Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 grudnia 2011 r.
I UK 179/11
Przeliczenie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i
rentowe z tytułu stosunku pracy „na okres miesiąca” (warunkujące podleganie
również obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych ty-
tułów) odnosi się do podstawy wymiaru składek z okresu krótszego niż mie-
siąc, jeżeli po przeliczeniu podstawa ta jest niższa od minimalnego wynagro-
dzenia (art. 9 ust. 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).
Przewodniczący SSN Bogusław Cudowski, Sędziowie SN: Beata Gudowska,
Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 grudnia
2011 r. sprawy z odwołania Piotra G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w Ł. o ustalenie nieistnienia obowiązku ubezpieczenia, na skutek
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 2
lutego 2011 r. […]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Łodzi do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Łodzi wyrokiem z 2 lutego 2011 r. oddalił apelację skarżą-
cego organu rentowego od wyroku Sądu pierwszej instancji zmieniającego jego de-
cyzję z 10 kwietnia 2009 r. i ustalającego, że wnioskodawca Piotr G. podlegał ubez-
pieczeniom społecznym z tytułu stosunku pracy, a nie także z tytułu prowadzenia po-
zarolniczej działalności od 1 do 31 marca 2000 r., od 1 do 30 września 2000 r., od 1
do 30 czerwca 2001 r. i od 1 sierpnia do 30 września 2001 r. Wnioskodawca był za-
trudniony od 1997 r. na podstawie umowy o pracę w wymiarze ¼ etatu i prowadził
2
też działalność gospodarczą od 1999 r. W zatrudnieniu pracowniczym jego wynagro-
dzenie składało się z pensji zasadniczej i premii kwartalnej. Wynagrodzenie zasadni-
cze było poniżej wynagrodzenia minimalnego. Natomiast sukcesywna wypłata premii
powodowała, że w przeliczeniu na okres jednego miesiąca wynagrodzenie wniosko-
dawcy w latach 2000, 2001 i 2002 było wyższe niż minimalne wynagrodzenie za
pracę. Pozwany organ rentowy przyjął, że skoro podstawa składki bez wypłaconej
premii w zatrudnieniu pracowniczym była niższa od minimalnego wynagrodzenia, to
wnioskodawca podlegał ubezpieczeniom społecznym również z tytułu pozarolniczej
działalności. Sąd pierwszej instancji w uzasadnieniu zmiany decyzji pozwanego
stwierdził, że wnioskodawca osiągał wynagrodzenie pracownicze przewyższające
minimalne wynagrodzenie, dlatego podlegał ubezpieczeniu społecznemu jedynie ze
stosunku pracy, a nie także z tytułu działalności gospodarczej. Apelację pozwany
oparł na zarzutach naruszenia art. 9 ust. 1 i ust. 1a ustawy z 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych, przez błędne przyjęcie, że wnioskodawca w
spornych okresach osiągał przychód wyższy niż minimalne wynagrodzenie. Sąd
Apelacyjny w uzasadnieniu oddalenia apelacji za prawidłowe uznał ustalenie Sądu
pierwszej instancji, że wnioskodawca „w spornym okresie (w latach 2000, 2001)
otrzymywał wynagrodzenie wyższe niż minimalne”. Premia kwartalna, która stanowiła
wielokrotność wynagrodzenia powodowała, że w przeliczeniu na okres jednego mie-
siąca wynagrodzenie wnioskodawcy w latach 2000, 2001 było wyższe niż najniższe
(minimalne) wynagrodzenie za pracę. Podstawa wymiaru składek w przeliczeniu na
okres miesiąca przewyższała kwotę wynagrodzenia minimalnego. Przy składniku
wynagrodzenia wypłacanym za okres dłuższy niż miesiąc (premii kwartalnej) pod-
stawa składek powinna być liczona średnio do miesiąca (podobnie jak przy pochod-
nych od wynagrodzenia - wynagrodzeniu za urlop wypoczynkowy czy zasiłku choro-
bowym). Tak też należy rozumieć regułę z art. 9 ust. 1a ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych o osiąganiu wynagrodzenia w wysokości odpowiadającej minimal-
nemu wynagrodzeniu „w przeliczeniu na okres jednego miesiąca”. Sformułowanie to
nie dotyczy ustalania wynagrodzenia proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy w da-
nym miesiącu. W obecnej rzeczywistości gospodarczej często wynagrodzenie pra-
cowników determinują składniki ruchome, zależne od wyników pracy. O wysokości
wynagrodzenia miesięcznego decydują więc obok składników stałych (wynagrodze-
nia zasadniczego), także składniki ruchome rozliczane proporcjonalnie w każdym
miesiącu, za który przysługują. Dopiero tak ustalone wynagrodzenie pracownika po-
3
zwala ocenić, czy pracownik podlega ubezpieczeniu społecznemu pracowników, czy
też w sytuacji zbiegu podstaw ubezpieczenia, podlega ubezpieczeniu społecznemu
osób prowadzących działalność gospodarczą. Zastosowanie zasady przyjętej przez
organ rentowy doprowadziłoby do sytuacji, że przy takim samym stanie faktycznym,
zmieniałby się tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym.
