Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 32/11
POSTANOWIENIE
Dnia 21 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSA Marek Machnij
w sprawie z wniosku M. S. i J. S.
przy uczestnictwie A.P.
o wykreślenie wpisu hipoteki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 14 czerwca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 14 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy
oddalił apelację uczestniczki postępowania A. P. od postanowienia Sądu pierwszej
instancji z dnia 2 lutego 2010 r. o wykreśleniu hipoteki zwykłej w kwocie 160 786,15
zł i kaucyjnej w kwocie 95 610,50 zł., wpisanych w dziale IV KW [...] na rzecz
Zakładów Mechanicznych „L.” sp. z o.o. w upadłości.
Powyższe postanowienia zapadły w następującym stanie faktycznym:
W dniu 17 lipca 2006 r. Syndyk Masy Upadłości Zakładów Mechanicznych
„L.” sp. z o.o. złożył wniosek o wpis obu powyższych hipotek do wskazanej wyżej
księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości lokalowej. W tym samym dniu
uczyniono w księdze wieczystej wzmiankę o wniosku, który ostatecznie został
uwzględniony w dniu 29 czerwca 2009 r. W międzyczasie, w toku wszczętej
w 2005 r. egzekucji z tej nieruchomości, postanowieniem z dnia 1 marca 2007 r.
Sąd Rejonowy przysądził własność nieruchomości na rzecz F. U., wskazując, że
cena nieruchomości została w całości uiszczona. W dniu 3 lipca 2008 r. Sąd został
powiadomiony o przelewie na rzecz A. P. wierzytelności objętych przedmiotowym
wnioskiem o wpis hipotek. W dniu 29 stycznia 2009 r. nieruchomość lokalową
objętą wskazaną na wstępie księgą wieczystą nabyli wnioskodawcy M. i J. S.,
którzy w dniu 20 stycznia 2010 r. złożyli wniosek o wykreślenie wpisu obu hipotek,
powołując się na art. 1003 § 2 k.p.c.
Oddalając apelację uczestniczki od postanowienia Sądu pierwszej instancji
uwzględniającego ten wniosek Sąd Okręgowy stwierdził, że z uwagi na
przewidzianą w art. 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361, ze zm.- dalej: ”u.k.w.h.”)
moc wsteczną wpisu, także konstytutywnego, prawo skutecznie wpisane do księgi
wieczystej powstaje nie chwilą wpisu, lecz z chwilą złożenia wniosku o wpis, co
dotyczy także hipoteki. Skoro zatem w rozpoznawanej sprawie wniosek o wpis obu
hipotek został złożony w dniu 17 lipca 2006 r., to hipoteki wpisane do księgi
wieczystej w dniu 29 czerwca 2009 r. w uwzględnieniu tego wniosku, powstały
w dniu 17 lipca 2006 r., a więc istniały już w chwili wydania w postępowaniu
egzekucyjnym postanowienia z dnia 1 marca 2007 r. o przysądzeniu własności
3
nieruchomości. Z tego względu, zgodnie z art. 1003 § 2 k.p.c., samo to
postanowienie, stwierdzające, że cała cena nieruchomości została zapłacona,
stanowi, zdaniem Sądu, skuteczną podstawę wniosku o wykreślenie hipotek,
a prawo żądania wykreślenia hipotek obciążających nieruchomość w chwili wydania
takiego postanowienia nie jest zależne od tego, czy hipoteki zostały ujęte w planie
podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Nawet jeżeli nie zostały wymienione w tym
planie, to i tak wygasły, zgodnie z zasadą przewidzianą w art. 1000 § 1 k.p.c., gdyż
nabycie prawa podmiotowego w drodze egzekucji sądowej bez żadnych obciążeń
wynika z samego charakteru takiego nabycia. Wprawdzie, zgodnie ze zdaniem
drugim art. 1000 § 1 k.p.c., w miejsce tych praw powstaje prawo do zaspokojenia
z ceny nabycia z pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale sumy
uzyskanej z egzekucji, lecz kwestia możliwości realizacji powstałych w ten sposób
uprawnień nie podlega ocenie sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym, którego
kognicja nie obejmuje kontroli prawidłowości postępowania egzekucyjnego ani
badania z jakich przyczyn wierzyciel nie wykorzystał w tym postępowaniu
wszystkich swoich uprawnień, nie przyłączył się do niego, mimo posiadania tytułu
wykonawczego i nie uzyskał zaspokojenia swej wierzytelności.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach uczestniczka
postępowania w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 29, 67 i art. 5
u.k.w.h. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie w wyniku przyjęcia, że
moc wsteczna wpisu hipoteki uzasadnia jej wykreślenie na podstawie
postanowienia o przysądzeniu własności wydanego wprawdzie po złożeniu wniosku
o wpis hipoteki i uczynieniu wzmianki o wniosku lecz przed dokonaniem wpisu
hipoteki, która nie została także ujęta w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 1003, art.
