Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 112/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSA Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Małgorzaty i Marka W.
przeciwko "Społem" - Powszechnej Spółdzielni Spożywców
o nakazanie złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 8 października 2010 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację strony
pozwanej,
2. zasądza od strony pozwanej na rzecz powodów koszty
postępowania kasacyjnego w kwocie 1.800 zł (jeden
tysiąc osiemset).
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy, wyrokiem z dnia 26.04.2010 roku nakazał stronie pozwanej
„Społem” Powszechnej Spółdzielni Spożywców złożenie zgodnie z żądaniem
powodów Małgorzaty i Marka W. oświadczenia woli następującej treści: „Społem”
Powszechna Spółdzielni Spożywców w wykonaniu zobowiązania wynikającego z
aktu notarialnego – przedwstępnej umowy sprzedaży z dnia 25 lutego 2007 roku,
sprzedaje powodom Małgorzacie i Markowi W. nieruchomość gruntową położoną w
przy ulicy J. nr 28, oznaczoną w ewidencji gruntów jako działka nr 417/26 obręb
ewidencyjny 12, o powierzchni 968 m2
dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę
wieczystą numer /.../, powstałą w wyniku podziału geodezyjnego nieruchomości,
oznaczonej w ewidencji gruntów jako działka nr 417/20, wraz z udziałem 1/5 (jednej
piątej) części we własności niezabudowanej działki nr 417/22 za cenę sprzedaży
wynoszącą 50.000 zł, z czego kwota 30.000 zł została uiszczona”.
Sąd Rejonowy obciążył także stronę pozwaną kosztami procesu.
Sąd I instancji ustalił, ze strony zawarły w dniu 25.02.2007 roku w formie
aktu notarialnego umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości opisanej
w sentencji wyroku. Do zawarcia umowy przyrzeczonej w umówionym terminie czyli
do dnia 30 czerwca 2005 roku nie doszło, niemniej jednak powodowie zapłacili na
poczet ceny kwotę 30.000 zł i za zgodą pozwanej objęli nieruchomość
w posiadanie. Na ich wniosek z dnia 20.07.2005 roku, Sąd Rejonowy wpisał w
dniu 26.09.2005 roku, w dziale III księgi wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej
nieruchomości, przysługujące powodom roszczenie o zawarcie przyrzeczonej
umowy sprzedaży i przeniesienie prawa własności nieruchomości, oznaczonej w
ewidencji jako działki nr 417/26 i 417/22.
Postanowieniem z dnia 13.12.2005 roku, Sąd Rejonowy ogłosił upadłość
likwidacyjną strony pozwanej. Powodowie zgłosili swoją wierzytelność, domagając
się zawarcia z nimi przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości.
Syndyk masy upadłości strony pozwanej odmówił zawarcia z powodami
umowy sprzedaży opisanej wyżej nieruchomości, a ich powództwo skierowane
przeciwko Syndykowi o nakazanie złożenia oświadczenia woli zostało
prawomocnie oddalone.
3
W toku postępowania upadłościowego nieruchomość objęta umową
przedwstępną nie została sprzedana.
Postanowieniem z dnia 13.12.2005 roku, Sąd Rejonowy stwierdził
zakończenie postępowania upadłościowego, w następstwie czego strona pozwana
odzyskała prawo dysponowania swoim majątkiem, w tym sporną nieruchomością.
W dziale III księgi wieczystej prowadzonej dla tej nieruchomości nadal jest
ujawnione roszczenie powodów o zawarcie przyrzeczonej umowy sprzedaży i
przeniesienie na ich rzecz prawa własności nieruchomości. Przyznana powodom
przez Syndyka masy upadłości w toku postępowania upadłościowego z funduszy
masy upadłości kwota 30.000 zł, wobec jej nie przyjęcia przez powodów, pozostaje
złożona w depozycie sądowym. Strona pozwana odmówiła po zakończeniu
postępowania upadłościowego zawarcia z powodami przyrzeczonej umowy
sprzedaży nieruchomości, w związku czym powodowie wystąpili z rozpatrywanym
powództwem.
Na tle powyższych ustaleń faktycznych Sąd Rejonowy doszedł do
przekonania że powództwo zasługuje na uwzględnienie, wskazując, że podstawę
materialnoprawną obowiązku złożenia przez stronę pozwaną oświadczenia woli
w przedmiocie sprzedaży powodom nieruchomości stanowi art. 390 § 2 k.c.,
albowiem sporna nieruchomość nie została zbyta w toku postępowania
upadłościowego i po jego zakończeniu stanowi nadal własność pozwanej
Spółdzielni.
