Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 405/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa Stanisława G.
przeciwko Renacie S. – G.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 8 kwietnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej kwotę 1800 zł (jeden tysiąc osiemset) tytułem zwrotu
kosztów procesu w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację powoda Stanisława
G. od wyroku Sądu Rejonowego w S. z dnia 17 września 2009 r., sygn. Akt [...],
oddalającego jego powództwo skierowane przeciwko pozwanej Renacie S. – G. o
usunięcie niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej nr
[...],prowadzonej w Sądzie Rejonowym w S. dla nieruchomości położonej w S. przy
ul. S. 7, z rzeczywistym jej stanem prawnym przez dokonanie w dziale II tej księgi
wpisu prawa własności w zakresie 1/2 udziału Stanisława G. i Renaty S.-G. na
zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej, oraz wpisu w zakresie 1/2 udziału
Renaty S. – G., w miejsce dotychczasowego wpisu Renaty S.
Za podstawę rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy przyjął następujące ustalenia
i rozważania prawne.
W dniu 21 kwietnia 1976 r. zmarła matka pozwanej M. S. Strony są
małżeństwem od dnia 12 lutego 1977 r. Postanowieniem z dnia 13 czerwca 1978 r.
Sąd Rejonowy w S. stwierdził, że spadek po M. S., nabyły jej dzieci - pozwana i
Ryszard S. - każde w 1/2 części. W toku postępowania o dział spadku,
prowadzonego przez Sąd Rejonowy w S., jego uczestnicy - pozwana i Ryszard S. -
zawarli w dniu 9 października 1978 r. ugodę, mocą której własność nieruchomości
położonej w S. przy ul. S. 7, obejmująca cały spadek po M. S., przyznana została
pozwanej, która zobowiązała się do zapłaty Ryszardowi S. kwoty 188188 zł tytułem
spłaty. Dla nieruchomości tej prowadzona jest w Sądzie Rejonowym w S. księga
wieczysta nr S1[...], w której pozwana ujawniona jest jako właściciel.
Sąd Okręgowy uznał za trafne stanowisko Sądu Rejonowego, że powództwo
oparte na art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(tj. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.) nie zasługiwało na uwzględnienie,
ponieważ stosownie do art. 33 pkt 2 k.r.o., w brzmieniu obowiązującym w czasie
zakończenia postępowania o dział spadku, a zatem przed wejściem w życie ustawy
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) - opisana nieruchomość, jako
nabyta przez dziedziczenie, weszła w skład majątku odrębnego pozwanej. Sąd ten
zgodził się z poglądem wyrażonym w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 28
września 2001 r., III CZP 52/01 (OSNC 2002, nr 6, poz. 72), przyjmującym,
3
że przedmiotami majątkowymi nabytymi przez dziedziczenie, w rozumieniu art. 33
pkt 2 k.r.o., są prawa nabyte w drodze działu spadku, niezależnie od tego, czy
spadkobierca nabył je w granicach jego udziału spadkowego, czy ponad ten udział.
Za taką wykładnią, uznaną za trafną, przemawia to, że z chwilą otwarcia spadku
spadkobierca nie nabywa „przedmiotów majątkowych", a jedynie udział w spadku,
natomiast prawo do „przedmiotów majątkowych" nabywa dopiero w drodze działu
spadku, który jest integralną częścią „dziedziczenia". Powołany przepis nie stanowi
o przedmiotach, których wartość nie przekracza udziału w spadku. Przedmioty
uzyskane przez małżonka w wyniku działu spadku, dokonanego w czasie trwania
wspólności ustawowej, należą do jego majątku odrębnego bez względu na
obciążenie go spłatą lub dopłatą, o ile spadkodawca inaczej nie postanowił.
Za przekonujący uznał również Sąd Okręgowy, przedstawiany w doktrynie pogląd,
zgodnie z którym to, co małżonek nabywa ze spadku, nawet spłacając
współspadkobierców, jest traktowane przez polski system prawny jako nabyte
bezpośrednio od spadkodawcy (następstwo pod tytułem ogólnym), a nie od
pozostałych współspadkobierców. Nie został również przewidziany udział drugiego
małżonka w postępowaniu o dział spadku. Małżonkowi spadkobiercy, w razie
spłacenia pozostałych współspadkobierców ze środków pochodzących z majątku
wspólnego, może przysługiwać roszczenie o zwrot nakładów dokonanych z majątku
wspólnego na majątek odrębny małżonka będącego spadkobiercą, na podstawie
art. 45 § 1 k.r.o.
