Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 344/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Antoni Górski
w sprawie z powództwa Aleksandra D.
przeciwko Elżbiecie D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 lutego 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 24 lutego 2010 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok
Sądu Okręgowego i oddalił powództwo Aleksandra D. skierowane przeciwko
Elżbiecie D., o zapłatę. Sąd ustalił, że pozwana jest byłą żoną syna powoda.
Małżonkowie umowami z dnia 24 marca 2003r. wyłączyli wspólność majątkową
małżeńską oraz dokonali podziału majątku wspólnego w ten sposób, że dwie
nieruchomości wchodzące w jego skład nabyła na wyłączność pozwana bez spłaty
na rzecz męża. Działalność gospodarcza byłego męża pozwanej doprowadziła do
powstania długów obciążających ich majątek wspólny, skutecznych względem
pozwanej. Były prowadzone co najmniej trzy egzekucje komornicze, na rzecz
trzech wierzycieli, z nieruchomości stanowiącej, w rezultacie umów z dnia 24 marca
2003 r., własność pozwanej. Tych wierzycieli spłacił powód, przynajmniej w dwóch
przypadkach umieszczając w tytule przelewu sformułowanie „za Elżbietę D.”.
Powód o problemach finansowych pozwanej dowiedział się od niej oraz od
wierzycieli.
Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd Okręgowy trafnie przyjął przepisy
o bezpodstawnym wzbogaceniu, jako podstawę dla oceny powództwa, jednak
końcowe rozstrzygnięcie powinno być oparte na art. 411 pkt 1 k.c. Powód bowiem
wiedział, że nie był zobowiązany do świadczenia. Spełnienie jego nastąpiło bez
jakichkolwiek zastrzeżeń oraz bez działania pod wpływem przymusu.
Powód nie wykazał twierdzenia, że pozwana - w zamian za zaspokojenie
wierzycieli - zobowiązała się dokonać podziału należącej do niej nieruchomości
i „odpisać” jemu niezabudowaną część.
Skarga kasacyjna powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego - oparta na obu
podstawach z art. 3983
k.p.c. – zawiera zarzut naruszenia art. 6 k.c. w zw. z art.
411 pkt 1 k.c., art. 410 § 2 k.c. w zw. z art. 411 pkt 1 k.c., a także art. 233 § 1 k.p.c.,
i zmierza do uchylenia tego wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zwolnienie z długu w drodze zaspokojenia wierzyciela jest niewątpliwie, jak
trafnie przyjęły Sądy niższych instancji, uzyskaniem korzyści, w rozumieniu art. 405
3
k.c., przez dłużnika. Korzyścią majątkową bowiem w rozumieniu tego przepisu jest
nie tylko bezpośrednie przesunięcie wartości majątkowych z majątku zubożonego
do majątku wzbogaconego, ale również zapłacenie przez zubożonego długu,
do którego zapłaty był zobowiązany wzbogacony.
Z art. 405 k.c. wynika generalny obowiązek zwrotu korzyści majątkowej,
która bez podstawy prawnej została uzyskana kosztem innej osoby. Najważniejszą
kategorią bezpodstawnych przesunięć majątkowych stanowi świadczenie
nienależne. Ustawodawca w art. 410 k.c. wyszczególnił cztery sytuacje, rodzące
roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego, tzw. kondykcje (condictiones).
Według tego przepisu świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił nie był
w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył
(condictio indebiti), albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła (condictio causa
finita) lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty (condictio ob rem
inaczej condictio causa data causa non secuta lub condictio ob causam datorum),
albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie
stała się ważna po spełnieniu świadczenia (conditio sine causa).
W art. 411 pkt 1 k.c., stanowiącym podstawę prawną rozstrzygnięcia Sądu
Apelacyjnego, wyłączona została możliwość żądania zwrotu świadczenia, jeżeli nie
zachodzą sytuacje przewidziane w końcowej części tego przepisu. Z pewnością,
świadczenie ma wówczas charakter definitywny, mimo pojawienia się stanu
nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 k.c.). Niemniej jednak, ze względów
konstrukcyjnych jest jasne, że przepis ten dotyczy jedynie pierwszej
z wymienionych w art. 410 k.c. kondykcji (condictio indebiti).
Istota zarzutów skargi kasacyjnej sprowadza się do twierdzenia, że mimo
zakwalifikowania świadczenia skarżącego jako nienależne, Sąd Apelacyjny uznał
żądanie jego zwrotu za bezzasadne na podstawie art. 411 pkt 1 k.c.
Odniesienie się do tych zarzutów wymaga na wstępie podkreślenia
szczególnych okoliczności faktycznych sprawy. Skarżący będący powinowatym
pozwanej spłacił długi pozwanej i jej męża (swojego syna). Uiścił na rzecz
wierzycieli sumę będącą z jego perspektywy dużą kwotą, stanowiącą prawie
dorobek całego życia. Żadna rozsądna osoba nie dokonuje przesunięć
4
majątkowych o takim rozmiarze bez racjonalnego powodu, który nie musi przybrać
postaci obowiązku prawnego.
Już z tej perspektywy widać, że argumentacja przedstawiona przez Sąd
Apelacyjny jest powierzchowna, nie uwzględnia kluczowego elementu sprawy,
a więc spłaty długów pozwanej przez skarżącego w kwocie znacznie
przekraczającej standardowe przesunięcia majątkowe o charakterze nieodpłatnym.
Wywody Sądu Apelacyjnego przedstawione w zaskarżonym wyroku nie mogą być
uznane za trafne w świetle zasad doświadczenia życiowego.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił możliwości zastosowania art. 410 k.c.
w drodze przyjęcia, że świadczenie skarżącego jest nienależne, gdyż zamierzony
cel tego świadczenia nie został osiągnięty. W doktrynie i orzecznictwie sądowym
podkreśla się, że condictio causa data causa non secuta dotyczy sytuacji, gdy
skutek który miał – w ocenie solvensa – zaistnieć jako wynik jego świadczenia,
wbrew temu oczekiwaniu nie nastąpił. Ta postać nienależnego świadczenia może
polegać na różnych zachowaniach, w tym na skłanianiu accipiensa do zachowań
oczekiwanych przez solvensa. Obserwacja życia codziennego wskazuje,
że właśnie więzy rodzinne sprzyjają tego rodzaju zachowaniom. Skoncentrowanie
się przez Sąd Apelacyjny jedynie na postaci nienależnego świadczenia objętej
kondykcją indebiti, doprowadziło ten Sąd do naruszenia art. 410 k.c. przez
przyjęcie, że inne – niż uzyskanie od pozwanej świadczenia z umowy
zobowiązującej – motywy postępowania skarżącego, nie mają żadnego znaczenia
dla zasadności zgłoszonego roszczenia. Tymczasem, z perspektywy condictio
causa data causa non secuta są istotne inne motywy, niż te mieszczące się
w ramach causa solvendi czy causa obligandi vel acquirendi. W sprawie zachodziła
więc potrzeba rozważenia w szczególności, czy skarżący poprzez spłatę długów
nie działał w celu skłonienia pozwanej do określonego zachowania, w tym do
„odpisania” jemu niezabudowanej części nieruchomości. Przyjęcie, że zachodzi
wskazana postać nienależnego świadczenia wyłączy możliwość oddalenia
powództwa na podstawie art. 411 pkt 1 k.c.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku (art. 39815
§ 1 k.p.c.).