Na skutek apelacji strony pozwanej, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia
8.10.2010 roku zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo oddalił i
obciążył powodów kosztami procesu za obie instancje.
Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd
Rejonowy, ale dokonał ich odmiennej oceny prawnej, wskazując, że stosownie do
art. 91 ustęp 2 p.u.n. zobowiązanie niepieniężne pozwanej do zawarcia
z powodami przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości zmieniło się
w zobowiązanie pieniężne w kwocie 30.000 zł, która została zaoferowana
powodom przez Syndyka Masy Upadłości strony pozwanej, a której nie przyjęli.
Sąd II instancji wskazał, że stosownie do art. 372 ustęp 1 p.u.n. ta zmiana
stosunku prawnego łączącego strony, dokonana na podstawie ustawy – Prawo
4
upadłościowe i naprawcze, zachowuje swoją aktualność także po zakończeniu
postępowania upadłościowego, tym samym więc roszczenie powodów o zawarcie
przyrzeczonej umowy sprzedaży wynikające z umowy przedwstępnej wygasło i nie
może być dochodzone, co skutkowało oddaleniem powództwa.
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili naruszenie art. 64 k.c. i art. 390
§ 2 k.c. przez przyjęcie braku podstaw do uwzględnienia powództwa, art. 313
prawa upadłościowego i naprawczego przez przyjęcie, że doszło do wygaśnięcia
roszczenia powodów ujawnionego w dziale III księgi wieczystej prowadzonej dla tej
nieruchomości, mimo że nie została ona zbyta w toku postępowania
upadłościowego, a po jego zakończeniu pozwana Spółdzielnia odzyskała ją,
naruszenie art. 372, art. 348 ustęp 2, art. 336, art. 91 ustęp 2 i 84 prawa
upadłościowego i naprawczego, a nadto naruszenie art. 411 punkt 4 k.c., art. 470
k.c. i art. 5 k.c.
Formułując powyższe zarzuty powodowie wnieśli o uchylenie zaskarżonego
wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powodów jest uzasadniona.
Stosownie do art. 91 ustęp 2 p.u.n., zobowiązania majątkowe upadłego
o charakterze niepieniężnym zmieniają się z dniem ogłoszenia upadłości na
zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin ich
wykonania jeszcze nie nastąpił. Wierzytelność niepieniężna przysługująca wobec
upadłego jest umieszczana na liście wierzytelności w sumie pieniężnej według jej
wartości z dnia ogłoszenia upadłości (art. 246 p.u.n.).
Zobowiązanie upadłego do przeniesienia na inną osobę własności
nieruchomości wynikające przykładowo z takich zdarzeń, jak zawarcie przed dniem
ogłoszenia upadłości umowy w formie aktu notarialnego zobowiązującej do
przeniesienia własności nieruchomości o skutku wyłącznie obligacyjnym, umowy
przedwstępnej w formie aktu notarialnego, zawarcie umowy zlecenia o powiernicze
nabycie własności nieruchomości, dokonanie zapisu w testamencie jest
niewątpliwie zobowiązaniem majątkowym upadłego o charakterze niepieniężnym,
podlega więc co do zasady wskazanej wyżej regule z art. 91 ustęp 2.
5
W literaturze przedmiotu wskazuje się bowiem, że stosunek prawny
istniejący między stronami umowy, zobowiązującej do przeniesienia własności
nieruchomości, nie ma charakteru rzeczowego, lecz zobowiązaniowy
(por. uzasadnienie uchwały składu 7 Sędziów SN z dnia 14.11.1966 roku, III CZP
56/66, OSNCP 1967/9/149).
Obligacyjny i zarazem majątkowy charakter roszczenia o przeniesienie
własności nieruchomości, brak uprawnienia do władania przedmiotem tego
roszczenia oraz przejście własności nieruchomości dopiero z chwilą zawarcia
umowy z właścicielem uzasadnia przyjęcie poglądu, że roszczenie to, po
ogłoszeniu upadłości właściciela nieruchomości, traci swoją dotychczasową naturę
i nie może być realizowane w toku postępowania upadłościowego - ani w drodze
umowy ani w drodze sądowej – jako roszczenie o przeniesienie własności
nieruchomości ani tym bardziej jako roszczenie o wyłączenie z masy upadłości,
lecz tylko jako wierzytelność pieniężna.