Powód oparł skargę kasacyjną na podstawie przewidzianej art. 3983
§ 1 pkt
1 k.p.c., wskazał na naruszenie art. 33 pkt 2 w zw. z art. 32 § 1 k.r.o. w brzmieniu
obowiązującym w dniu 9 października 1978 r. przez błędną wykładnię, polegającą
na przyjęciu, że opisana nieruchomość stanowi majątek odrębny pozwanej, nabyty
przez nią w drodze dziedziczenia, a w konsekwencji nie wchodzi on w skład
majątku wspólnego stron. Za miarodajny uznać należało pogląd wyrażony
w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1989 r., III CZP 80/89,
(OSP 1990, nr 10, poz. 357), zgodnie z którym udziały nabyte
od współspadkobierców w postępowaniu o dział spadku przez jednego
z małżonków, w czasie trwania wspólności ustawowej, ze wspólnie osiąganych
dochodów, wchodzą do dorobku małżonków. Z istoty dziedziczenia wynika,
4
że spadkobierca uzyskuje przysporzenie majątkowe nieodpłatnie, a z punktu
widzenia przynależności przedmiotu do majątku wspólnego nie ma znaczenia to,
czy uczestnikiem postępowania o dział spadku jest także małżonek
współspadkobiercy. Skarżący wniósł o uchylenie wyroków Sądów obu instancji
i orzeczenie co do istoty sprawy przez dokonanie w dziale II wymienionej księgi
wieczystej wpisu prawa własności w zakresie 1/2 udziału na rzecz powoda
i pozwanej na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej oraz w zakresie 1/2
udziału na rzecz pozwanej. Wniósł także o zasądzenie na jego rzecz od pozwanej
kosztów procesu za obie instancje oraz kosztów postępowania kasacyjnego według
norm przepisanych.
W odpowiedzi na skargę pozwana wniosła o jej oddalenie oraz zasądzenie
od skarżącego na jej rzecz kosztów postępowania kasacyjnego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wspólność majątkowa obejmująca dorobek małżonków powstaje,
stosowanie do art. 31 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym do dnia 19 stycznia 2005 r.
(treść przepisów tego Kodeksu, ze wskazanego okresu ma zastosowanie
w rozpoznawanej sprawie), z dniem zawarcia małżeństwa oraz określa rodzaj
i treść praw majątkowych małżonków do majątku - ich dorobku, który jest nią objęty.
Dorobkiem małżonków, zgodnie z art. 32 § 1 k.r.o. są przedmioty nabyte w czasie
trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. W przepisie
art. 33 k.r.o. wyczerpująco wymienione zostały przedmioty, które stanowią majątek
odrębny małżonka, wyłączające zasadę z art. 32 § 1 k.r.o., a punkt drugi tego
przepisu traktuje o nabyciu przedmiotów przez dziedziczenie, zapis i darowiznę,
chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. Istota problemu i różnica
stanowisk stron w rozpoznawanej sprawie związana jest z wykładnią wyodrębnienia
tej masy majątkowej, która nie jest objęta wspólnością majątkową, a dotyczy
przedmiotów nabytych przez dziedziczenie. Tak w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, jak i w doktrynie prezentowane są przeciwstawne stanowiska.
Według jednego z nich - prawa nabyte przez dziedziczenie nie mogą przekraczać
udziału w spadku. Druga grupa poglądów przyjmuje, że „nabyte przez
dziedziczenie" są wszystkie przedmioty (prawa) majątkowe, które należały
5
do spadkodawcy, nawet jeśli przekraczały udział spadkobiercy i został on
zobowiązany do dokonania dopłat lub spłat na rzecz pozostałych spadkobierców.