1000, art. 1024 § 1 pkt 4 i art. 1025 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że postanowienie
o przysądzeniu własności stanowi podstawę do wykreślenia również tych hipotek,
które nie zostały objęte planem podziału sumy uzyskanej z egzekucji
nieruchomości oraz przez przyjęcie, że postanowienie o przysądzeniu własności
może stanowić podstawę do wykreślenia hipoteki przymusowej wpisanej po
wydaniu tego postanowienia, a także naruszenie art. 6266
§ 1 i art. 6268
§ 2 k.p.c.
przez przyjęcie, że wpisana do księgi wieczystej, na mocy prawomocnego
4
postanowienia, hipoteka przymusowa może być następnie wykreślona na
podstawie wniosku opartego na tych samych okolicznościach i przy udziale tych
samych uczestników.
Zarzuciła też nieważność postępowania z przyczyn wskazanych w art. 379
pkt 3 k.p.c. w wyniku naruszenia przez Sądy obu instancji powagi rzeczy osądzonej
przez wykreślenie hipotek przymusowych, mimo prawomocności wpisu tych hipotek
na mocy postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 29 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Najdalej idący zarzut nieważności postępowania oraz naruszenia art. 6266
§ 1 k.p.c. jest bezzasadny, bowiem nie ulega wątpliwości, że przed wydaniem
zaskarżonego postanowienia nie została prawomocnie osądzona sprawa
o wykreślenie przedmiotowych hipotek z księgi wieczystej, a tylko w takim wypadku
doszłoby do nieważności postępowania z przyczyn określonych w art. 379 pkt 3
k.p.c. Powoływanie się, jak czyni to skarżąca, na uprzednio dokonany prawomocny
wpis tych hipotek, jako na powagę rzeczy osądzonej w stosunku do obecnie
rozpoznawanego wniosku o ich wykreślenie można potraktować jedynie jako
nieporozumienie, nie wymaga bowiem szerszego uzasadnienia oczywisty fakt
braku tożsamości rozstrzygnięcia w obu sprawach.
Uzasadnione natomiast są pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej.
Zgodnie z art. 67 u.k.w.h. do powstania hipoteki niezbędny jest wpis
w księdze wieczystej, co oznacza, że wpis taki ma charakter konstytutywny
i hipoteka powstaje dopiero z chwilą dokonania wpisu w księdze wieczystej.
Natomiast zgodnie z art. 29 u.k.w.h. wpis w księdze wieczystej ma moc wsteczną
od chwili złożenia wniosku o wpis, a w wypadku wszczęcia postępowania z urzędu,
od chwili wszczęcia tego postępowania.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 21 maja 2002 r.
III CZP 29/02 (OSNC 2003/6/76), na gruncie art. 29 u.k.w.h. prezentowane są
w doktrynie i orzecznictwie dwa stanowiska co do chwili powstania prawa, dla
którego wpis do księgi wieczystej ma charakter konstytutywny: jedno przyjmujące,
że z uwagi na wskazaną w tym przepisie moc wsteczną wpisu, prawo wpisane do
księgi wieczystej istnieje już od daty złożenia wniosku o wpis a nie dopiero od daty
5
dokonania wpisu i drugie uznające, że skoro przepisy prawa materialnego wiążą
zmianę stanu prawnego (powstanie określonego prawa rzeczowego) z samym
wpisem do księgi wieczystej, a nie z innym zdarzeniem, jakim jest np. wniosek
o wpis, to prawo to powstaje w chwili dokonania wpisu, a moc wsteczna wpisu,
o której mowa w art. 29 u.k.w.h., oznacza w odniesieniu do wpisów o charakterze
konstytutywnym, jedynie to, że skutki prawne prawa powstałego w dacie wpisu
cofają się do daty złożenia wniosku. We wspomnianej uchwale Sąd Najwyższy
opowiadając się za pierwszym stanowiskiem wskazał, że wprawdzie przepisy
prawa materialnego istotnie stanowią, w odniesieniu do wpisów o charakterze
konstytutywnym, że do powstania takiego prawa niezbędny jest wpis do księgi
wieczystej, nie mówią jednak od jakiej daty prawo to powstaje, co reguluje właśnie
art. 29 u.k.w.h., w świetle którego prawo wpisane do księgi wieczystej powstaje nie
z datą wpisu, lecz z datą złożenia wniosku o wpis.
Sąd Najwyższy podkreślił jednak, co akcentowane jest także w literaturze, że
skutek wsteczny wynikający z art. 29 u.k.w.h. związany jest z wpisem już
dokonanym i występuje dopiero od daty dokonania (uprawomocnienia się) wpisu.