Skarga kasacyjna zarzuciła naruszenie art. 9 ust. 1a ustawy z 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, poprzez błędne przyjęcie, że wylicze-
nia, czy podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu
stosunku pracy jest równa co najmniej wynagrodzeniu najniższemu (aktualnie mini-
malnemu) dokonuje się w oparciu o wyliczenie przeciętnej podstawy wymiaru z
okresu dłuższego niż 1 miesiąc. Zdaniem skarżącego skarga jest oczywiście uza-
sadniona, ponieważ wyliczenia, czy podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe z tytułu stosunku pracy jest równa co najmniej wynagrodzeniu
najniższemu dokonuje się w oparciu o wyliczenie przeciętnej podstawy wymiaru z
okresu maksymalnie 1 miesiąca, a użyty w powołanym przepisie zwrot „w przelicze-
niu na okres miesiąca” dotyczy sytuacji, gdy ubezpieczony podlega ubezpieczeniu
emerytalnemu i rentowym z tytułów wskazanych w tym przepisie w danym miesiącu
przez okres krótszy niż miesiąc.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga uzasadnia uchylenie zaskarżonego wyroku ze względu na naruszenie
prawa materialnego. Zwrot „w przeliczeniu na okres miesiąca” z art. 9 ust. 1a ustawy
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych dotyczy przeliczenia
aktualnego do ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i
rentowe z tytułu stosunku pracy. Podstawę wymiaru składek ustala się i rozlicza w
okresach miesięcznych. Genetycznie wynika to z pracowniczego tytułu podlegania
ubezpieczeniom społecznym, w którym pracodawca wypłaca pracownikowi wynagro-
dzenie za pracę co najmniej raz w miesiącu (art. 85 k.p.).
Podstawę wymiaru składek stanowi przychód (art. 18 ust. 1 w związku z art. 4
pkt 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), zatem gdy pracodawca nie wy-
płaca wynagrodzenia albo nie stawia go do dyspozycji pracownika, to nie ma pod-
stawy wymiaru składki. Niewypłacone pracownikowi wynagrodzenie za pracę nie
stanowi podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne (uchwała składu
4
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 10 września 2009 r., I UZP 5/09, OSNP 2010
nr 5-6, poz. 71). Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
pracowników stanowi wypłacone im w danym miesiącu kalendarzowym wynagrodze-
nie wraz z tymi składnikami i świadczeniami, które z mocy § 2 rozporządzenia Mini-
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
(Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) nie są wyłączone z podstawy wymiaru składek.
Wynagrodzenie wypłacone przez pracodawcę z opóźnieniem wykazywane jest w
raporcie za ten miesiąc, w którym zostało wypłacone i wówczas dopiero staje się
podstawą wymiaru składek (wyrok Sądu Najwyższego z 2 lipca 2009 r., II BU 29/08,
LEX nr 532128).
Podstawę wymiaru składek stanowi zatem przychód, który pracownik w danym
miesiącu otrzymał lub który został pozostawiony do jego dyspozycji. Jeżeli praco-
dawca nie miał środków na wypłatę lub wypłacił wynagrodzenie z opóźnieniem, to
przychód powstaje dopiero w miesiącu wypłaty i składa się na podstawę wymiaru
składek za ten miesiąc, a nie za miesiąc wcześniejszy, w którym powinna nastąpić
wypłata wynagrodzenia. Taka sama reguła obowiązuje również w stosunku do
świadczeń należnych pracownikowi za okres dłuższy niż miesiąc, tzn. ich wypłatę
zalicza się jako przychód do podstawy wymiaru składek za miesiąc, w którym nastą-
piła wypłata. Nie dzieli się jej na miesiące, za które pracodawca wypłacił świadczenie
(wynagrodzenie). Wypłata pracownikowi wynagrodzenia przysługującego za dłuższe
okresy niż miesiąc określa podstawę wymiaru składek w miesiącu wypłaty, a nie za
poprzednie miesiące.
Czym innym jest tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym lub zbieg takich
tytułów i czym innym jest regulacja z art. 9 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Ta ostatnia nie znosi ubezpieczenia pracowniczego, które dalej jest
wiodące (główne), lecz aktualizuje dodatkowe ubezpieczenie z równoległej działalno-
ści. Decyduje o tym podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i ren-
towe z tytułu stosunku pracy, która jeżeli jest niższa w przeliczeniu na okres miesiąca
od minimalnego wynagrodzenia, to ubezpieczony podlega również obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów. Skoro warunkiem sine
qua non tej regulacji jest tylko określona wysokość podstawy wymiaru składek, a tę
rozlicza się w okresach miesięcznych (zob. art. 41 i art. 47 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych), to również taka cykliczna (miesięczna) podstawa wymiaru i
5
rozliczania składek decyduje o wykładni zwrotu „w przeliczeniu na okres miesiąca” z
art. 9 ust. 1a. Wątpliwości co do miesięcznego okresu ustalania i rozliczania podsta-
wy wymiaru składek nie ma na gruncie przepisów wykonawczych do ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych (rozporządzenie z 18 kwietnia 2008 r. w sprawie
szczegółowych zasad i trybu postępowania w sprawach rozliczania składek, Dz.U. Nr
78, poz. 465 ze zm.). Skoro podstawę wymiaru składek ustala się co miesiąc, to pod-
stawa wymiaru składek jako pochodna wynagrodzeń wypłaconych w kolejnych mie-
siącach nie może być zaliczana ex post do wcześniejszej podstawy wymiaru składek.