Pierwsze wyrażone zostało w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 września
1989 r., III CZP 80/89, OSP 1990/10/357, w której przyjęto, że udziały nabyte od
spadkobierców w postępowaniu o dział spadku przez jednego z małżonków
ze wspólnie osiąganych dochodów, w czasie trwania wspólności ustawowej,
wchodzą do dorobku małżonków. Zapatrywanie to oparte zostało na zasadzie
przewidzianej w art. 32 § 1 k.r.o., skoro do nabycia dochodzi, przez dokonanie
spłaty lub dopłaty z majątku wspólnego na majątek przekraczający udział w
spadku jednego z małżonków. Podkreślono odpłatny charakter tego nabycia od
współspadkobierców, a nie od spadkodawcy i uszczuplenie substancji dorobku na
pokrycie spłaty lub dopłaty. Z kolei w uchwale z dnia 28 września 2001 r., III CZP
52/01, OSNC 2002/6/72 Sąd Najwyższy uznał, że przedmioty uzyskane przez
małżonka w wyniku działu spadku, dokonanego w czasie trwania wspólności
ustawowej, należą do jego majątku odrębnego, bez względu na obciążenie
małżonka dopłatą lub spłatą, chyba że spadkodawca inaczej postanowił.
Stanowisko to przyjmuje, że wszystko co małżonek nabywa ze spadku, nawet
spłacając współspadkobierców, traktować należy jako nabyte bezpośrednio od
spadkodawcy. W razie przeznaczenia na spłatę środków pochodzących z majątku
wspólnego interes drugiego małżonka nie dozna uszczerbku, ponieważ środki
te traktować należy jako nakłady z majątku wspólnego na majątek odrębny,
a zwrotu ich może on dochodzić na podstawie art. 45 § 1 k.r.o. Podkreślił również
Sąd Najwyższy, że za tym stanowiskiem przemawia także potrzeba stworzenia
jasnego stanu prawnego, wywołanego następstwem prawnym.
Również w doktrynie, w ramach wyjaśniania znaczenia zawartego w art. 33
pkt 2 k.r.o. pojęcia „przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie", doszło
do różnicy stanowisk. Zgodnie z jednym z nich - jedynie przy dziale spadku bez
dopłat i spłat można przyjmować identyczność w sensie ekonomicznym udziału
w spadku i otrzymanych, w wyniku działu spadku, przedmiotów majątkowych.
Do nabycia określonego w powołanym przepisie dochodzi jedynie wówczas, gdy
następuje ono nieodpłatnie, za czym przemawia połączenie w jednym przepisie
dziedziczenia, zapisu i darowizny, a konieczność dokonania spłaty uznawana jest
6
za nabycie odpłatne. Do majątku odrębnego małżonka będącego spadkobiercą
wchodzą przedmioty nabyte ponad udział jedynie w razie dokonania spłaty
ze środków pochodzących z jego majątku odrębnego, natomiast spłata stanowić
będzie zawsze majątek odrębny spłaconego współspadkobiercy. Założenie,
że mimo dokonania spłaty ze środków z majątku wspólnego przedmiot, w zakresie
przewyższającym udział, wchodziłby do majątku odrębnego i spłata stanowiłaby
majątek odrębny spłaconego współspadkobiercy, prowadzi do tego, że do
majątków spadkobierców wchodziłby majątek wartościowo przewyższający spadek.
Podnoszono również ewentualność nadmiernego uszczuplenia spłatą lub dopłatą
majątku wspólnego. Na rzecz przeciwnego poglądu przytoczono argumenty,
że ustawodawca nie wprowadził różnicy pojęciowej pomiędzy spadkiem,
czy udziałem w nim, a przedmiotami uzyskanymi w wyniku działu spadku.
Wszystko co nabywa małżonek będący spadkobiercą, spłacając innych
współspadkobierców jest traktowane jako nabyte bezpośrednio od spadkodawcy,
a nie od pozostałych spadkobierców, co najpełniej uwzględnia wolę spadkodawcy.
Ponadto podkreślano, że żadnego z tych obu poglądów nie można uznać za
bezdyskusyjny.
W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy, dokonując wykładni art. 32 § 1
i art. 33 pkt 2 k.r.o., podzielił stanowisko wypowiedziane w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 28 września 2001 r., z którym zgadza się również Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną. Przedstawione
rozbieżności zapatrywań skłaniają do opowiedzenia się za stanowiskiem, które w
miarodajny sposób określa ideę traktowania jako majątku odrębnego przedmiotów
nabytych przez małżonka w drodze dziedziczenia (art. 33 pkt 2 k.r.o.). Stanowisko
to uwzględnia interesy obojga małżonków, prowadzi do prostego i jednoznacznego
ustalenia stosunków własnościowych, powstałych w wyniku działu spadku, jak też
od szeregu lat wpływa na kształt orzecznictwa w sporach tego rodzaju, jak
rozpoznawana sprawa. Zarzuty skargi kasacyjnej nie zawierają argumentów, które
mogłyby skutecznie zdyskredytować słuszność poglądu, będącego podstawą
wymienionej uchwały. Nie ma racji skarżący, że wypowiedź objęta tą uchwałą nie
mogła być zastosowana dla oceny zgłoszonego powództwa, ponieważ podjęta
została w sprawie dotyczącej dopłaty dokonanej ze środków pochodzących
7
z majątku wspólnego na wyrównanie udziału współspadkobiercy, nie zaś spłaty.
