsce w niniejszej sprawie - w szczególności przez
oznaczenie przedmiotu zabezpieczenia (należność główna i odsetki) oraz
maksymalnej kwoty mającej być zabezpieczoną hipoteką przymusową. Przy tak
sformułowanym żądaniu nie może budzić wątpliwości, że chodziło o wpis hipoteki
kaucyjnej. Ten pogląd pozostaje w zgodzie z reprezentowanym w orzecznictwie
Sądu Najwyższego stanowiskiem, według którego, dyrektywa celowego działania
strony pozwala przyjąć, że gdy skutek procesowy, którego realizacji pismo
procesowe ma służyć, wymaga złożenia przez stronę określonego oświadczenia
woli, to jest ono w piśmie procesowym wyrażone, mimo że bezpośredniej
wypowiedzi w tym przedmiocie brak (por. uchwała z 11 września 1997 r„ III CZP
39/97, OSNC 1997, nr 12, poz. 191; wyrok z 4 lutego 2004 r., I CK 181/03,
niepubl.).
Argumentem za tym poglądem może stanowić także uchylenie od dnia
20 lutego 2011 r. przepisów o hipotece kaucyjnej i umożliwienie zabezpieczenia
hipoteką zwykłą wierzytelności do oznaczonej sumy pieniężnej (art. 68 ust. 2
u.k.w.h. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy
o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 131,
6
poz. 1035). Jak wynika z uzasadnienia projektu zmiany ustawy, celem zniesienia
hipoteki kaucyjnej było przyczynienie się do uproszczenia regulacji hipoteki, a tym
samym ułatwienie jej stosowania. Jak widać, ustawodawca zdawał sobie sprawę
z problemów praktycznych, jakie może nastręczać stosowanie przepisów o dwóch
rodzajach hipoteki. Przyjął więc jeden rodzaj hipoteki o cechach dotychczasowej
hipoteki kaucyjnej.
Zajęcie stanowiska, że w omawianej sprawie Sąd Okręgowy błędnie
zinterpretował wniosek o wpisanie hipoteki w zasadzie zwalnia Sąd Najwyższy od
zajęcia się kwestią dopuszczalności zmiany treści wniosku na etapie
rozpoznawania skargi o uchylenie orzeczenia referendarza sądowego.
Na marginesie można jednak wskazać, że z przepisów ustawy wynika jedynie, iż
skarga na orzeczenie referendarza sądowego ma charakter anulacyjny
(za wyjątkiem dokonania wpisu - art. 5181
§ 3 k.p.c.), a sąd rozpoznaje sprawę jako
sąd pierwszej instancji (art. 39822
§ 3 k.p.c.). W postępowaniu tym stosuje się więc
wszelkie przepisy o postępowaniu pierwszoinstancyjnym, w tym także te dotyczące
zmiany żądania (art. 193 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Trudno więc a priori wykluczyć
dopuszczalność zmiany wniosku w toku postępowania wywołanego skargą na
orzeczenie referendarza. Sygnalizowana przez Sąd Okręgowy kwestia możliwego
naruszenia kolejności zaspokojenia hipotek na skutek tego, że do zmiany żądania
na etapie skargi dochodzi w zwykłym piśmie procesowym, nie podlegającemu
rejestracji na podstawie art. 6267
k.p.c., a nie na formularzu urzędowym ma
charakter wyłącznie techniczny i nie powinna rzutować na wykładnię przepisów
prawa procesowego. Niezależnie od tego należy zwrócić uwagę na art. 1301
§ 11
k.p.c., który na odpowiednim etapie sprawy też mógłby znaleźć zastosowanie
w rozważanej sytuacji.
Ponieważ Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną w oparciu o podstawę
naruszenia prawa procesowego nie ma potrzeby ustosunkowywania się do
zarzutów o charakterze materialnoprawnym.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.