Inaczej przedstawia się jednak sytuacja, gdy roszczenie o przeniesienie
własności nieruchomości zostało ujawnione przed ogłoszeniem upadłości
zobowiązanego w księdze wieczystej prowadzonej dla określonej nieruchomości
(art. 16 ustęp 1 i 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece), która weszła w skład
masy upadłości, ale nie została sprzedana w toku postępowania upadłościowego.
Przepisy art. 51 ustęp 1 punkt 5, art. 313 ustęp 2, art. 345 ustęp 1 i 2, art.
346 ustęp 1 i art. 347 ustęp 1 punkt 2 p.u.n. wyodrębniają bowiem kategorie
„wierzytelności” oraz „praw osobistych i roszczeń”, przy czym ustanawiają dla nich
różne sposoby zaspokojenia.
Zaspokojenie praw należących do obu kategorii następuje w toku upadłości
wyłącznie w formie pieniężnej, prawa osobiste i roszczenia jednak zaspokajane są
wyłącznie z sumy uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu, który był nimi „obciążony”,
zaś wierzytelności mogą być zaspokajane i z sumy uzyskanej ze sprzedaży tego
składnika majątkowego i z pozostałych funduszy masy upadłości.
Zobowiązania niepieniężne upadłego stają się zobowiązaniami pieniężnymi
już w momencie ogłoszenia upadłości i w tej postaci trwają także po ukończeniu lub
umorzeniu postępowania upadłościowego (art. 264 ustęp 1 w związku z art. 372
ustęp 1 p.u.n.).
6
Prawa osobiste i roszczenia ujawnione w księdze wieczystej „wygasają”
natomiast dopiero na skutek sprzedaży nieruchomości w toku postępowania
upadłościowego (art. 313 ustęp 2 prawa upadłościowego), co oznacza
w szczególności, że jeśli w toku postępowania upadłościowego nieruchomość nie
zostanie sprzedana, to roszczenie o przeniesienie prawa własności nieruchomości
wynikające z umowy przedwstępnej zawartej w formie aktu notarialnego, wpisane
do działu III księgi wieczystej może być, po zakończeniu postępowania
upadłościowego, realizowane przez uprawnionego w stosunku do byłego upadłego
(tak: Stanisław Gurgul „Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz”
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2011, strona 348-349).
Nie dochodzi więc do zmiany w roszczenie pieniężne tych roszczeń
osobistych, które zostały ujawnione w księdze wieczystej, zgodnie z art. 16 u.k.w.h.
np. roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości. Dotyczy to także
roszczeń, które mogą być ujawnione w księdze wieczystej, nawet jeśli nie zostały
do niej wpisane, ale zostały zgłoszone w postępowaniu upadłościowym przez
uprawnionego zgodnie z art. 51 ust. 1 pkt 5.
Roszczenia osobiste ujawnione w księdze wieczystej prowadzonej dla
określonej nieruchomości, a także roszczenia nieujawnione w ten sposób, ale
podlegające ujawnieniu i zgłoszone przez uprawnionego, wygasają dopiero
wskutek sprzedaży tej nieruchomości w postępowaniu upadłościowym, zgodnie
z art. 313 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego (tak: A. Jakubecki F. Zedler,
Komentarz do prawa upadłościowego i naprawczego, Lex 2011, teza 6 do artykułu
91).
Odnosząc te rozważania do realiów rozpatrywanej sprawy wskazać należy,
że z niekwestionowanych ustaleń faktycznych wynika, że powodowie ujawnili
w księdze wieczystej prowadzonej dla spornej nieruchomości swoje roszczenie
o zawarcie przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości wynikające z umowy
przedwstępnej zawartej w formie aktu notarialnego przed ogłoszeniem upadłości.
Nieruchomość ta nie została sprzedana w toku postępowania upadłościowego,
a aktualnie stanowi własność strony pozwanej, która nią dysponuje, tak więc
wbrew stanowisku Sądu II instancji, roszczenie powodów, wobec postawy strony
pozwanej, należało uznać za uzasadnione.
7
W tym stanie rzeczy, skoro sformułowane w skardze kasacyjnej powodów
zarzuty naruszenia prawa materialnego okazały się trafne, stosownie do art. 39816
zdanie 1 k.p.c. Sąd Najwyższy orzekając reformatoryjnie, uchylił zaskarżony wyrok
Sądu II instancji i oddalił apelację strony pozwanej jako bezzasadną.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego znajduje oparcie w art. 98
k.p.c. i art. 108 k.p.c.
db