Treść podjętej uchwały wprost odnosi się zarówno do sytuacji związanych
z dopłatą, jak i spłatą, ponieważ wykładnia przepisów art. 32 § 1 i art. 33 pkt 2 k.r.o.
powinna być przeprowadzona w odniesieniu do całości zagadnień łączących się
z zakresem odrębności majątku małżonka, obejmującego przedmioty majątkowe
nabyte przez dziedziczenie. Nie znajduje uzasadnienia i nie wskazuje na nie
skarżący, wprowadzanie rozróżnienia w ramach tej wykładni pomiędzy
obowiązkiem dokonania dopłaty czy spłaty, skoro chodzi o kwestię odpłatności,
nie zaś jej rozmiaru.
Użyte w art. 33 pkt 2 k.r.o. sformułowanie „przedmioty majątkowe nabyte
przez dziedziczenie" interpretować należy przy uwzględnieniu reguł wynikających
ze spadkobrania. W chwili otwarcia spadku spadkobiercy nabywają
współuprawnienie, wyznaczone udziałem, do całego majątku spadkowego, do
którego odpowiednio stosuje się przepisy o współwłasności w częściach
ułamkowych (art. 1035 k.c.). Rozdzielenie składników tego majątku następuje
w drodze działu spadku, prowadzonego przy odpowiednim stosowaniu przepisów
o zniesieniu współwłasności (art. 1035 k.c. i art. 688 k.p.c.). Ugruntowany został
w orzecznictwie pogląd, że dział spadku ma konstytutywny charakter (art. 624
w związku z art. 688 k.p.c.) w zakresie obejmującym przekształcenie
współwłasności majątku spadkowego we własność jego składników, przydzielonych
poszczególnym spadkobiercom lub przyznanych jednemu z nich. Nie przekonuje
natomiast taki punkt widzenia, który przyjmuje, że do spełnienia istoty działu
spadku dochodzi jedynie w razie przekształcenia udziału spadkowego
w odpowiednie prawo majątkowe do części przedmiotów objętych spadkiem,
odpowiadającej temu udziałowi. Nie realizuje jej nabycie przedmiotu ponad udział
z obowiązkiem wniesienia spłaty, czy też podział w naturze w sposób
nieodpowiadający udziałowi, z wyrównaniem w postaci dopłat. Do dokonania działu
spadku przez przyznanie spadkobiercom przedmiotów majątkowych zgodnie
z udziałem dochodzi bardzo rzadko i nie ma podstaw do przyjęcia, że konieczność
wartościowego uzupełnienia udziału współspadkobiercy lub dokonania spłaty
w przypadku bezcelowości, a niejednokrotnie i niemożliwości dokonania fizycznego
podziału przedmiotu będącego składnikiem - niejednokrotnie jedynym - majątku
8
spadkowego, nie odpowiada istocie działu spadku. Nie ma podstaw do uznania, że
podział majątku spadkowego z uwzględnieniem dopłaty, czy spłaty jest sprzeczny
z wolą spadkodawcy, a nabycie przedmiotu spadkowego, przekraczającego udział,
jest nabyciem od współspadkobiercy, a nie od spadkodawcy, jeśli spadkobranie nie
dotyczy przedmiotów konkretnie przeznaczonych dla wskazanego spadkobiercy.
