Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 10 czerwca 2011 r., III CZP
135/10
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski (sprawozdawca)
Sędzia SN Wojciech Katner
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk
Sędzia SN Mirosława Wysocka
Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 czerwca
2011 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jana Szewczyka, po
rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Pierwszego Prezesa
Sądu Najwyższego we wniosku z dnia 22 grudnia 2010 r., BSA I-4110-6/10:
"Czy wypowiedzenie udziału wspólnika w spółce cywilnej w przypadku, gdy
majątek wspólny wspólników tej spółki obejmuje nieruchomość bądź prawo
użytkowania wieczystego nieruchomości, wymaga formy aktu notarialnego, czy też
wystarczająca – dla wywołania skutku prawnego, w postaci wykreślenia w księdze
wieczystej jako uprawnionego wspólnika, który wypowiedział udział – jest forma
pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym?''
podjął uchwałę:
Jeżeli majątek wspólników spółki cywilnej obejmuje nieruchomość albo
prawo wieczystego użytkowania, wystarczającą podstawą wykreślenia wpisu
w księdze wieczystej wspólnika występującego ze spółki jest jego
oświadczenie o wypowiedzeniu udziału w spółce, złożone na piśmie z
podpisem notarialnie poświadczonym (art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982
r. o księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz.
1361 ze zm.).
Uzasadnienie
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wskazał, że w postanowieniach z dnia 14
stycznia 2005 r., III CK 177/04 (OSNC 2005, nr 12, poz. 217) oraz z dnia 14
stycznia 2005 r., III CK 179/04 (nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, iż wystąpienie
wspólnika ze spółki cywilnej pociąga za sobą jednocześnie utratę uprawnień
korporacyjnych oraz uprawnień do wspólnego majątku, także wówczas, gdy jego
przedmiotem jest prawo własności nieruchomości lub prawo wieczystego
użytkowania. Skutek ten następuje z mocy prawa, tak więc wspólnik występujący ze
spółki nie musi – w celu wyzbycia się uprawnienia współwłaściciela nieruchomości
– składać oświadczenia w formie szczególnej. Jedynie dla zapewnienia możliwości
wpisu zmiany właściciela w księdze wieczystej wynikłej z tego oświadczenia
niezbędne jest, w świetle art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. –
dalej: "u.k.w.h."), zachowanie formy pisemnej z notarialnym poświadczeniem
podpisu.
W uchwale z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 164/06 (OSNC 2008, nr 1, poz. 5),
w wyroku z dnia 4 kwietnia 2008 r., I CSK 473/07 (OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 5)
oraz w postanowieniu z dnia 4 kwietnia 2008 r., III CSK 335/07 (nie publ.) Sąd
Najwyższy zajął natomiast odmienne stanowisko, uznając, że wystąpienie ze spółki
cywilnej, w której wspólnikom przysługuje współwłasność łączna nieruchomości,
wymaga – stosownie do art. 158 k.c. – zachowania formy aktu notarialnego, gdyż
wywołuje skutek podobny do przeniesienia własności nieruchomości.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego podniósł, że podobne rozbieżności
dotyczące tej problematyki występują w wypowiedziach doktryny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z art. 863 k.c. wynika, że wspólny majątek wspólników spółki cywilnej ma
charakter współwłasności łącznej, do której, zgodnie z art. 196 § 2 k.c., nie stosuje
się przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych. W piśmiennictwie
podkreśla się, że cechą współwłasności łącznej, nazywanej „wspólnością” lub
„współwłasnością do niepodzielnej ręki”, jest to, że – w odróżnieniu od
współwłasności w częściach ułamkowych – opiera się ona na określonym stosunku
osobistym, pełniąc wobec niego rolę służebną. Z tego powodu istnieje tak długo, jak
długo istnieje ten szczególny stosunek „podstawowy” i tylko po to, aby mógł on
spełniać swoją rolę społeczną i gospodarczą; może zatem powstać tylko pomiędzy
osobami związanymi tym stosunkiem osobistym i trwa do czasu jego ustania. W
związku z tym akcentuje się, że treść uprawnień, zarówno do całości majątku
wspólnego wspólników spółki cywilnej, jak i do poszczególnych jego składników jest
determinowana statusem podmiotu jako wspólnika spółki, czyli uczestnika
wielostronnego, obligacyjno-organizacyjnego stosunku spółki.
Następstwem zawiązanego osobistego stosunku spółki cywilnej i wniesienia
wkładów jest powstanie wspólnego majątku wspólników, który – jako
współwłasność łączna – ma strukturę bezudziałową. Wymaga podkreślenia, że
zarówno wniesione przez wspólników wkłady do spółki, jak i przedmioty oraz prawa
nabyte w czasie trwania spółki stanowią niepodzielny majątek wspólników.