W istocie takie zaliczanie stanowiłoby korygowanie poprzednich podstaw wymiaru
składek, co wymagałoby odrębnej regulacji. W zwrocie „w przeliczeniu na okres
miesiąca” nie można zatem ujmować tego świadczenia (wynagrodzenia), które zo-
stało wypłacone później i składało się na kolejną podstawę wymiaru składek. Trzeba
zauważyć, że regulację z art. 9 ust. 1a stosuje się po stwierdzeniu określonej wyso-
kości podstawy wymiaru składek, a zatem obojętne są tu zmiany wypłacanego póź-
niej wynagrodzenia (podejmowane nawet „instrumentalnie”) dla zachowywania lub
wyeliminowania określonego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym. Zna-
czenie ma tylko to, czy podstawa wymiaru składek jest niższa niż minimalne wyna-
grodzenie, bo tylko ta sytuacja faktyczna decyduje o tym, że następuje skutek okre-
ślony w ustawie, czyli podleganie obowiązkowo ubezpieczeniom z innych tytułów.
Gdyby nie taki miesięczny porządek ustalania i rozliczania podstawy wymiaru skła-
dek, to rodziłoby się pytanie o granice okresu, z którego należy lub można przyjąć
podstawę wymiaru składek do przeliczenia „na okres miesiąca”. W zaskarżonym wy-
roku nie postawiono tu wyraźnego limitu. Nie trzeba szerzej uzasadniać, że taka wy-
kładnia prowadziłaby do wielu wątpliwości, a już na pewno do nieuzasadnionego
zróżnicowania sytuacji ubezpieczonych, gdyż ta zależałaby od tego jak długo pra-
cownik pozostawał w zatrudnieniu i jakie otrzymywał wynagrodzenie. W innej sytuacji
byłby ten, który pozostawałby dłużej w ubezpieczeniu, niż ten, który w ubezpieczeniu
był miesiąc lub krócej.
Tam gdzie ustawodawca ma na uwadze inny niż miesięczny okres dla ustala-
nia podstawy wymiaru składek, tam wyraźnie to przewiduje, na przykład gdy znacze-
nie ma „roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe”
(art. 19 ust. 1 ustawy systemie ubezpieczeń społecznych) albo przeciętna podstawa
wymiaru składek z wielu lat kalendarzowych (art. 15 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS). Gdy podstawa wymiaru składek dotyczy okresu krót-
6
szego niż miesiąc, to redukuje się ją proporcjonalnie do części miesiąca. Tak jest gdy
zatrudnienie lub działalność gospodarcza trwały krócej niż miesiąc (art. 18 ust. 9
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Jednak w tej ostatniej sytuacji regula-
cja z art. 9 ust. 1a nie miałaby prawidłowego zastosowania, stąd przewidziano algo-
rytm przeliczenia podstawy wymiaru składek z części na całość miesiąca, czyli dla
uzyskania po przeliczeniu miesięcznej podstawy wymiaru składek. Prowadzi to do
stwierdzenia, że zwrot „w przeliczeniu na okres miesiąca”, dotyczy sytuacji, gdy pod-
stawa składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z pracowniczego zatrudnienia
odnosi się do okresu krótszego niż miesiąc, gdyż tylko wówczas spełniałaby się
causa tej regulacji, czyli potrzeba przeliczenia wynagrodzenia z tego krótszego
okresu na okres miesiąca, dla sprawdzenia przesłanki stosowania regulacji z art. 9
ust. 1a ustawy. Skoro podstawy wymiaru nie ustala się z okresu dłuższego niż mie-
siąc, to nieuprawnione jest stanowisko, iżby podstawa wymiaru składek mogła być
ustalana z dłuższego okresu niż miesiąc i następnie przeliczana „na okres miesiąca”.
Podleganie ubezpieczeniu z drugiego tytułu byłoby wówczas niejako warunkowe,
gdyż byłoby „uchylane” wstecz (ex post) po uzyskaniu później wyższej podstawy
wymiaru składek w kolejnych miesiącach. Taki kłopotliwy mechanizm musiałby być
wyraźnie uregulowany w ustawie, gdyż oparty byłby na rozwiązaniach, które
sprzeczne byłyby z podstawowymi regułami o pewności podlegania ubezpieczeniu w
danym okresie.
Z tych motywów wykładnia prawa, które legła u podstaw zaskarżonego wyroku
nie była prawidłowa i dlatego orzeczono jak w sentencji stosownie do art. 39815
§ 1
k.p.c. oraz art. 108 § 2 i art. 39821
k.p.c.
========================================