Należy zatem przychylić się do przyjmowanego poglądu, że przyznane
spadkobiercy w wyniku działu spadku składniki majątku spadkowego nabywa on
bezpośrednio od spadkodawcy, przez dziedziczenie, tak jak i współspadkobierca
dopłatę lub spłatę. Nie dochodzi również do przekroczenia wartości majątku
spadkowego, skoro nabycie ponad udział wymaga świadczenia, a środki
przeznaczone na spełnienie go mogą pochodzić z różnych źródeł, co jednak nie ma
wpływu na nabycie własności przedmiotów. Z uwagi na ogólne sformułowanie
dotyczące tego elementu majątku odrębnego - „przedmioty majątkowe nabyte
przez dziedziczenie" - powinno być ono szeroko interpretowane, jako wszystko,
co przypada małżonkowi będącemu spadkobiercą w ramach spadkobrania. Przepis
art. 33 pkt 2 k.r.o. nie zawiera zastrzeżenia, że chodzi jedynie o przedmioty, które
wartością odpowiadają udziałowi, zwłaszcza że odnosi się również do sumy
należnej w ramach roszczenia o zachowek, będącej swoistym ekwiwalentem
udziału w spadku. Nie ma podstaw do wniosku, że założeniem tego uregulowania
było objęcie przypadków bezpłatnego przysporzenia, skoro z nabyciem spadku
może wiązać się konieczność uregulowania ciążącego na nim długu, niezależnie od
dopłat, czy spłat. Powszechnie przyjmuje się, że nie został przewidziany udział
w postępowaniu o dział spadku małżonka spadkodawcy ani pozyskiwanie od niego
oświadczenia w przedmiocie sposobu działu, czy zgody na nabywanie przedmiotów
spadkowych lub zobowiązywanie się przez małżonka będącego spadkodawcą
do dokonywania dopłat lub spłat, a zatem nie jest on traktowany jako
zainteresowany w rozumieniu art. 510 k.p.c. Nawet w przypadku założenia,
że mógłby brać udział w tym postępowaniu jego sytuacja nie uległaby zmianie, jak
też postanowienie, jako nabywającego przedmioty spadkowe, wymienić powinno
jedynie spadkobierców. Wskazuje to na osobisty charakter nabywania przez
spadkobierców przedmiotów przez dziedziczenie. Wyrażenie mimo to zgody na
9
pokrycie dopłaty lub spłaty środkami pochodzącymi z majątku wspólnego nie
prowadzi do zmiany skutków działu spadku w zakresie stosunków własnościowych.
Zarzut skarżącego, że nabycie przez pozwaną całego spadku nie było objęte
wolą spadkodawczyni oparty jest na błędnym założeniu, ponieważ nie uwzględnia
spłaty przyznanej Ryszardowi S., traktowanej jako sumy nabytej przez
dziedziczenie. W sytuacji dziedziczenia ustawowego przyjąć można, że wolą
spadkodawcy było, żeby każdy ze spadkobierców otrzymał, stosowną do jego
udziału, wartość pozostawionego spadku, natomiast wybór tego, czy będzie ona
miała postać fizycznie wydzielonej części nieruchomości, czy też odpowiadającej jej
wartości kwoty pieniężnej, pozostawiony został spadkobiercom. Zgodne ustalenie
przez nich, że nieruchomość przypadnie pozwanej, a współspadkobiercy kwotowo
określona wartość udziału, nie może być utożsamiane ze sprzedażą udziału
w spadku na rzecz pozwanej, skoro obejmuje jeden ze sposobów wyjścia
ze wspólności masy spadkowej (art. 687 k.p.c.). Nietrafnie podnosi również
skarżący, że nabycie przedmiotu przez dziedziczenie ponad udział z obowiązkiem
spłaty jest nabyciem o jakim mowa w art. 32 § 1 k.r.o., ponieważ nie zostało
przewidziane powołanymi przepisami domniemanie prawne przynależności
składników majątku małżonków do majątku wspólnego, na co wskazuje także
wywód zawarty w motywach uchwały z dnia 28 września 2001 r., a przecież chodzi
o wyjątek od zasady objętej tym przepisem. Nabycie opisanej nieruchomości
ocenione być powinno w oparciu o przesłanki art. 33 pkt 2 k.r.o. Doszło do niego
w ramach dziedziczenia i zgodnego działu spadku, którego skutkiem było
przyznanie pozwanej własności nieruchomości. Jeśli doszło do przeznaczenia na
spłatę środków z majątku wspólnego, ich rozliczenie powinno nastąpić, jako
nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny małżonka będącego
spadkobiercą, w oparciu o art. 45 § 1 k.r.o.
Z powyższych względów pozbawiona uzasadnionych podstaw skarga
kasacyjna podlegała oddaleniu w oparciu o art. 39814
k.p.c. Orzeczenie o kosztach
postępowania kasacyjnego oparte zostało na zasadzie odpowiedzialności za wynik
sporu, stosownie do art. 98 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
10