Podejmowane w doktrynie próby wyodrębnienia tego majątku jako majątku spółki
cywilnej i tym samym jej prawnego upodmiotowienia nie mają oparcia
normatywnego, stąd też mogą być traktowane jedynie w kategoriach propozycji de
lege ferenda.
Zgodnie z art. 875 § 1 k.c., dopiero od chwili rozwiązania spółki stosuje się do
tego majątku przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, a tym samym
dopiero wtedy można mówić o udziałach w tym majątku w znaczeniu ścisłym, czyli
w rozumieniu jego części ułamkowych. Trzeba mieć na względzie to zastrzeżenie,
gdyż kodeks cywilny w przepisach dotyczących spółki cywilnej kilkakrotnie
posługuje się określeniem „udziału”. Jest to zapewne jedna z przyczyn powstania
rozbieżności prawnych dotyczących skutków wystąpienia wspólnika ze spółki, tym
bardziej trzeba więc za każdym razem dokładnie ustalić, co należy rozumieć pod
pojęciem „udziału” w kontekście, w którym to słowo zostało użyte. Zawarte w art.
863 § 1 i 3 k.c. sformułowanie o zakazie rozporządzania „udziałem” we wspólnym
majątku oraz o niemożności zaspokojenia się wierzyciela z tego udziału, trzeba
odczytywać jako skrót myślowy, użyty przez ustawodawcę na określenie ogółu
uprawnień przysługujących wspólnikowi do wspólnego, bezudziałowego majątku
wspólników. Z kolei przez „wypowiedzenie swojego udziału”, o którym mowa w art.
869 k.c., należy rozumieć przede wszystkim wypowiedzenie członkostwa, a więc
stosunku osobistego spółki, które – ze względu na swoją istotę – pociąga za sobą
ustanie więzi majątkowej łączącej wspólnika ze wspólnością majątkową
wspólników. Wreszcie, przewidziana w art. 870 k.c. możliwość wypowiedzenia
udziału w spółce przez wierzyciela osobistego wspólnika oznacza wypowiedzenie
uprawnień majątkowych do majątku wspólnego przysługujących wspólnikowi –
dłużnikowi.
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia
prawnego ma treść art. 871 k.c., w którym uregulowano wyjście wspólnika ze spółki.
Ustawodawca nazwał je „wystąpieniem” i określił skutki tego wystąpienia,
rezygnując z użycia wieloznacznego słowa „udział”. Z unormowania zawartego w
§ 1 wynika, że występującemu wspólnikowi zwraca się w naturze tylko te rzeczy,
które wniósł do spółki do używania. Inne wniesione przez niego tytułem wkładu
rzeczy i prawa majątkowe nie podlegają zwrotowi, a wspólnikowi występującemu
wypłaca się ich ekwiwalent, ustalany stosownie do zasad określonych w tym
przepisie. Ekwiwalent ten oblicza się według wartości wkładu tego wspólnika,
oznaczonej w umowie, a w braku takiego oznaczenia – wartości, którą ten wkład
miał w chwili wniesienia. Ponadto, stosownie do § 2, wypłaca się mu taką część
wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów
wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący
wspólnik uczestniczył w zyskach spółki. W art. 871 k.c. nie rozstrzyga się wprost, co
się dzieje z uprawnieniami majątkowymi występującego wspólnika przysługującymi
mu do wspólnego majątku, jednakże z faktu, że otrzymuje on tylko ich substrat
pieniężny, należy przyjąć, że – tak jak cały majątek należący do dotychczasowych
wspólników – stają się one majątkiem wspólnym tych wspólników, którzy w spółce
pozostali. Można więc uznać – na zasadzie pewnego podobieństwa – że wypłacany
mu ekwiwalent pieniężny stanowi odpowiednik spłaty współwłaściciela z udziału w
majątku stanowiącym przedmiot współwłasności ułamkowej.