W literaturze przyjmuje się w związku z tym, że dopóki nie nastąpi wpis
o charakterze konstytutywnym, a taki charakter ma wpis hipoteki, dopóty nikt nie
może powoływać się na uprawnienia wynikające z przyszłego wpisu, nawet jeżeli
wniosek o wpis już został złożony. Przed dokonaniem konstytutywnego wpisu, a po
złożeniu wniosku o jego dokonanie osobie, na rzecz której wpis ma nastąpić,
przysługują wszystkie uprawnienia wynikające z umowy o ustanowienie prawa,
które ma być wpisane, oprócz samego prawa. Taką sytuację prawną określa się
w literaturze mianem ekspektatywy prawa.
Podzielając powyższą wykładnię art. 67 w zw. z art. 29 u.k.w.h. oraz
przenosząc ją na grunt przepisów dotyczących egzekucji z nieruchomości trzeba
stwierdzić, że w świetle art. 922 k.p.c. uczestnikiem takiej egzekucji może być
jedynie osoba, której przysługują już wpisane do księgi wieczystej ograniczone
prawa rzeczowe, w tym hipoteka. Przepis mówi bowiem o uczestnictwie
w postępowaniu osoby, której „przysługują prawa rzeczowe ograniczone”, a jak
wskazano wyżej, dopóki konstytutywny wpis hipoteki nie został dokonany, nie
istnieje to ograniczone prawo rzeczowe i osoba uprawniona nie może się na nie
6
powoływać, zaś moc wsteczna wpisu hipoteki powstaje dopiero z chwilą dokonania
wpisu tej hipoteki.
Także w przepisach art. 1000 § 1, art. 1003 § 2, art. 1024 § 1 pkt 5 i art.
1025 § 1 pkt 5 k.p.c., gdy mowa w nich o „wygaśnięciu wszelkich praw ciążących
na nieruchomości” (art. 1000 § 1), o „wykreśleniu wszystkich hipotek obciążających
nieruchomość” (art. 1003 § 2), o „prawach ujawnionych przez wpis w księdze
wieczystej” (art. 1024 § 1 pkt 5) i o „należnościach zabezpieczonych hipoteką”
(art. 1025 § 1 pkt 5) - chodzi o hipoteki już wpisane do księgi wieczystej, a więc
ujawnione w niej do chwili uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu
własności. Tylko bowiem wierzyciele takich hipotek mogą powołać się na istniejącą
hipotekę i brać udział w postępowaniu egzekucyjnym z nieruchomości. Tylko
hipoteka wpisana już do chwili uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu
własności wygasa i w jej miejsce powstaje prawo do zaspokojenia się z ceny
nabycia z pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale ceny uzyskanej
z egzekucji (art. 1000 § 1 oraz art. 1024 § 1 pkt 5 i art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c.) i tylko
hipoteka wpisana do księgi wieczystej w chwili uprawomocnienia się postanowienia
o przysądzeniu własności wygasa na podstawie jedynie samego tego
postanowienia, jeżeli stwierdzono w nim zapłacenie przez nabywcę całej ceny
gotówką ( art. 1003 § 2 k.p.c.).
Hipoteki nie wpisane jeszcze do księgi wieczystej w chwili uprawomocnienia
się postanowienia o przysądzeniu własności, a wpisane dopiero po tej dacie, nie są
objęte hipotezą art. 1000 § 1 i art. 1003 § 2 k.p.c., nawet jeżeli wniosek o ich wpis
został złożony przed uprawomocnieniem się postanowienia o przysądzeniu
własności. W świetle bowiem art. 29 u.k.w.h. wpis hipoteki ma moc wsteczną
dopiero od chwili jego dokonania, a przed tą datą nikt nie może powoływać się na
istniejącą hipotekę, nie ma też podstaw do przyjęcia istnienia takiej hipoteki
w postępowaniu egzekucyjnym z nieruchomości.
W konkluzji należy stwierdzić, że przepis art. 1003 § 2 w zw. z art. 1000 § 1
k.p.c. nie ma zastosowania do hipoteki wpisanej do księgi wieczystej po
uprawomocnieniu się postanowienia o przysądzeniu własności, nawet jeżeli
wniosek o wpis hipoteki został złożony przed tą datą. Podstawą wykreślenia takiej
7
hipoteki z księgi wieczystej nie może być zatem postanowienie o przysądzeniu
własności, o którym mowa w art. 1003 § 2 k.p.c.
Ponieważ Sąd Okręgowy, z naruszeniem powyższego przepisu oraz art. 29
i art. 67 u.k.w.h., a także art. 6268
§ 2 k.p.c., dokonał wykreślenia przedmiotowych
hipotek na podstawie art. 1003 § 2 k.p.c., który nie ma do nich zastosowania, Sąd
Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 39815
oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art.
39821
k.p.c.).