Z art. 871 k.c. wynika, że na skutek jednostronnej czynności prawnej, jaką jest
decyzja wspólnika o wystąpieniu ze spółki, traci on zarówno członkostwo, jak i
status współwłaściciela majątku wspólników, niezależnie od tego, co jest
przedmiotem wspólności, gdyż przepis nie wprowadza w tym zakresie żadnych
zróżnicowań. Skutek w postaci utraty uprawnień rzeczowych do wspólnego majątku
następuje przy tym z mocy prawa, w odróżnieniu bowiem od rozwiązania spółki,
którego konsekwencją jest, zgodnie z art. 875 k.c., przekształcenie dotychczasowej
współwłasności łącznej (bezudziałowej) we współwłasność ułamkową, występujący
ze spółki wspólnik nie nabywa uprawnienia do oznaczonego udziału w majątku
wspólnym, a jedynie możliwość żądania wypłaty ekwiwalentu za pozostawione
prawa majątkowe. Nie można więc zaaprobować stanowiska autorów
dopuszczających możliwość dwuetapowego występowania ze spółki, w której
przedmiotem majątku wspólnego jest własność nieruchomości lub prawo
wieczystego użytkowania. Zdaniem tych autorów, złożenie przez wspólnika
oświadczenia o wypowiedzeniu udziału w spółce w formie pisemnej – ze względu
na wymaganie zawarte w art. 860 § 2 k.c. – albo nawet w formie dowolnej wywołuje
tylko skutki obligacyjne. W związku z tym wspólnik powinien następnie zawrzeć
umowę w formie aktu notarialnego przeniesienia udziału na rzecz pozostałych
wspólników, a gdyby uchylał się od tego obowiązku, pozostali wspólnicy mogliby
dochodzić zobowiązania go przez sąd do złożenia zastępczego oświadczenia woli
na podstawie art. 64 k.c. w związku z art. 1047 k.p.c.
Wbrew temu poglądowi należy stwierdzić, że wspólnik, nie mając prawa do
określonego udziału w majątku wspólnym, nie mógłby nim dysponować, w tym
także przez przeniesienie na rzecz pozostałych w spółce wspólników. Nie miałby
zresztą czego przenosić, skoro z mocy ustawy jego dotychczasowe uprawnienia
majątkowe zredukowane zostały do możliwości żądania wypłaty ekwiwalentu
pieniężnego tych praw. Należy więc uznać, że na skutek wystąpienia ze spółki
dotychczasowy wspólny majątek staje się ex lege współwłasnością tych
wspólników, którzy w niej pozostali. Oznacza to, iż z jednej strony dochodzi do
redukcji liczby współwłaścicieli, a z drugiej, że utracone przez występującego
wspólnika prawa do wspólnego majątku powiększają prawa współwłaścicieli
pozostających w spółce.
Takie działanie mechanizmu prawnego wystąpienia wspólnika ze spółki nie
przesądza jeszcze odpowiedzi na przedstawioną do rozstrzygnięcia kwestię, w
jakiej formie to wystąpienie powinno być dokonane, jeżeli do majątku wspólnego
należy nieruchomość lub prawo wieczystego użytkowania. Należy przy tym
zaznaczyć, że przepisy dotyczące spółki cywilnej nie zawierają żadnych
uregulowań w tym przedmiocie. W związku z tym nasuwa się pytanie, czy wchodzą
tu w grę przepisy przewidujące formę szczególną dla przeniesienia własności
nieruchomości, stosowane jeśli nie wprost, to przynajmniej w drodze analogii.
Pytanie to jest zasadne, gdyż zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie (por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 164/06) przyjmuje się
zgodnie, że przystąpienie nowego wspólnika do spółki cywilnej, w której
wspólnikom przysługuje współwłasność łączna nieruchomości (wieczystego
użytkowania), wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Gdyby więc traktować
wystąpienie z niej wspólnika jako przejaw zmiany umowy spółki, to można by
twierdzić, że będzie miał zastosowanie art. 77 § 1 k.c., zgodnie z którym
uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej samej formy, jaką
ustawa czy strony przewidziały w celu jej zawarcia, a więc w rozpoznawanym
przypadku formy aktu notarialnego (zasada identyczności formy).
Pogląd ten należy odrzucić ze względu na regulację przewidzianą w art. 77 §
3 in fine k.c., który stanowi, że odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie
powinno być stwierdzone pismem, a więc niezależnie od formy, w jakiej zawarta
była umowa pierwotna i to także wówczas, gdy umowa została zawarta w formie
szczególnej. W ten sposób ustawodawca dokonał systemowego ujednolicenia
formy tej czynności z przewidzianą w art. 88 § 1 k.c. formą dla uchylenia się od
skutków oświadczenia woli złożonego innej osobie pod wpływem błędu lub groźby,
mającą zastosowanie również niezależnie od przedmiotu umowy. Wobec istnienia
tej regulacji, dotyczącej formy wypowiedzenia umowy, niedopuszczalne jest
stosowanie analogii z art. 158 k.c., tym bardziej że w doktrynie – z powołaniem się
na zasadę exceptiones non sunt extendendae – zasadniczo wyklucza się
możliwość stosowania przepisów przewidujących formę szczególną w drodze
analogii. Odwoływanie się do analogii jest przy tym chybione, gdyż wystąpienie
wspólnika ze spółki cywilnej nie stanowi postaci umownego przeniesienia własności
nieruchomości, o której mowa w art. 158 k.c.
Należy dodatkowo zwrócić uwagę na strukturalną różnicę, jaka zachodzi
między skutkami rzeczowymi umowy zobowiązującej do przeniesienia własności
nieruchomości a skutkami jednostronnego aktu wystąpienia ze spółki cywilnej; w
przypadku umowy skutek rzeczowy może być przez strony wyłączony, natomiast
przy wystąpieniu ze spółki zastrzeżenie podobnego wyłączenia jest
niedopuszczalne. Skutek ten następuje ex lege i jest konsekwencją zasady
nierozłącznego powiązania i podporządkowania udziału wspólnika w majątku
wspólnym stosunkowi członkostwa w spółce. Prowadzi to do wniosku, że skuteczne
jest wypowiedzenie udziału w spółce cywilnej złożone w formie pisemnej także
wówczas, gdy do majątku wspólników należy nieruchomość lub prawo wieczystego
użytkowania, gdyż jednostronny akt wystąpienia przez wspólnika ze spółki pociąga
za sobą nie tylko skutek obligacyjny, ale także podporządkowany mu skutek
rzeczowy, ze względu na nadrzędne, konstytuujące znaczenie, jakie w spółce
cywilnej ma istnienie osobistej więzi korporacyjnej w postaci członkostwa w spółce.
Trzeba jednak zaznaczyć, że jeżeli przedmiotem wspólnego majątku
wspólników jest własność nieruchomości lub prawo wieczystego użytkowania,
formę szczególną wystąpienia wspólnika ze spółki narzuca art. 31 ust. 1 u.k.w.h.
Zgodnie z tym przepisem, do wpisu w księdze wieczystej zmiany właściciela lub
użytkownika wieczystego, wynikłej z takiego oświadczenia wspólnika, niezbędne
jest zachowanie formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.
Niezachowanie takiej formy powoduje niemożność dokonania wpisu i tym samym
prowadzi do powstania niezgodności rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości
ze stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej; niezgodność ta może być
usunięta w drodze powództwa wniesionego na podstawie art. 10 u.k.w.h.
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 177/07).
Pozostaje jeszcze rozważenie argumentu, że za koniecznością zastosowania
formy aktu notarialnego przy występowaniu ze spółki cywilnej przemawia wzgląd na
bezpieczeństwo obrotu. Argumentu tego nie można podzielić. Przede wszystkim
trzeba podkreślić, że osoba trzecia nabywa własność nieruchomości, będącej
składnikiem majątku wspólnego, na podstawie umowy z osobami uprawnionymi do
reprezentowania spółki niezależnie od tego, że w księdze wieczystej figurował
jeszcze jako współwłaściciel wspólnik, który wystąpił ze spółki, w związku z czym
przestał już być współwłaścicielem. Mimo to dochodzi do nabycia całej
nieruchomości od osób rzeczywiście uprawnionych, czyli od jej wszystkich
aktualnych współwłaścicieli. Nie ma przy tym zagrożenia związanego z
nabywaniem udziału od osoby nieuprawnionej (byłego współwłaściciela), gdyż
rozporządzanie udziałem w majątku wspólników spółki jest ustawowo wyłączone
(art. 863 § 1 k.c.).
Nie powinno być także obaw z punktu widzenia bezpieczeństwa obrotu z tej
przyczyny, że wspólnik ustępujący ze spółki, tak jak każdy pozostały w niej, jest
uprawniony do prowadzenia spraw spółki i do jej reprezentowania, gdyż z chwilą
wystąpienia ze spółki wspólnik traci to prawo, niezależnie od treści wpisu. Ponadto
zasadą ustanowioną w art. 866 k.c. jest, że umocowanie do reprezentowania spółki
przez wspólnika odpowiada zakresowi prawa do prowadzenia jej spraw, stosownie
zaś do art. 865 § 2 k.c., do dokonania czynności przekraczającej zakres zwykłych
czynności potrzebna jest zgoda pozostałych wspólników wyrażona w formie
uchwały. Rozporządzenie majątkiem wspólnym stanowi bez wątpienia akt
przekraczający zakres zwykłych czynności, który nie może dojść do skutku bez
zgody pozostałych wspólników. Wyłącza to praktycznie możliwość zadysponowania
tym majątkiem przez wspólnika, który utracił prawo reprezentowania spółki i
przesądza, że obawy o ewentualne jego działania na niekorzyść pozostałych
wspólników lub ze szkodą dla potencjalnego nabywcy takiego udziału są
nieuzasadnione.
Z tych względów udzielono odpowiedzi jak w uchwale (art. 1 pkt 1 lit. b w
związku z art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym,
Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.).